[1] In nova fert animus mutatas dicere formas /
corpora; di, coeptis (nam vos mutastis et illas) /
adspirate meis primaque ab origine mundi /
ad mea perpetuum deducite tempora carmen. /
[5] Ante mare et terras et quod tegit omnia caelum /
unus erat toto naturae vultus in orbe, /
quem dixere chaos: rudis indigestaque moles /
nec quicquam nisi pondus iners congestaque eodem /
non bene iunctarum discordia semina rerum. /
--- indigestaque] =indigesta quia= (ip. Marchesi). ---
[10] nullus adhuc mundo praebebat lumina Titan, /
nec nova crescendo reparabat cornua Phoebe, /
nec circumfuso pendebat in aere tellus /
ponderibus librata suis, nec bracchia longo /
margine terrarum porrexerat Amphitrite; /
[15] utque aer, tellus illic et pontus et aether. /
Sic erat instabilis tellus, innabilis unda, /
lucis egens aer: nulli sua forma manebat, /
obstabatque aliis aliud, quia corpore in uno /
frigida pugnabant calidis, umentia siccis, /
mollia cum duris, sine pondere habentia pondus. /
[21] Hanc deus et melior litem natura diremit. /
Nam caelo terras et terris abscidit undas, /
et liquidum spisso secrevit ab aere caelum. /
[24] Quae postquam evolvit caecoque exemit acervo, /
dissociata locis concordi pace ligavit. /
[26] Ignea convexi vis et sine pondere caeli /
emicuit summaque locum sibi fecit in arce: /
[28] proximus est aer illi levitate locoque: /
densior his tellus, elementaque grandia traxit /
et pressa est gravitate sua: circumfluus umor /
ultima possedit solidumque coercuit orbem. /
[32] Sic ubi dispositam quisquis fuit ille deorum /
congeriem secuit sectamque in membra redegit, /
principio terram, ne non aequalis ab omni /
parte foret, magni speciem glomeravit in orbis. /
[36] Tum freta diffudit rapidisque tumescere ventis /
iussit et ambitae circumdare litora terrae. /
[38] Addidit et fontes et stagna inmensa lacusque /
fluminaque obliquis cinxit declivia ripis, /
quae, diversa locis, partim sorbentur ab ipsa, /
in mare perveniunt partim campoque recepta /
liberioris aquae pro ripis litora pulsant. /
[43] Iussit et extendi campos, subsidere valles, /
fronde tegi silvas, lapidosos surgere montes. /
[45] Utque duae dextra caelum totidemque sinistra /
parte secant zonae, quinta est ardentior illis, /
sic onus inclusum numero distinxit eodem /
cura dei, totidemque plagae tellure premuntur. /
[49] Quarum quae media est, non est habitabilis aestu: /
nix tegit alta duas: totidem inter utrumque locavit /
temperiemque dedit mixta cum frigore flamma. /
[52] Inminet his aer. Qui quanto est pondere terrae, /
pondere aquae levior tanto est onerosior igni. /
Illic et nebulas, illic consistere nubes /
iussit et humanas motura tonitrua mentes /
et cum fulminibus facientes fulgura ventos. /
[57] His quoque non passim mundi fabricator habendum /
aera permisit: vix nunc obsistitur illis, /
cum sua quisque regant diverso flamina tractu, /
quin lanient mundum: tanta est discordia fratrum. /
[61] Eurus ad Auroram Nabataeaque regna recessit /
Persidaque et radiis iuga subdita matutinis; /
vesper et occiduo quae litora sole tepescunt, /
proxima sunt Zephyro: Scythiam septemque triones /
horrifer invasit Boreas: contraria tellus /
nubibus adsiduis pluviaque madescit ab Austro. /
[67] Haec super inposuit liquidum et gravitate carentem /
aethera nec quicquam terrenae faecis habentem. /
[69] Vix ita limitibus dissaepserat omnia certis, /
cum, quae pressa diu massa latuere sub illa, /
sidera coeperunt toto effervescere caelo. /
[72] Neu regio foret ulla suis animalibus orba, /
astra tenent caeleste solum formaeque deorum, /
cesserunt nitidis habitandae piscibus undae, /
terra feras cepit, volucres agitabilis aer. /
[76] Sanctius his animal mentisque capacius altae /
deerat adhuc et quod dominari in cetera posset. /
[78] Natus homo est, sive hunc divino semine fecit /
ille opifex rerum, mundi melioris origo, /
sive recens tellus seductaque nuper ab alto /
aethere cognati retinebat semina caeli; /
[82] quam satus Iapeto mixtam pluvialibus undis /
finxit in effigiem moderantum cuncta deorum. /
[84] Pronaque cum spectent animalia cetera terram, /
os homini sublime dedit, caelumque videre /
iussit et erectos ad sidera tollere vultus. /
[87] Sic, modo quae fuerat rudis et sine imagine, tellus /
induit ignotas hominum conversa figuras. /
[89] Aurea prima sata est aetas, quae vindice nullo, /
sponte sua, sine lege fidem rectumque colebat. /
[91] Poena metusque aberant, nec verba minantia fixo /
aere legebantur, nec supplex turba timebat /
iudicis ora sui, sed erant sine vindice tuti. /
Nondum caesa suis, peregrinum ut viseret orbem, /
montibus in liquidas pinus descenderat undas, /
nullaque mortales praeter sua litora norant. /
--- vv. 91-93 om. 'AEP'Nhes. ---
[97] Nondum praecipites cingebant oppida fossae; /
non tuba directi, non aeris cornua flexi, /
non galeae, non ensis erat: sine militis usu /
mollia securae peragebant otia gentes. /
[101] ipsa quoque inmunis rastroque intacta nec ullis /
saucia vomeribus per se dabat omnia tellus; /
contentique cibis nullo cogente creatis /
arbuteos fetus montanaque fraga legebant /
cornaque et in duris haerentia mora rubetis /
et quae deciderant patula Iovis arbore glandes. /
[107] Ver erat aeternum, placidique tepentibus auris /
mulcebant zephyri natos sine semine flores. /
[109] Mox etiam fruges tellus inarata ferebat, /
nec renovatus ager gravidis canebat aristis; /
[111] flumina iam lactis, iam flumina nectaris ibant, /
flavaque de viridi stillabant ilice mella. /
[113] Postquam, Saturno tenebrosa in Tartara misso, /
sub Iove mundus erat, subiit argentea proles, /
auro deterior, fulvo pretiosior aere. /
[116] Iuppiter antiqui contraxit tempora veris /
perque hiemes aestusque et inaequalis autumnos /
et breve ver spatiis exegit quattuor annum. /
[119] Tum primum siccis aer fervoribus ustus /
canduit, et ventis glacies adstricta pependit. /
Tum primum subiere domus (domus antra fuerunt /
et densi frutices et vinctae cortice virgae). /
Semina tum primum longis Cerealia sulcis /
obruta sunt, pressique iugo gemuere iuvenci. /
[125] Tertia post illam successit aenea proles, /
saevior ingeniis et ad horrida promptior arma, /
[127] non scelerata tamen.
De duro est ultima ferro. /
Protinus inrupit venae peioris in aevum /
omne nefas: fugere pudor verumque fidesque; /
In quorum subiere locum fraudesque dolique /
insidiaeque et vis et amor sceleratus habendi. /
[132] Vela dabat ventis (nec adhuc bene noverat illos) /
navita; quaeque diu steterant in montibus altis, /
fluctibus ignotis insultavere carinae, /
[135] communemque prius ceu lumina solis et auras /
cautus humum longo signavit limite mensor. /
[137] Nec tantum segetes alimentaque debita dives /
poscebatur humus, sed itum est in viscera terrae: /
quasque recondiderat Stygiisque admoverat umbris, /
effodiuntur opes, inritamenta malorum. /
[141] Iamque nocens ferrum ferroque nocentius aurum /
prodierat: prodit bellum, quod pugnat utroque, /
sanguineaque manu crepitantia concutit arma. /
[144] Vivitur ex rapto: non hospes ab hospite tutus, /
non socer a genero; fratrum quoque gratia rara est. /
Inminet exitio vir coniugis, illa mariti; /
lurida terribiles miscent aconita novercae; /
filius ante diem patrios inquirit in annos. /
[149] Victa iacet pietas, et virgo caede madentis, /
ultima caelestum terras Astraea reliquit. /
[151] Neve foret terris securior arduus aether, /
adfectasse ferunt regnum caeleste Gigantas /
altaque congestos struxisse ad sidera montes. /
[154] Tum pater omnipotens misso perfregit Olympum /
fulmine et excussit subiectae Pelion Ossae. /
[156] Obruta mole sua cum corpora dira iacerent, /
perfusam multo natorum sanguine Terram /
inmaduisse ferunt calidumque animasse cruorem, /
et, ne nulla suae stirpis monimenta manerent, /
[160] in faciem vertisse hominum.
Sed et illa propago /
contemptrix superum saevaeque avidissima caedis /
et violenta fuit: scires e sanguine natos. /
[163] Quae pater ut summa vidit Saturnius arce, /
ingemit et, facto nondum vulgata recenti, /
foeda Lycaoniae referens convivia mensae, /
ingentes animo et dignas Iove concipit iras, /
conciliumque vocat: tenuit mora nulla vocatos. /
[168] Est via sublimis, caelo manifesta sereno: /
lactea nomen habet, candore notabilis ipso. /
Hac iter est superis ad magni tecta Tonantis /
[171] regalemque domum.
Dextra laevaque deorum /
atria nobilium valvis celebrantur apertis /
(plebs habitat diversa locis): hac parte potentes /
caelicolae clarique suos posuere penates. /
[175] Hic locus est, quem, si verbis audacia detur, /
haud timeam magni dixisse Palatia caeli. /
[177] Ergo ubi marmoreo superi sedere recessu, /
celsior ipse loco sceptroque innixus eburno /
terrificam capitis concussit terque quaterque /
caesariem, cum qua terram, mare, sidera movit. /
[181] Talibus inde modis ora indignantia solvit: /
"Non ego pro mundi regno magis anxius illa /
tempestate fui, qua centum quisque parabat /
inicere anguipedum captivo bracchia caelo. /
[185] Nam quamquam ferus hostis erat, tamen illud ab uno /
corpore et ex una pendebat origine bellum. /
[187] Nunc mihi, qua totum Nereus circumsonat orbem, /
perdendum est mortale genus: per flumina iuro /
infera, sub terras Stygio labentia luco! /
[190] cuncta prius temptata:
sed inmedicabile corpus /
ense recidendum est, ne pars sincera trahatur. /
[192] Sunt mihi semidei, sunt rustica numina, nymphae /
faunique satyrique et monticolae silvani: /
quos quoniam caeli nondum dignamur honore, /
quas dedimus certe terras habitare sinamus. /
[196] An satis, o superi, tutos fore creditis illos, /
cum mihi, qui fulmen, qui vos habeoque regoque, /
struxerit insidias notus feritate Lycaon?" /
[199] Confremuere omnes studiisque ardentibus ausum /
talia deposcunt. Sic, cum manus inpia saevit /
sanguine Caesareo Romanum exstinguere nomen, /
attonitum tanto subitae terrore ruinae /
humanum genus est totusque perhorruit orbis: /
[204] nec tibi grata minus pietas, Auguste, tuorum est, /
quam fuit illa Iovi. Qui postquam voce manuque /
murmura conpressit, tenuere silentia cuncti. /
[207] Substitit ut clamor pressus gravitate regentis, /
Iuppiter hoc iterum sermone silentia rupit: /
[209] "Ille quidem poenas, curam hanc dimittite, solvit. /
Quod tamen admissum, quae sit vindicta, docebo. /
[211] Contigerat nostras infamia temporis aures; /
quam cupiens falsam summo delabor Olympo /
et deus humana lustro sub imagine terras. /
[214] Longa mora est, quantum noxae sit ubique repertum, /
enumerare: minor fuit ipsa infamia vero. /
[216] Maenala transieram latebris horrenda ferarum /
et cum Cyllene gelidi pineta Lycaei: /
[218] Arcadis hinc sedes et inhospita tecta tyranni /
ingredior, traherent cum sera crepuscula noctem. /
Signa dedi venisse deum, vulgusque precari /
coeperat: inridet primo pia vota Lycaon, /
[222] mox ait "experiar deus hic, discrimine aperto, /
an sit mortalis. Nec erit dubitabile verum." /
[224] Nocte gravem somno necopina perdere morte /
me parat: haec illi placet experientia veri. /
[226] Nec contentus eo est: missi de gente Molossa /
obsidis unius iugulum mucrone resolvit, /
atque ita semineces partim ferventibus artus /
mollit aquis, partim subiecto torruit igni. /
[230] Quod simul inposuit mensis, ego vindice flamma /
in domino dignos everti tecta penates. /
[232] Territus ipse fugit, nactusque silentia ruris /
exululat frustraque loqui conatur: ab ipso /
conligit os rabiem, solitaeque cupidine caedis /
vertitur in pecudes et nunc quoque sanguine gaudet. /
[236] In villos abeunt vestes, in crura lacerti: /
fit lupus et veteris servat vestigia formae. /
Canities eadem est, eadem violentia vultus, /
idem oculi lucent, eadem feritatis imago est. /
[240] Occidit una domus. Sed non domus una perire /
digna fuit: qua terra patet, fera regnat Erinys. /
[242] In facinus iurasse putes. Dent ocius omnes /
quas meruere pati (sic stat sententia) poenas." /
[244] Dicta Iovis pars voce probant stimulosque frementi /
adiciunt, alii partes adsensibus inplent. /
[246] Est tamen humani generis iactura dolori /
omnibus, et, quae sit terrae mortalibus orbae /
forma futura, rogant, quis sit laturus in aras /
tura, ferisne paret populandas tradere terras. /
[250] Talia quaerentes (sibi enim fore cetera curae) /
rex superum trepidare vetat subolemque priori /
dissimilem populo promittit origine mira. /
[253] Iamque erat in totas sparsurus fulmina terras: /
sed timuit, ne forte sacer tot ab ignibus aether /
conciperet flammas longusque ardesceret axis: /
esse quoque in fatis reminiscitur, adfore tempus, /
quo mare, quo tellus correptaque regia caeli /
ardeat et mundi moles obsessa laboret. /
[259] Tela reponuntur manibus fabricata Cyclopum: /
poena placet diversa, genus mortale sub undis /
perdere et ex omni nimbos demittere caelo. /
[262] Protinus Aeoliis Aquilonem claudit in antris /
et quaecumque fugant inductas flamina nubes /
emittitque Notum. Madidis Notus evolat alis, /
terribilem picea tectus caligine vultum: /
barba gravis nimbis, canis fluit unda capillis; /
fronte sedent nebulae, rorant pennaeque sinusque. /
[268] Utque manu late pendentia nubila pressit, /
fit fragor: hinc densi funduntur ab aethere nimbi. /
[270] Nuntia Iunonis varios induta colores /
concipit Iris aquas alimentaque nubibus adfert. /
Sternuntur segetes et deplorata coloni /
vota iacent, longique perit labor inritus anni. /
[274] Nec caelo contenta suo est Iovis ira, sed illum /
caeruleus frater iuvat auxiliaribus undis. /
[276] Convocat hic amnes. Qui postquam tecta tyranni /
intravere sui, "non est hortamine longo /
nunc" ait "utendum. Vires effundite vestras: /
sic opus est! aperite domos ac mole remota /
fluminibus vestris totas inmittite habenas!" /
[281] Iusserat; hi redeunt ac fontibus ora relaxant /
et defrenato volvuntur in aequora cursu. /
[283] Ipse tridente suo terram percussit: at illa /
intremuit motuque vias patefecit aquarum. /
[285] Exspatiata ruunt per apertos flumina campos /
cumque satis arbusta simul pecudesque virosque /
tectaque cumque suis rapiunt penetralia sacris. /
[288] Siqua domus mansit potuitque resistere tanto /
indeiecta malo, culmen tamen altior huius /
unda tegit, pressaeque latent sub gurgite turres. /
[291] Iamque mare et tellus nullum discrimen habebant: /
omnia pontus erant; deerant quoque litora ponto. /
[293] Occupat hic collem, cumba sedet alter adunca /
et ducit remos illic, ubi nuper ararat, /
ille supra segetes aut mersae culmina villae /
navigat, hic summa piscem deprendit in ulmo. /
[297] Figitur in viridi, si fors tulit, ancora prato, /
aut subiecta terunt curvae vineta carinae; /
et, modo qua graciles gramen carpsere capellae, /
nunc ibi deformes ponunt sua corpora phocae. /
[301] Mirantur sub aqua lucos urbesque domosque /
Nereides, silvasque tenent delphines et altis /
incursant ramis agitataque robora pulsant. /
[304] Nat lupus inter oves, fulvos vehit unda leones, /
unda vehit tigres, nec vires fulminis apro, /
crura nec ablato prosunt velocia cervo. /
[307] Quaesitisque diu terris, ubi sistere possit, /
in mare lassatis volucris vaga decidit alis. /
[309] Obruerat tumulos inmensa licentia ponti, /
pulsabantque novi montana cacumina fluctus. /
Maxima pars unda rapitur; quibus unda pepercit, /
illos longa domant inopi ieiunia victu. /
[313] Separat Aonios Oetaeis Phocis ab arvis, /
terra ferax, dum terra fuit, sed tempore in illo /
pars maris et latus subitarum campus aquarum. /
[316] Mons ibi verticibus petit arduus astra duobus, /
nomine Parnasus, superantque cacumina nubes. /
[318] Hic ubi Deucalion (nam cetera texerat aequor) /
cum consorte tori parva rate vectus adhaesit, /
Corycidas nymphas et numina montis adorant /
fatidicamque Themin, quae tunc oracla tenebat. /
[322] Non illo melior quisquam nec amantior aequi /
vir fuit aut illa metuentior ulla deorum. /
[324] Iuppiter ut liquidis stagnare paludibus orbem /
et superesse virum de tot modo milibus unum, /
et superesse videt de tot modo milibus unam, /
innocuos ambo, cultores numinis ambo, /
nubila disiecit nimbisque aquilone remotis /
et caelo terras ostendit et aethera terris. /
[330] Nec maris ira manet, positoque tricuspide telo /
mulcet aquas rector pelagi supraque profundum /
exstantem atque umeros innato murice tectum /
caeruleum Tritona vocat conchaeque sonanti /
inspirare iubet fluctusque et flumina signo /
[335] iam revocare dato.
Cava bucina sumitur illi, /
tortilis, in latum quae turbine crescit ab imo, /
bucina, quae medio concepit ubi aera ponto, /
litora voce replet sub utroque iacentia Phoebo. /
[339] Tunc quoque, ut ora dei madida rorantia barba /
contigit et cecinit iussos inflata receptus, /
omnibus audita est telluris et aequoris undis, /
et quibus est undis audita, coercuit omnes. /
[343] Iam mare litus habet, plenos capit alveus amnes, /
flumina subsidunt collesque exire videntur, /
surgit humus, crescunt loca decrescentibus undis, /
postque diem longam nudata cacumina silvae /
ostendunt limumque tenent in fronde relictum. /
[348] Redditus orbis erat. Quem postquam vidit inanem /
et desolatas agere alta silentia terras, /
Deucalion lacrimis ita Pyrrham adfatur obortis: /
[351] "O soror, o coniunx, o femina sola superstes, /
quam commune mihi genus et patruelis origo, /
deinde torus iunxit, nunc ipsa pericula iungunt, /
terrarum, quascumque vident occasus et ortus, /
nos duo turba sumus; possedit cetera pontus. /
[356] Haec quoque adhuc vitae non est fiducia nostrae /
certa satis; terrent etiam nunc nubila mentem. /
[358] Quis tibi, si sine me fatis erepta fuisses, /
nunc animus, miseranda, foret? quo sola timorem /
ferre modo posses? quo consolante doleres? /
[361] Namque ego (crede mihi) si te quoque pontus haberet, /
te sequerer, coniunx, et me quoque pontus haberet. /
O utinam possim populos reparare paternis /
artibus atque animas formatae infundere terrae! /
[365] Nunc genus in nobis restat mortale duobus /
(sic visum superis) hominumque exempla manemus." /
[367] Dixerat, et flebant. Placuit caeleste precari /
numen et auxilium per sacras quaerere sortes. /
[369] Nulla mora est: adeunt pariter Cephisidas undas, /
ut nondum liquidas, sic iam vada nota secantes. /
[371] Inde ubi libatos inroravere liquores /
vestibus et capiti, flectunt vestigia sanctae /
ad delubra deae, quorum fastigia turpi /
pallebant musco stabantque sine ignibus arae. /
[375] Ut templi tetigere gradus, procumbit uterque /
pronus humi gelidoque pavens dedit oscula saxo /
atque ita "si precibus" dixerunt "numina iustis /
victa remollescunt, si flectitur ira deorum, /
dic, Themi, qua generis damnum reparabile nostri /
arte sit, et mersis fer opem, mitissima, rebus." /
[381] Mota dea est sortemque dedit: "Discedite templo /
et velate caput cinctasque resolvite vestes /
ossaque post tergum magnae iactate parentis." /
[384] Obstipuere diu, rumpitque silentia voce /
Pyrrha prior iussisque deae parere recusat, /
detque sibi veniam pavido rogat ore, pavetque /
laedere iactatis maternas ossibus umbras. /
[388] Interea repetunt caecis obscura latebris /
verba datae sortis secum inter seque volutant. /
[390] Inde Promethides placidis Epimethida dictis /
mulcet et "aut fallax" ait "est sollertia nobis, /
aut pia sunt nullumque nefas oracula suadent. /
Magna parens terra est, lapides in corpore terrae /
ossa reor dici; iacere hos post terga iubemur." /
[395] Coniugis augurio quamquam Titania mota est, /
spes tamen in dubio est: adeo caelestibus ambo /
diffidunt monitis. Sed quid temptare nocebit? /
[398] Discedunt velantque caput tunicasque recingunt /
et iussos lapides sua post vestigia mittunt. /
[400] Saxa (quis hoc credat, nisi sit pro teste vetustas?) /
ponere duritiem coepere suumque rigorem /
mollirique mora mollitaque ducere formam. /
[403] Mox ubi creverunt naturaque mitior illis /
contigit, ut quaedam, sic non manifesta, videri /
forma potest hominis, sed, uti de marmore coepta, /
non exacta satis rudibusque simillima signis. /
[407] Quae tamen ex illis aliquo pars umida suco /
et terrena fuit, versa est in corporis usum; /
quod solidum est flectique nequit, mutatur in ossa; /
quae modo vena fuit, sub eodem nomine mansit; /
[411] inque brevi spatio superorum numine saxa /
missa viri manibus faciem traxere virorum, /
et de femineo reparata est femina iactu. /
[414] Inde genus durum sumus experiensque laborum /
et documenta damus qua simus origine nati. /
[416] Cetera diversis tellus animalia formis /
sponte sua peperit, postquam vetus umor ab igne /
percaluit solis, caenumque udaeque paludes /
intumuere aestu, fecundaque semina rerum /
vivaci nutrita solo ceu matris in alvo /
creverunt faciemque aliquam cepere morando. /
[422] Sic ubi deseruit madidos septemfluus agros /
Nilus et antiquo sua flumina reddidit alveo /
aetherioque recens exarsit sidere limus, /
plurima cultores versis animalia glaebis /
[426] inveniunt,
et in his quaedam modo coepta per ipsum /
nascendi spatium, quaedam inperfecta suisque /
trunca vident numeris; et eodem in corpore saepe /
altera pars vivit, rudis est pars altera tellus. /
[430] Quippe ubi temperiem sumpsere umorque calorque, /
concipiunt, et ab his oriuntur cuncta duobus; /
cumque sit ignis aquae pugnax, vapor umidus omnes /
res creat, et discors concordia fetibus apta est. /
[434] Ergo ubi diluvio tellus lutulenta recenti /
solibus aetheriis altoque recanduit aestu, /
edidit innumeras species, partimque figuras /
rettulit antiquas, partim nova monstra creavit. /
[438] Illa quidem nollet, sed te quoque, maxime Python, /
tum genuit, populisque novis, incognite serpens, /
terror eras: tantum spatii de monte tenebas. /
[441] Hunc deus arquitenens, et numquam talibus armis /
ante nisi in dammis capreisque fugacibus usus, /
mille gravem telis exhausta paene pharetra /
perdidit effuso per vulnera nigra veneno. /
[445] Neve operis famam posset delere vetustas, /
instituit sacros celebri certamine ludos, /
Pythia perdomitae serpentis nomine dictos. /
[448] Hic iuvenum quicumque manu pedibusve rotave /
vicerat, aesculeae capiebat frondis honorem: /
nondum laurus erat, longoque decentia crine /
tempora cingebat de qualibet arbore Phoebus. /
[452] Primus amor Phoebi Daphne Peneia, quem non /
fors ignara dedit, sed saeva Cupidinis ira. /
Delius hunc, nuper victa serpente superbus, /
viderat adducto flectentem cornua nervo /
[455] "quid" que "tibi, lascive puer, cum fortibus armis?" /
dixerat, "ista decent umeros gestamina nostros, /
qui dare certa ferae, dare vulnera possumus hosti, /
qui modo pestifero tot iugera ventre prementem /
stravimus innumeris tumidum Pythona sagittis. /
[461] Tu face nescio quos esto contentus amores /
inritare tua, nec laudes adsere nostras." /
[463] Filius huic Veneris "figat tuus omnia, Phoebe, /
te meus arcus:" ait "quantoque animalia cedunt /
cuncta deo tanto minor est tua gloria nostra." /
[466] Dixit et eliso percussis aere pennis /
inpiger umbrosa Parnasi constitit arce /
eque sagittifera prompsit duo tela pharetra /
diversorum operum: fugat hoc, facit illud amorem. /
[470] Quod facit, auratum est et cuspide fulget acuta; /
quod fugat, obtusum est et habet sub harundine plumbum. /
Hoc deus in nympha Peneide fixit, at illo /
laesit Apollineas traiecta per ossa medullas. /
[474] Protinus alter amat, fugit altera nomen amantis /
silvarum tenebris captivarumque ferarum /
exuviis gaudens innuptaeque aemula Phoebes. /
[477] Vitta coercebat positos sine lege capillos. /
Multi illam petiere, illa aversata petentes /
inpatiens expersque viri nemora avia lustrat, /
nec quid Hymen, quid Amor, quid sint conubia curat. /
[481] Saepe pater dixit "generum mihi, filia, debes," /
saepe pater dixit "debes mihi nata, nepotes:" /
[483] illa, velut crimen taedas exosa iugales, /
pulchra verecundo suffunditur ora rubore, /
inque patris blandis haerens cervice lacertis /
"da mihi perpetua, genitor carissime," dixit /
"virginitate frui: dedit hoc pater ante Dianae." /
[488] Ille quidem obsequitur, sed te decor iste quod optas /
esse vetat. Votoque tuo tua forma repugnat: /
[490] Phoebus amat visaeque cupit conubia Daphnes, /
quodque cupit, sperat, suaque illum oracula fallunt. /
[492] Utque leves stipulae demptis adolentur aristis, /
ut facibus saepes ardent, quas forte viator /
vel nimis admovit vel iam sub luce reliquit, /
sic deus in flammas abiit, sic pectore toto /
uritur et sterilem sperando nutrit amorem. /
[497] Spectat inornatos collo pendere capillos /
et "quid, si comantur?" ait. Videt igne micantes /
sideribus similes oculos, videt oscula, quae non /
est vidisse satis; laudat digitosque manusque /
bracchiaque et nudos media plus parte lacertos. /
[502] Siqua latent, meliora putat. Fugit ocior aura /
illa levi neque ad haec revocantis verba resistit: /
[504] "Nympha, precor, Penei, mane! Non insequor hostis: /
nympha, mane! sic agna lupum, sic cerva leonem, /
sic aquilam penna fugiunt trepidante columbae, /
hostes quaeque suos: amor est mihi causa sequendi. /
[508] Me miserum! ne prona cadas indignave laedi /
crura notent sentes et sim tibi causa doloris. /
[510] Aspera, qua properas, loca sunt. Moderatius, oro, /
curre fugamque inhibe; moderatius insequar ipse. /
[512] Cui placeas, inquire tamen. Non incola montis, /
non ego sum pastor, non hic armenta gregesque /
horridus observo. Nescis, temeraria, nescis /
quem fugias, ideoque fugis. Mihi Delphica tellus /
et Claros et Tenedos Patareaque regia servit, /
Iuppiter est genitor; per me quod eritque fuitque /
estque patet; per me concordant carmina nervis. /
[519] Certa quidem nostra est, nostra tamen una sagitta /
certior, in vacuo quae vulnera pectore fecit. /
[521] Inventum medicina meum est, opiferque per orbem /
dicor, et herbarum subiecta potentia nobis: /
ei mihi, quod nullis amor est sanabilis herbis /
nec prosunt domino, quae prosunt omnibus, artes." /
[525] Plura locuturum timido Peneia cursu /
fugit cumque ipso verba inperfecta reliquit, /
tum quoque visa decens. Nudabant corpora venti, /
obviaque adversas vibrabant flamina vestes, /
et levis inpulsos retro dabat aura capillos, /
[530] auctaque forma fuga est.
Sed enim non sustinet ultra /
perdere blanditias iuvenis deus, utque monebat /
ipse Amor, admisso sequitur vestigia passu. /
[533] Ut canis in vacuo leporem cum Gallicus arvo /
vidit, et hic praedam pedibus petit, ille salutem: /
alter inhaesuro similis iam iamque tenere /
sperat et extento stringit vestigia rostro, /
alter in ambiguo est, an sit conprensus, et ipsis /
morsibus eripitur tangentiaque ora relinquit: /
sic deus et virgo est hic spe celer, illa timore. /
[540] Qui tamen insequitur pennis adiutus Amoris, /
ocior est requiemque negat tergoque fugacis /
inminet et crinem sparsum cervicibus adflat. /
[543] Viribus absumptis expalluit illa citaeque /
victa labore fugae spectans Peneidas undas /
"fer pater" inquit "opem si flumina numen habetis. /
Qua nimium placui, mutando perde figuram!" /
[547] Vix prece finita torpor gravis occupat artus: /
mollia cinguntur tenui praecordia libro, /
in frondem crines, in ramos bracchia crescunt, /
pes modo tam velox pigris radicibus haeret, /
ora cacumen habet; remanet nitor unus in illa. /
[552] Hanc quoque Phoebus amat, positaque in stipite dextra /
sentit adhuc trepidare novo sub cortice pectus /
conplexusque suis ramos, ut membra, lacertis /
oscula dat ligno: refugit tamen oscula lignum. /
[556] Cui deus "at quoniam coniunx mea non potes esse, /
arbor eris certe" dixit "mea. Semper habebunt /
te coma, te citharae, te nostrae, laure, pharetrae: /
tu ducibus Latiis aderis, cum laeta triumphum /
vox canet et visent longas Capitolia pompas: /
--- Latiis] laetis codd. ---
[561] postibus Augustis eadem fidissima custos /
ante fores stabis mediamque tuebere quercum, /
utque meum intonsis caput est iuvenale capillis, /
tu quoque perpetuos semper gere frondis honores." /
[565] Finierat Paean: factis modo laurea ramis /
adnuit utque caput visa est agitasse cacumen. /
[567] Est nemus Haemoniae, praerupta quod undique claudit /
silva: vocant Tempe. Per quae Peneus ab imo /
effusus Pindo spumosis volvitur undis, /
deiectuque gravi tenues agitantia fumos /
nubila conducit summisque adspergine silvis /
inpluit et sonitu plus quam vicina fatigat. /
[573] Haec domus, haec sedes, haec sunt penetralia magni /
amnis; in his residens facto de cautibus antro, /
undis iura dabat nymphisque colentibus undas. /
[576] Conveniunt illuc popularia flumina primum, /
nescia, gratentur consolenturne parentem, /
populifer Sperchios et inrequietus Enipeus /
Apidanusque senex lenisque Amphrysos et Aeas, /
moxque amnes alii, qui, qua tulit impetus illos, /
in mare deducunt fessas erroribus undas. /
[582] Inachus unus abest imoque reconditus antro /
fletibus auget aquas natamque miserrimus Io /
luget ut amissam. Nescit, vitane fruatur, /
an sit apud manes; sed quam non invenit usquam. /
esse putat nusquam atque animo peiora veretur. /
[587] Viderat a patrio redeuntem Iuppiter illam /
flumine et "o virgo Iove digna tuoque beatum /
nescio quem factura toro, pete" dixerat "umbras /
altorum nemorum" (et nemorum monstraverat umbras), /
"dum calet et medio sol est altissimus orbe. /
[592] Quodsi sola times latebras intrare ferarum, /
praeside tuta deo nemorum secreta subibis, /
nec de plebe deo, sed qui caelestia magna /
sceptra manu teneo, sed qui vaga fulmina mitto. /
[596] Ne fuge me!"- fugiebat enim.
Iam pascua Lernae /
consitaque arboribus Lyrcea reliquerat arva, /
cum deus inducta latas caligine terras /
occuluit tenuitque fugam rapuitque pudorem. /
[600] Interea medios Iuno despexit in agros /
et noctis faciem nebulas fecisse volucres /
sub nitido mirata die, non fluminis illas /
esse, nec umenti sensit tellure remitti; /
[604] atque suus coniunx ubi sit circumspicit, ut quae /
deprensi totiens iam nosset furta mariti. /
[606] Quem postquam caelo non repperit, "aut ego fallor, /
aut ego laedor" ait, delapsaque ab aethere summo /
constitit in terris nebulasque recedere iussit. /
[609] Coniugis adventum praesenserat inque nitentem /
Inachidos vultus mutaverat ille iuvencam. /
[611] Bos quoque formosa est. Speciem Saturnia vaccae, /
quamquam invita, probat, nec non et cuius et unde /
quove sit armento, veri quasi nescia quaerit. /
[614] Iuppiter e terra genitam mentitur, ut auctor /
desinat inquiri. Petit hanc Saturnia munus. /
[616] Quid faciat? crudele suos addicere amores, /
non dare suspectum est. Pudor est qui suadeat illinc, /
hinc dissuadet amor. Victus pudor esset amore; /
sed leve si munus sociae generisque torique /
vacca negaretur, poterat non vacca videri. /
[621] Paelice donata non protinus exuit omnem /
diva metum timuitque Iovem et fuit anxia furti, /
donec Arestoridae servandam tradidit Argo. /
[624] Centum luminibus cinctum caput Argus habebat: /
inde suis vicibus capiebant bina quietem, /
cetera servabant atque in statione manebant. /
[627] Constiterat quocumque modo, spectabat ad Io: /
ante oculos Io, quamvis aversus, habebat. /
[629] Luce sinit pasci; cum sol tellure sub alta est, /
claudit et indigno circumdat vincula collo. /
[631] frondibus arboreis et amara pascitur herba, /
proque toro terrae non semper gramen habenti /
incubat infelix limosaque flumina potat. /
[634] Illa etiam supplex Argo cum bracchia vellet /
tendere, non habuit, quae bracchia tenderet Argo, /
et conata queri mugitus edidit ore /
pertimuitque sonos propriaque exterrita voce est. /
[638] Venit et ad ripas, ubi ludere saepe solebat, /
Inachidas ripas; novaque ut conspexit in unda /
cornua, pertimuit seque exsternata refugit. /
[641] Naides ignorant, ignorat et Inachus ipse, /
quae sit; at illa patrem sequitur sequiturque sorores /
et patitur tangi seque admirantibus offert. /
[644] Decerptas senior porrexerat Inachus herbas: /
illa manus lambit patriisque dat oscula palmis /
nec retinet lacrimas et, si modo verba sequantur, /
oret opem nomenque suum casusque loquatur. /
[648] Littera pro verbis, quam pes in pulvere duxit, /
corporis indicium mutati triste peregit. /
[650] "Me miserum!" exclamat pater Inachus inque gementis /
cornibus et niveae pendens cervice iuvencae /
"me miserum!" ingeminat, "tune es quaesita per omnes /
nata, mihi terras? tu non inventa reperta /
[654] luctus eras levior.
Retices nec mutua nostris /
dicta refers, alto tantum suspiria ducis /
pectore, quodque unum potes, ad mea verba remugis. /
[657] At tibi ego ignarus thalamos taedasque parabam, /
spesque fuit generi mihi prima, secunda nepotum. /
[659] De grege nunc tibi vir, nunc de grege natus habendus. /
Nec finire licet tantos mihi morte dolores, /
sed nocet esse deum, praeclusaque ianua leti /
aeternum nostros luctus extendit in aevum?" /
[663] Talia maerentem stellatus submovet Argus /
ereptamque patri diversa in pascua natam /
abstrahit. Ipse procul montis sublime cacumen /
occupat, unde sedens partes speculatur in omnes. /
[667] Nec superum rector mala tanta Phoronidos ultra /
ferre potest natumque vocat, quem lucida partu /
Pleias enixa est, letoque det imperat Argum. /
[670] Parva mora est alas pedibus virgamque potenti /
somniferam sumpsisse manu tegimenque capillis. /
[672] Haec ubi disposuit, patria Iove natus ab arce /
desilit in terras. Illic tegimenque removit /
et posuit pennas, tantummodo virga retenta est. /
[675] Hac agit, ut pastor, per devia rura capellas, /
dum venit, adductas et structis cantat avenis. /
[677] Voce nova captus custos Iunonius "at tu, /
quisquis es, hoc poteras mecum considere saxo," /
Argus ait, "neque enim pecori fecundior ullo /
herba loco est, aptamque vides pastoribus umbram." /
[681] Sedit Atlantiades et euntem multa loquendo /
detinuit sermone diem iunctisque canendo /
vincere harundinibus servantia lumina temptat. /
[684] Ille tamen pugnat molles evincere somnos /
et, quamvis sopor est oculorum parte receptus, /
parte tamen vigilat. Quaerit quoque (namque reperta /
fistula nuper erat), qua sit ratione reperta. /
[688] Tum deus "Arcadiae gelidis in montibus" inquit /
"inter hamadryadas celeberrima Nonacrinas /
naias una fuit; nymphae Syringa vocabant. /
[691] Non semel et satyros eluserat illa sequentes /
et quoscumque deos umbrosaque silva feraxque /
rus habet. Ortygiam studiis ipsaque colebat /
virginitate deam. Ritu quoque cincta Dianae /
falleret et posset credi Latonia, si non /
corneus huic arcus, si non foret aureus illi. /
[697] Sic quoque fallebat.
Redeuntem colle Lycaeo /
Pan videt hanc pinuque caput praecinctus acuta /
[699] talia verba refert"
- restabat verba referre /
et precibus spretis fugisse per avia nympham, /
donec harenosi placidum Ladonis ad amnem /
venerit. Hic illam cursum inpedientibus undis, /
ut se mutarent liquidas orasse sorores, /
Panaque, cum prensam sibi iam Syringa putaret, /
corpore pro nymphae calamos tenuisse palustres. /
[706] Dumque ibi suspirat, motos in harundine ventos /
effecisse sonum tenuem similemque querenti. /
Arte nova vocisque deum dulcedine captum /
"hoc mihi concilium tecum" dixisse "manebit!" /
atque ita disparibus calamis conpagine cerae /
inter se iunctis nomen tenuisse puellae. /
[712] Talia dicturus vidit Cyllenius omnes /
succubuisse oculos adopertaque lumina somno. /
Supprimit extemplo vocem firmatque soporem /
languida permulcens medicata lumina virga. /
[716] Nec mora, falcato nutantem vulnerat ense /
qua collo est confine caput, saxoque cruentum /
deicit et maculat praeruptam sanguine rupem. /
[719] Arge, iaces, quodque in tot lumina lumen habebas, /
exstinctum est, centumque oculos nox occupat una. /
[721] Excipit hos volucrisque suae Saturnia pennis /
collocat et gemmis caudam stellantibus inplet. /
[723] Protinus exarsit nec tempora distulit irae /
horriferamque oculis animoque obiecit Erinyn /
paelicis Argolicae stimulosque in pectore caecos /
condidit et profugam per totum terruit orbem. /
[727] Ultimus inmenso restabas, Nile, labori. /
Quem simul ac tetigit, positis in margine ripae /
procubuit genibus resupinoque ardua collo, /
quos potuit solos, tollens ad sidera vultus /
et gemitu et lacrimis et luctisono mugitu /
cum Iove visa queri finemque orare malorum. /
[733] Coniugis ille suae conplexus colla lacertis, /
finiat ut poenas tandem, rogat "in" que "futurum /
pone metus" inquit; "numquam tibi causa doloris /
haec erit:" et Stygias iubet hoc audire paludes. /
[737] Ut lenita dea est, vultus capit illa priores /
fitque quod ante fuit: fugiunt e corpore saetae, /
cornua decrescunt, fit luminis artior orbis, /
contrahitur rictus, redeunt umerique manusque, /
ungulaque in quinos dilapsa absumitur ungues: /
de bove nil superest formae nisi candor in illa. /
[743] Officioque pedum nymphe contenta duorum /
erigitur metuitque loqui, ne more iuvencae /
mugiat, et timide verba intermissa retemptat. /
[746] Nunc dea linigera colitur celeberrima turba, /
[747] nunc Epaphus magni genitus de semine tandem /
creditur esse Iovis, perque urbes iuncta parenti /
templa tenet. Fuit huic animis aequalis et annis /
[750] Sole satus Phaethon.
Quem quondam magna loquentem /
nec sibi cedentem Phoeboque parente superbum /
non tulit Inachides, "matri" que ait "omnia demens /
credis et es tumidus genitoris imagine falsi." /
[754] Erubuit Phaethon iramque pudore repressit /
et tulit ad Clymenen Epaphi convicia matrem; /
[756] "quo" que "magis doleas genetrix," ait "ille ego liber, /
ille ferox tacui. Pudet haec opprobria nobis /
et dici potuisse et non potuisse refelli. /
At tu, si modo sum caelesti stirpe creatus, /
ede notam tanti generis meque adsere caelo." /
[761] Dixit et inplicuit materno bracchia collo /
perque suum Meropisque caput taedasque sororum /
traderet oravit veri sibi signa parentis. /
[764] Ambiguum, Clymene, precibus Phaethontis an ira /
mota magis dicti sibi criminis utraque caelo /
[766] bracchia porrexit
spectansque ad lumina solis /
"per iubar hoc" inquit "radiis insigne coruscis, /
nate, tibi iuro, quod nos auditque videtque, /
hoc te, quem spectas, hoc te, qui temperat orbem, /
[770] Sole satum.
Si ficta loquor, neget ipse videndum /
se mihi, sitque oculis lux ista novissima nostris. /
Nec longus patrios labor est tibi nosse penates: /
unde oritur, domus est terrae contermina nostrae. /
Si modo fert animus, gradere et scitabere ab ipso." /
[775] Emicat extemplo laetus post talia matris /
dicta suae Phaethon et concipit aethera mente, /
Aethiopasque suos positosque sub ignibus Indos /
sidereis transit patriosque adit inpiger ortus. /
[1] Regia Solis erat sublimibus alta columnis, /
clara micante auro flammasque imitante pyropo: /
cuius ebur nitidum fastigia summa tegebat, /
argenti bifores radiabant lumine valvae. /
[5] Materiam superabat opus: nam Mulciber illic /
aequora caelarat medias cingentia terras, /
terrarumque orbem, caelumque quod inminet orbi. /
[8] Caeruleos habet unda deos, Tritona canorum /
Proteaque ambiguum, balaenarumque prementem /
Aegaeona suis inmania terga lacertis, /
Doridaque et natas, quarum pars nare videtur, /
pars in mole sedens virides siccare capillos, /
[13] pisce vehi quaedam:
facies non omnibus una, /
non diversa tamen, qualem decet esse sororum. /
[15] Terra viros urbesque gerit silvasque ferasque /
fluminaque et nymphas et cetera numina ruris. /
[17] Haec super imposita est caeli fulgentis imago /
signaque sex foribus dextris totidemque sinistris. /
[19] Quo simul acclivi Clymeneia limite proles /
venit et intravit dubitati tecta parentis, /
protinus ad patrios sua fert vestigia vultus /
consistitque procul: neque enim propiora ferebat /
[23] lumina.
Purpurea velatus veste sedebat /
in solio Phoebus claris lucente smaragdis. /
[25] A dextra laevaque Dies et Mensis et Annus /
Saeculaque et positae spatiis aequalibus Horae /
Verque novum stabat cinctum florente corona, /
stabat nuda Aestas et spicea serta gerebat, /
stabat et Autumnus, calcatis sordidus uvis, /
et glacialis Hiems, canos hirsuta capillos. /
[31] Inde loco medius rerum novitate paventem /
Sol oculis iuvenem, quibus adspicit omnia, vidit /
"quae" que "viae tibi causa? quid hac" ait "arce petisti, /
progenies, Phaethon, haud infitianda parenti?" /
--- arce] =arte= (ip. Basi e Guasti). ---
[35] Ille refert "o lux inmensi publica mundi, /
Phoebe pater, si das usum mihi nominis huius /
nec falsa Clymene culpam sub imagine celat, /
pignera da, genitor, per quae tua vera propago /
credar, et hunc animis errorem detrahe nostris." /
[40] Dixerat: at genitor circum caput omne micantes /
deposuit radios propiusque accedere iussit; /
amplexuque dato "nec tu meus esse negari /
dignus es, et Clymene veros" ait "edidit ortus. /
[44] Quoque minus dubites, quodvis pete munus, ut illud /
me tribuente feras. Promissis testis adesto /
dis iuranda palus, oculis incognita nostris." /
[47] Vix bene desierat, currus rogat ille paternos /
inque diem alipedum ius et moderamen equorum. /
[49] Paenituit iurasse patrem. Qui terque quaterque /
concutiens inlustre caput "temeraria" dixit /
vox mea facta tua est. Utinam promissa liceret /
[52] non dare!
confiteor, solum hoc tibi, nate, negarem. /
Dissuadere licet. Non est tua tuta voluntas. /
Magna petis, Phaethon, et quae nec viribus istis /
munera conveniant nec tam puerilibus annis. /
[56] Sors tua mortalis, non est mortale quod optas. /
Plus etiam, quam quod superis contingere possit, /
nescius adfectas. Placeat sibi quisque licebit, /
non tamen ignifero quisquam consistere in axe /
[60] me valet excepto.
Vasti quoque rector Olympi, /
qui fera terribili iaculatur fulmina dextra, /
non agat hos currus: et quid Iove maius habemus? /
[63] Ardua prima via est et qua vix mane recentes /
enitantur equi: medio est altissima caelo, /
unde mare et terras ipsi mihi saepe videre /
fit timor, et pavida trepidat formidine pectus. /
[67] Ultima prona via est et eget moderamine certo: /
tunc etiam quae me subiectis excipit undis, /
ne ferar in praeceps, Tethys solet ipsa vereri. /
[70] Adde quod adsidua rapitur vertigine caelum /
sideraque alta trahit celerique volumine torquet. /
Nitor in adversum, nec me, qui cetera, vincit /
impetus, et rapido contrarius evehor orbi. /
[74] Finge datos currus: quid ages? poterisne rotatis /
obvius ire polis, ne te citus auferat axis? /
[76] Forsitan et lucos illic urbesque deorum /
concipias animo delubraque ditia donis /
esse? per insidias iter est formasque ferarum. /
[79] Utque viam teneas nulloque errore traharis, /
per tamen adversi gradieris cornua tauri /
Haemoniosque arcus violentique ora leonis /
saevaque circuitu curvantem bracchia longo /
scorpion atque aliter curvantem bracchia cancrum. /
[84] Nec tibi quadrupedes animosos ignibus illis, /
quos in pectore habent, quos ore et naribus efflant, /
in promptu regere est: vix me patiuntur, ubi acres /
incaluere animi, cervixque repugnat habenis. /
[88] At tu, funesti ne sim tibi muneris auctor, /
nate, cave, dum resque sinit, tua corrige vota. /
[90] Scilicet ut nostro genitum te sanguine credas, /
pignera certa petis? do pignera certa timendo /
[92] et patrio pater esse metu probor.
Adspice vultus /
ecce meos; utinamque oculos in pectora posses /
inserere et patrias intus deprendere curas! /
[95] Denique quidquid habet dives, circumspice, mundus, /
eque tot ac tantis caeli terraeque marisque /
posce bonis aliquid: nullam patiere repulsam. /
[98] Deprecor hoc unum, quod vero nomine poena, /
non honor est: poenam, Phaethon, pro munere poscis. /
Quid mea colla tenes blandis, ignare, lacertis? /
ne dubita, dabitur (Stygias iuravimus undas) /
quodcumque optaris: sed tu sapientius opta." /
[103] Finierat monitus: dictis tamen ille repugnat /
propositumque premit flagratque cupidine currus. /
[105] Ergo qua licuit genitor cunctatus ad altos /
deducit iuvenem, Vulcania munera, currus. /
[107] Aureus axis erat, temo aureus, aurea summae /
curvatura rotae, radiorum argenteus ordo; /
per iuga chrysolithi positaeque ex ordine gemmae /
clara repercusso reddebant lumina Phoebo. /
[111] Dumque ea magnanimus Phaethon miratur opusque /
perspicit, ecce vigil nitido patefecit ab ortu /
purpureas Aurora fores et plena rosarum /
[114] atria.
Diffugiunt stellae, quarum agmina cogit /
Lucifer et caeli statione novissimus exit. /
[116] Quem petere ut terras mundumque rubescere vidit /
cornuaque extremae velut evanescere lunae, /
iungere equos Titan velocibus imperat Horis. /
--- Quem petere] quem pater 'E'Moh, quam pater 'P'Fg, cum pater m, tum pater Nlp, at pater sH. ---
[119] Iussa deae celeres peragunt, ignemque vomentes, /
ambrosiae suco saturos, praesepibus altis /
quadrupedes ducunt adduntque sonantia frena. /
[122] Tum pater ora sui sacro medicamine nati /
contigit et rapidae fecit patientia flammae /
imposuitque comae radios, praesagaque luctus /
pectore sollicito repetens suspiria dixit: /
[126] "Si potes his saltem monitis parere parentis, /
parce, puer, stimulis et fortius utere loris: /
sponte sua properant; labor est inhibere volentes. /
[129] Nec tibi directos placeat via quinque per arcus: /
sectus in obliquum est lato curvamine limes, /
zonarumque trium contentus fine polumque /
effugit australem iunctamque aquilonibus arcton. /
[133] Hac sit iter: manifesta rotae vestigia cernes. /
Utque ferant aequos et caelum et terra calores, /
nec preme nec summum molire per aethera currum. /
[136] Altius egressus caelestia tecta cremabis, /
inferius terras: medio tutissimus ibis. /
[138] Neu te dexterior tortum declinet ad anguem, /
neve sinisterior pressam rota ducat ad aram: /
inter utrumque tene. Fortunae cetera mando, /
quae iuvet et melius quam tu tibi, consulat opto. /
[142] Dum loquor, Hesperio positas in litore metas /
umida nox tetigit. Non est mora libera nobis: /
poscimur: effulget tenebris aurora fugatis. /
[145] Corripe lora manu, vel, si mutabile pectus /
est tibi, consiliis, non curribus utere nostris, /
dum potes et solidis etiamnunc sedibus adstas /
dumque male optatos nondum premis inscius axes. /
Quae tutus spectes, sine me dare lumina terris!" /
[150] Occupat ille levem iuvenali corpore currum, /
statque super manibusque datas contingere habenas /
gaudet et invito grates agit inde parenti. /
[153] Interea volucres Pyrois et Eous et Aethon, /
Solis equi, quartusque Phlegon, hinnitibus auras /
flammiferis implent pedibusque repagula pulsant. /
[156] Quae postquam Tethys, fatorum ignara nepotis /
reppulit, et facta est inmensi copia caeli, /
corripuere viam pedibusque per aera motis /
obstantes scindunt nebulas pennisque levati /
praetereunt ortos isdem de partibus Euros. /
[161] Sed leve pondus erat, nec quod cognoscere possent /
Solis equi, solitaque iugum gravitate carebat; /
[163] utque labant curvae iusto sine pondere naves /
perque mare instabiles nimia levitate feruntur, /
sic onere adsueto vacuus dat in aera saltus /
succutiturque alte similisque est currus inani. /
[167] Quod simulac sensere, ruunt tritumque relinquunt /
quadriiugi spatium, nec quo prius ordine currunt. /
[169] Ipse pavet nec qua commissas flectat habenas, /
nec scit, qua sit iter; nec, si sciat, imperet illis. /
[171] Tum primum radiis gelidi caluere triones /
et vetito frustra temptarunt aequore tingi, /
quaeque polo posita est glaciali proxima serpens, /
frigore pigra prius nec formidabilis ulli, /
incaluit sumpsitque novas fervoribus iras. /
[176] Te quoque turbatum memorant fugisse, Boote, /
quamvis tardus eras et te tua plaustra tenebant. /
[178] Ut vero summo despexit ab aethere terras /
infelix Phaethon penitus penitusque iacentes, /
palluit et subito genua intremuere timore, /
suntque oculis tenebrae per tantum lumen obortae. /
[182] Et iam mallet equos numquam tetigisse paternos, /
iam cognosse genus piget et valuisse rogando, /
iam Meropis dici cupiens ita fertur, ut acta /
praecipiti pinus borea, cui victa remisit /
frena suus rector, quam dis votisque reliquit. /
[187] Quid faciat? multum caeli post terga relictum, /
ante oculos plus est! animo metitur utrumque, /
et modo quos illi fatum contingere non est, /
prospicit occasus, interdum respicit ortus: /
[191] quidque agat ignarus stupet et nec frena remittit /
nec retinere valet nec nomina novit equorum. /
Sparsa quoque in vario passim miracula caelo /
vastarumque videt trepidus simulacra ferarum. /
[195] Est locus, in geminos ubi bracchia concavat arcus /
scorpius et cauda flexisque utrimque lacertis /
porrigit in spatium signorum membra duorum. /
[198] Hunc puer ut nigri madidum sudore veneni /
vulnera curvata minitantem cuspide vidit, /
mentis inops gelida formidine lora remisit. /
[201] Quae postquam summum tetigere iacentia tergum, /
exspatiantur equi, nulloque inhibente per auras /
ignotae regionis eunt, quaque impetus egit, /
hac sine lege ruunt altoque sub aethere fixis /
incursant stellis rapiuntque per avia currum. /
[206] Et modo summa petunt, modo per declive viasque /
praecipites spatio terrae propiore feruntur. /
[208] Inferiusque suis fraternos currere Luna /
admiratur equos, ambustaque nubila fumant; /
[210] corripitur flammis ut quaeque altissima, tellus /
fissaque agit rimas et sucis aret ademptis. /
[212] Pabula canescunt, cum frondibus uritur arbor, /
materiamque suo praebet seges arida damno. /
[214] Parva queror: magnae pereunt cum moenibus urbes, /
cumque suis totas populis incendia gentes /
in cinerem vertunt. Silvae cum montibus ardent, /
[217] ardet Athos Taurusque Cilix et Tmolus et Oete /
et tum sicca, prius creberrima fontibus, Ide, /
virgineusque Helicon et nondum Oeagrius Haemus; /
[220] ardet in inmensum geminatis ignibus Aetna /
Parnasusque biceps et Eryx et Cynthus et Othrys, /
et tandem nivibus Rhodope caritura, Mimasque /
Dindymaque et Mycale natusque ad sacra Cithaeron. /
[224] Nec prosunt Scythiae sua frigora: Caucasus ardet /
Ossaque cum Pindo maiorque ambobus Olympus /
aeriaeque Alpes et nubifer Appenninus. /
[227] Tum vero Phaethon cunctis e partibus orbem /
adspicit accensum nec tantos sustinet aestus, /
ferventesque auras velut e fornace profunda /
ore trahit currusque suos candescere sentit; /
[231] et neque iam cineres eiectatamque favillam /
ferre potest calidoque involvitur undique fumo, /
quoque eat, aut ubi sit, picea caligine tectus /
nescit et arbitrio volucrum raptatur equorum. /
[235] Sanguine tum credunt in corpora summa vocato /
Aethiopum populos nigrum traxisse colorem. /
[237] Tum facta est Libye raptis umoribus aestu /
arida, tum nymphae passis fontesque lacusque /
deflevere comis: quaerit Boeotia Dircen, /
Argos Amymonen, Ephyre Pirenidas undas. /
[241] Nec sortita loco distantes flumina ripas /
tuta manent: mediis Tanais fumavit in undis /
Peneusque senex Teuthranteusque Caicus /
et celer Ismenos cum Phegiaco Erymantho /
arsurusque iterum Xanthus flavusque Lycormas, /
quique recurvatis ludit Maeandrus in undis. /
Mygdoniusque Melas et Taenarius Eurotas. /
Arsit et Euphrates Babylonius, arsit Orontes /
Thermodonque citus Gangesque et Phasis et Hister. /
[250] Aestuat Alpheus, ripae Spercheides ardent, /
quodque suo Tagus amne vehit, fluit ignibus aurum, /
et quae Maeonias celebrabant carmine ripas /
flumineae volucres, medio caluere Caystro. /
[254] Nilus in extremum fugit perterritus orbem /
occuluitque caput, quod adhuc latet: ostia septem /
pulverulenta vacant, septem sine flumine valles. /
[257] Fors eadem Ismarios Hebrum cum Strymone siccat /
Hesperiosque amnes Rhenum Rhodanumque Padumque, /
cuique fuit rerum promissa potentia, Thybrin. /
[260] Dissilit omne solum, penetratque in Tartara rimis /
lumen et infernum terret cum coniuge regem. /
[262] Et mare contrahitur, siccaeque est campus harenae /
quod modo pontus erat: quosque altum texerat aequor, /
exsistunt montes et sparsas Cycladas augent. /
[265] Ima petunt pisces, nec se super aequora curvi /
tollere consuetas audent delphines in auras; /
corpora phocarum summo resupina profundo /
exanimata natant. Ipsum quoque Nerea fama est /
Doridaque et natas tepidis latuisse sub antris. /
[270] Ter Neptunus aquis cum torvo bracchia vultu /
exserere ausus erat, ter non tulit aeris ignes. /
[272] Alma tamen Tellus, ut erat circumdata ponto, /
inter aquas pelagi contractosque undique fontes, /
qui se condiderant in opacae viscera matris, /
sustulit oppressos collo tenus arida vultus /
opposuitque manum fronti magnoque tremore /
omnia concutiens paulum subsedit et infra /
quam solet esse fuit, siccaque ita voce locuta est: /
[279] "Si placet hoc, meruique, quid o tua fulmina cessant, /
summe deum? liceat periturae viribus ignis /
igne perire tuo clademque auctore levare. /
[282] Vix equidem fauces haec ipsa in verba resolvo" /
(presserat ora vapor): "tostos en adspice crines /
inque oculis tantum, tantum super ora favillae. /
[285] Hosne mihi fructus, hunc fertilitatis honorem /
officiique refers, quod adunci vulnera aratri /
rastrorumque fero totoque exerceor anno, /
quod pecori frondes, alimentaque mitia, fruges, /
humano generi, vobis quoque tura ministro? /
[290] Sed tamen exitium fac me meruisse: quid undae, /
quid meruit frater? cur illi tradita sorte /
aequora decrescunt et ab aethere longius absunt? /
[293] Quodsi nec fratris nec te mea gratia tangit, /
at caeli miserere tui. Circumspice utrumque, /
fumat uterque polus. Quos si vitiaverit ignis, /
atria vestra ruent. Atlas en ipse laborat /
vixque suis umeris candentem sustinet axem. /
[298] Si freta, si terrae pereunt, si regia caeli, /
in chaos antiquum confundimur. Eripe flammis, /
siquid adhuc superest, et rerum consule summae." /
[301] Dixerat haec Tellus: neque enim tolerare vaporem /
ulterius potuit nec dicere plura: suumque /
rettulit os in se propioraque manibus antra. /
[304] At pater omnipotens, superos testatus et ipsum, /
qui dederat currus, nisi opem ferat, omnia fato /
interitura gravi, summam petit arduus arcem, /
unde solet nubes latis inducere terris, /
unde movet tonitrus vibrataque fulmina iactat. /
[309] Sed neque quas posset terris inducere nubes /
tunc habuit, nec quos caelo demitteret imbres. /
[311] Intonat et dextra libratum fulmen ab aure /
misit in aurigam pariterque animaque rotisque /
expulit et saevis compescuit ignibus ignes. /
[314] Consternantur equi et saltu in contraria facto /
colla iugo eripiunt abruptaque lora relinquunt. /
[316] Illic frena iacent, illic temone revulsus /
axis, in hac radii fractarum parte rotarum, /
sparsaque sunt late laceri vestigia currus. /
[319] At Phaethon rutilos flamma populante capillos, /
volvitur in praeceps longoque per aera tractu /
fertur, ut interdum de caelo stella sereno /
etsi non cecidit, potuit cecidisse videri. /
[323] Quem procul a patria diverso maximus orbe /
excipit Eridanus fumantiaque abluit ora. /
[325] Naides Hesperiae trifida fumantia flamma /
corpora dant tumulo, signant quoque carmine saxum: /
[327] HIC SITUS EST PHAETHON, CURRUS AURIGA PATERNI: /
QUEM SI NON TENUIT, MAGNIS TAMEN EXCIDIT AUSIS. /
--- tenuit] =timuit= (ip. Basi e Guasti). ---
[329] Nam pater obductos, luctu miserabilis aegro /
condiderat vultus: et, si modo credimus, unum /
isse diem sine sole ferunt: incendia lumen /
praebebant aliquisque malo fuit usus in illo. /
[333] At Clymene postquam dixit quaecumque fuerunt /
in tantis dicenda malis, lugubris et amens /
et laniata sinus totum percensuit orbem, /
[336] exanimesque artus primo, mox ossa requirens /
repperit (ossa tamen peregrina condita ripa!), /
incubuitque loco nomenque in marmore lectum /
perfudit lacrimis et aperto pectore fovit. /
[340] Nec minus Heliades lugent et inania morti /
munera dant lacrimas, et caesae pectora palmis /
non auditurum miseras Phaethonta querellas /
nocte dieque vocant adsternunturque sepulcro. /
[344] Luna quater iunctis implerat cornibus orbem: /
illae more suo (nam morem fecerat usus) /
[346] plangorem dederant.
E quis Phaethusa, sororum /
maxima, cum vellet terra procumbere, questa est /
deriguisse pedes. Ad quam conata venire /
candida Lampetie subita radice retenta est. /
[350] Tertia cum crinem manibus laniare pararet, /
avellit frondes; haec stipite crura teneri, /
illa dolet fieri longos sua bracchia ramos. /
[353] Dumque ea mirantur, complectitur inguina cortex, /
perque gradus uterum pectusque umerosque manusque /
ambit et exstabant tantum ora vocantia matrem. /
[356] Quid faciat mater, nisi, quo trahat impetus illam, /
huc eat atque illuc, et, dum licet, oscula iungat? /
[358] Non satis est; truncis avellere corpora temptat, /
et teneros manibus ramos abrumpit; at inde /
sanguineae manant, tamquam de vulnere, guttae. /
[361] "Parce, precor, mater", quaecumque est saucia, clamat, /
"parce, precor: nostrum laceratur in arbore corpus. /
iamque vale" - cortex in verba novissima venit. /
[364] Inde fluunt lacrimae, stillataque sole rigescunt /
de ramis electra novis, quae lucidus amnis /
excipit et nuribus mittit gestanda Latinis. /
[367] Adfuit huic monstro proles Stheneleia Cycnus, /
qui tibi materno quamvis a sanguine iunctus, /
[369] mente tamen, Phaethon, propior fuit.
Ille relicto /
(nam Ligurum populos et magnas rexerat urbes) /
imperio ripas virides amnemque querellis /
Eridanum implerat silvamque sororibus auctam, /
[373] cum vox est tenuata viro, canaeque capillos /
dissimulant plumae, collumque a pectore longe /
porrigitur, digitosque ligat iunctura rubentes, /
penna latus velat, tenet os sine acumine rostrum. /
--- cum] =cui= (ip. DiVo). ---
[377] Fit nova Cycnus avis, nec se caeloque Iovique /
credit, ut iniuste missi memor ignis ab illo: /
stagna petit patulosque lacus, ignemque perosus /
quae colat elegit contraria flumina flammis. /
[381] Squalidus interea genitor Phaethontis et expers /
ipse sui decoris, qualis, cum deficit orbem, /
esse solet, lucemque odit seque ipse diemque, /
datque animum in luctus; et luctibus adicit iram /
[385] officiumque negat mundo.
"Satis" inquit "ab aevi /
sors mea principiis fuit inrequieta, pigetque /
actorum sine fine mihi, sine honore, laborum. /
[388] Quilibet alter agat portantes lumina currus! /
Si nemo est omnesque dei non posse fatentur, /
ipse agat ut saltem, dum nostras temptat habenas, /
orbatura patres aliquando fulmina ponat. /
[392] Tum sciet, ignipedum vires expertus equorum, /
non meruisse necem, qui non bene rexerit illos." /
[394] Talia dicentem circumstant omnia Solem /
numina, neve velit tenebras inducere rebus, /
supplice voce rogant: missos quoque Iuppiter ignes /
excusat precibusque minas regaliter addit. /
[398] Conligit amentes et adhuc terrore paventes /
Phoebus equos stimuloque dolens et verbere saevit: /
saevit enim, natumque obiectat et imputat illis. /
[401] At pater omnipotens ingentia moenia caeli /
circuit et ne quid labefactum viribus ignis /
corruat explorat. Quae postquam firma suique /
roboris esse videt terras hominumque labores /
[405] perspicit.
Arcadiae tamen est impensior illi /
cura suae: fontes et nondum audentia labi /
flumina restituit dat terrae gramina, frondes /
arboribus, laesasque iubet revirescere silvas. /
[409] Dum redit itque frequens, In virgine Nonacrina /
haesit et accepti caluere sub ossibus ignes. /
[411] Non erat huius opus lanam mollire trahendo /
nec positu variare comas; ubi fibula vestem, /
vitta coercuerat neglectos alba capillos, /
et modo leve manu iaculum, modo sumpserat arcum, /
[415] miles erat Phoebes: nec Maenalon attigit ulla /
gratior hac Triviae. Sed nulla potentia longa est. /
Ulterius medio spatium sol altus habebat, /
cum subit illa nemus, quod nulla ceciderat aetas. /
[419] Exuit hic umero pharetram lentosque retendit /
arcus, inque solo, quod texerat herba, iacebat /
et pictam posita pharetram cervice premebat. /
[422] Iuppiter ut vidit fessam et custode vacantem, /
"hoc certe furtum coniunx mea nesciet" inquit, /
"aut si rescierit sunt o sunt iurgia tanti." /
[425] Protinus induitur faciem cultumque Dianae /
atque ait: "O comitum, virgo, pars una mearum, /
in quibus es venata iugis?" De caespite virgo /
se levat et "salve numen, me indice", dixit /
[429] "audiat ipse licet maius Iove."
Ridet et audit, /
et sibi praeferri se gaudet et oscula iungit /
nec moderata satis nec sic a virgine danda. /
Qua venata foret silva, narrare parantem /
impedit amplexu, nec se sine crimine prodit. /
[434] Illa quidem contra, quantum modo femina possit /
(adspiceres utinam, Saturnia: mitior esses !), /
illa quidem pugnat: sed quem superare puella, /
[437] quisve Iovem poterat?
- Superum petit aethera victor /
Iuppiter: huic odio nemus est et conscia silva. /
Unde pedem referens paene est oblita pharetram /
tollere cum telis et quem suspenderat arcum. /
[441] Ecce, suo comitata choro Dictynna per altum /
Maenalon ingrediens et caede superba ferarum /
adspicit hanc visamque vocat: clamata refugit, /
et timuit primo, ne Iuppiter esset in illa. /
[445] Sed postquam pariter nymphas incedere vidit, /
sensit abesse dolos numerumque accessit ad harum. /
Heu quam difficile est crimen non prodere vultu! /
[448] Vix oculos attollit humo, nec, ut ante solebat, /
iuncta deae lateri, nec toto est agmine prima, /
sed silet et laesi dat signa rubore pudoris; /
[451] et nisi quod virgo est poterat sentire Diana /
mille notis culpam; nymphae sensisse feruntur. /
[453] Orbe resurgebant lunaria cornua nono, /
cum dea venatu, fraternis languida flammis, /
nacta nemus gelidum, de quo cum murmure labens /
ibat et attritas versabat rivus harenas. /
[457] Ut loca laudavit, summas pede contigit undas: /
his quoque laudatis "procul est" ait "arbiter omnis; /
nuda superfusis tingamus corpora lymphis." /
[460] Parrhasis erubuit. Cunctae velamina ponunt: /
una moras quaerit. Dubitanti vestis adempta est; /
qua posita nudo patuit cum corpore crimen. /
[463] Attonitae manibusque uterum celare volenti /
"i procul hinc" dixit "nec sacros pollue fontes" /
Cynthia; deque suo iussit secedere coetu. /
[466] Senserat hoc olim magni matrona Tonantis /
distuleratque graves in idonea tempora poenas. /
Causa morae nulla est, et iam puer Arcas (id ipsum /
indoluit Iuno) fuerat de paelice natus. /
[470] Quo simul obvertit saevam cum lumine mentem, /
"scilicet hoc etiam restabat, adultera" dixit, /
"ut fecunda fores, fieretque iniuria partu /
nota, Iovisque mei testatum dedecus esset. /
[474] Haud impune feres: adimam tibi nempe figuram, /
qua tibi, quaque places nostro, importuna, marito." /
[476] Dixit et adversa prensis a fronte capillis /
stravit humi pronam. Tendebat bracchia supplex: /
[478] bracchia coeperunt nigris horrescere villis /
curvarique manus et aduncos crescere in ungues /
officioque pedum fungi, laudataque quondam /
ora Iovi lato fieri deformia rictu. /
[482] Neve preces animos et verba precantia flectant /
posse loqui eripitur; vox iracunda minaxque /
plenaque terroris rauco de gutture fertur. /
[485] Mens antiqua tamen facta quoque mansit in ursa, /
adsiduoque suos gemitu testata dolores /
qualescumque manus ad caelum et sidera tollit /
ingratumque Iovem, nequeat cum dicere, sentit. /
[489] A quotiens, sola non ausa quiescere silva, /
ante domum quondamque suis erravit in agris! /
A quotiens per saxa canum latratibus acta est /
venatrixque metu venantum territa fugit! /
[493] Saepe feris latuit visis, oblita quid esset, /
ursaque conspectos in montibus horruit ursos /
pertimuitque lupos, quamvis pater esset in illis. /
[496] Ecce, Lycaoniae proles, ignara parentis, /
Arcas adest, ter quinque fere natalibus actis: /
dumque feras sequitur, dum saltus eligit aptos /
nexilibusque plagis silvas Erymanthidas ambit, /
incidit in matrem; quae restitit Arcade viso /
[501] et cognoscenti similis fuit.
Ille refugit /
inmotosque oculos in se sine fine tenentem /
nescius extimuit propiusque accedere aventi /
vulnifico fuerat fixurus pectora telo. /
[505] Arcuit omnipotens pariterque ipsosque nefasque /
sustulit, et celeri raptos per inania vento /
imposuit caelo vicinaque sidera fecit. /
[508] Intumuit Iuno, postquam inter sidera paelex /
fulsit et ad canam descendit in aequora Tethyn /
Oceanumque senem, quorum reverentia movit /
saepe deos, causamque viae scitantibus infit: /
[512] "Quaeritis, aetheriis quare regina deorum /
sedibus huc adsim? pro me tenet altera caelum. /
[514] Mentiar, obscurum nisi nox cum fecerit orbem, /
nuper honoratas summo, mea vulnera, caelo /
videritis stellas illic, ubi circulus axem /
ultimus extremum spatioque brevissimus ambit. /
[518] Est vero, cur quis Iunonem laedere nolit /
offensamque tremat, quae prosum sola nocendo? /
[520] O ego quantum egi! quam vasta potentia nostra est! /
Esse hominem vetui: facta est dea. Sic ego poenas /
sontibus impono, sic est mea magna potestas. /
[523] Vindicet antiquam faciem vultusque ferinos /
detrahat, Argolica quod in ante Phoronide fecit. /
Cur non et pulsa ducit Iunone meoque /
collocat in thalamo socerumque Lycaona sumit? /
[527] At vos si laesae tangit contemptus alumnae, /
gurgite caeruleo septem prohibete triones /
sideraque in caelo, stupri mercede, recepta /
pellite, ne puro tingatur in aequore paelex." /
[531] Di maris adnuerant: habili Saturnia curru /
ingreditur liquidum pavonibus aethera pictis, /
tam nuper pictis caeso pavonibus Argo, /
quam tu nuper eras, cum candidus ante fuisses, /
corve loquax, subito nigrantes versus in alas. /
[536] Nam fuit haec quondam niveis argentea pennis /
ales ut aequaret totas sine labe columbas /
nec servaturis vigili Capitolia voce /
cederet anseribus nec amanti flumina cycno. /
[540] Lingua fuit damno; lingua faciente loquaci /
qui color albus erat, nunc est contrarius albo. /
[542] Pulchrior in tota, quam Larisaea Coronis, /
non fuit Haemonia: placuit tibi, Delphice, certe, /
[544] dum vel casta fuit vel inobservata.
Sed ales /
sensit adulterium Phoebeius, utque latentem /
detegeret culpam, non exorabilis index, /
[547] ad dominum tendebat iter.
Quem garrula motis /
consequitur pennis, scitetur ut omnia, cornix, /
auditaque viae causa "non utile carpis" /
inquit "iter: ne sperne meae praesagia linguae. /
[551] Quid fuerim quid simque vide, meritumque require: /
invenies nocuisse fidem. Nam tempore quodam /
Pallas Erichthonium, prolem sine matre creatam, /
clauserat Actaeo texta de vimine cista /
virginibusque tribus gemino de Cecrope natis /
et legem dederat, sua ne secreta viderent. /
[557] Abdita fronde levi densa speculabar ab ulmo, /
quid facerent. Commissa duae sine fraude tuentur, /
Pandrosos atque Herse; timidas vocat una sorores /
Aglauros nodosque manu diducit, et intus /
infantemque vident adporrectumque draconem. /
[562] Acta deae refero. Pro quo mihi gratia talis /
redditur, ut dicar tutela pulsa Minervae /
[564] et ponar post noctis avem.
Mea poena volucres /
admonuisse potest ne voce pericula quaerant. /
At, puto, non ultro nec quicquam tale rogantem /
[567] me petiit?
ipsa licet hoc a Pallade quaeras: /
quamvis irata est, non hoc irata negabit. /
Nam me Phocaica clarus tellure Coroneus /
(nota loquor) genuit fueramque ego regia virgo /
divitibusque procis (ne me contemne) petebar. /
[572] Forma mihi nocuit. Nam cum per litora lentis /
passibus, ut soleo, summa spatiarer harena, /
[574] vidit et incaluit pelagi deus;
utque precando /
tempora cum blandis absumpsit inania verbis, /
vim parat et sequitur. Fugio densumque relinquo /
litus et in molli nequiquam lassor harena. /
[578] Inde deos hominesque voco; nec contigit ullum /
vox mea mortalem: mota est pro virgine virgo /
auxiliumque tulit. Tendebam bracchia caelo: /
bracchia coeperunt levibus nigrescere pennis. /
[582] Reicere ex umeris vestem molibar: at illa /
pluma erat inque cutem radices egerat imas. /
Plangere nuda meis conabar pectora palmis: /
sed neque iam palmas nec pectora nuda gerebam. /
[586] Currebam: nec, ut ante, pedes retinebat harena, /
sed summa tollebar humo. Mox alta per auras /
evehor et data sum comes inculpata Minervae. /
[589] Quid tamen hoc prodest, si diro facta volucris /
crimine Nyctimene nostro successit honori? /
[591] An quae per totam res est notissima Lesbon, /
non audita tibi est, patrium temerasse cubile /
Nyctimenen? avis illa quidem, sed conscia culpae /
conspectum lucemque fugit tenebrisque pudorem /
celat et a cunctis expellitur aethere toto." /
[596] Talia dicenti "tibi" ait "revocamina" corvus /
"sint precor ista malo: nos vanum spernimus omen." /
--- omen] =omne= (ip. Basi e Guasti). ---
[598] Nec coeptum dimittit iter, dominoque iacentem /
cum iuvene Haemonio vidisse Coronida narrat. /
[600] Laurea delapsa est audito crimine amanti, /
et pariter vultusque deo plectrumque colorque /
excidit. Utque animus tumida fervebat ab ira, /
arma adsueta rapit flexumque a cornibus arcum /
tendit et illa suo totiens cum pectore iuncta /
indevitato traiecit pectora telo. /
[606] Icta dedit gemitum, tractoque a corpore ferro /
candida puniceo perfudit membra cruore, /
et dixit: "Potui poenas tibi, Phoebe, dedisse, /
sed peperisse prius: duo nunc moriemur in una." /
[610] Hactenus, et pariter vitam cum sanguine fudit. /
Corpus inane animae frigus letale secutum est. /
Paenitet heu sero poenae crudelis amantem, /
seque, quod audierit, quod sic exarserit, odit; /
[614] odit avem, per quam crimen causamque dolendi /
scire coactus erat, nec non arcumque manumque /
odit, cumque manu temeraria tela sagittas /
conlapsamque fovet seraque ope vincere fata /
nititur et medicas exercet inaniter artes. /
[619] Quae postquam frustra temptata, rogumque parari /
vidit et arsuros supremis ignibus artus, /
tum vero gemitus (neque enim caelestia tingi /
ora licet lacrimis) alto de corde petitos /
edidit, haud aliter quam cum spectante iuvenca /
lactentis vituli, dextra libratus ab aure /
tempora discussit claro cava malleus ictu. /
[626] Ut tamen ingratos in pectora fudit odores /
et dedit amplexus iniustaque iusta peregit, /
non tulit in cineres labi sua Phoebus eosdem /
[629] semina,
sed natum flammis uteroque parentis /
eripuit geminique tulit Chironis in antrum; /
sperantemque sibi non falsae praemia linguae /
inter aves albas vetuit consistere corvum. /
[633] Semifer interea divinae stirpis alumno /
laetus erat mixtoque oneri gaudebat honore. /
[635] Ecce venit rutilis umeros protecta capillis /
filia Centauri, quam quondam nympha Chariclo /
fluminis in rapidi ripis enixa vocavit /
Ocyroen. Non haec artes contenta paternas /
edidicisse fuit: fatorum arcana canebat. /
[640] Ergo ubi vaticinos concepit mente furores /
incaluitque deo, quem clausum pectore habebat, /
adspicit infantem "toto" que "salutifer orbi /
cresce puer" dixit: "tibi se mortalia saepe /
corpora debebunt; animas tibi reddere ademptas /
[645] fas erit;
idque semel dis indignantibus ausus /
posse dare hoc iterum flamma prohibebere avita /
eque deo corpus fies exsangue, deusque, /
qui modo corpus eras, et bis tua fata novabis. /
[649] Tu quoque, care pater, nunc inmortalis et aevis /
omnibus ut maneas nascendi lege creatus, /
posse mori cupies, tum cum cruciabere dirae /
sanguine serpentis per saucia membra recepto; /
[653] teque ex aeterno patientem numina mortis /
efficient, triplicesque deae tua fila resolvent." /
[655] Restabat fatis aliquid. Suspirat ab imis /
pectoribus, lacrimaeque genis labuntur obortae, /
atque ita "praevertunt" inquit "me fata, vetorque /
plura loqui, vocisque meae praecluditur usus. /
[659] Non fuerant artes tanti, quae numinis iram /
contraxere mihi; mallem nescisse futura. /
[661] Iam mihi subduci facies humana videtur, /
iam cibus herba placet, iam latis currere campis /
impetus est: in equam cognataque corpora vertor. /
[664] Tota tamen quare? pater est mihi nempe biformis." /
Talia dicenti pars est extrema querellae /
intellecta parum, confusaque verba fuerunt. /
[667] Mox nec verba quidem nec equae sonus ille videtur, /
sed simulantis equam, parvoque in tempore certos /
edidit hinnitus et bracchia movit in herbas. /
[670] Tum digiti coeunt et quinos adligat ungues /
perpetuo cornu levis ungula, crescit et oris /
et colli spatium, longae pars maxima pallae /
[673] cauda fit,
utque vagi crines per colla iacebant, /
in dextras abiere iubas: pariterque novata est /
et vox et facies nomen quoque monstra dedere. /
[676] Flebat opemque tuam frustra Philyreius heros, /
Delphice, poscebat. Nam nec rescindere magni /
iussa Iovis poteras, nec, si rescindere posses, /
tunc aderas: Elin Messeniaque arva colebas. /
[680] Illud erat tempus, quo te pastoria pellis /
texit onusque fuit baculum silvestre sinistrae, /
alterius dispar septenis fistula cannis. /
[683] Dumque amor est curae, dum te tua fistula mulcet, /
incustoditae Pylios memorantur in agros /
[685] processisse boves.
Videt has Atlantide Maia /
natus et arte sua silvis occultat abactas. /
[687] Senserat hoc furtum nemo nisi notus in illo /
rure senex; Battum vicinia tota vocabant. /
Divitis hic saltus herbosaque pascua Nelei /
nobiliumque greges custos servabat equarum. /
[691] Hunc timuit blandaque manu seduxit et illi /
"quisquis es, hospes" ait, "si forte armenta requiret /
haec aliquis, vidisse nega; neu gratia facto /
nulla rependatur, nitidam cape praemia vaccam" - /
[695] et dedit. Accepta voces has reddidit hospes: /
"Tutus eas: lapis iste prius tua furta loquetur", /
et lapidem ostendit. Simulat Iove natus abire, /
mox redit, et versa pariter cum voce figura /
[699] "rustice, vidisti siquas hoc limite" dixit /
"ire boves, fer opem furtoque silentia deme: /
iuncta suo pariter dabitur ubi femina tauro." /
[702] At senior, postquam est merces geminata, "sub illis /
montibus" inquit "erunt": et erant sub montibus illis. /
[704] Risit Atlantiades et "me mihi, perfide, prodis? /
me mihi prodis?" ait, periuraque pectora vertit /
in durum silicem, qui nunc quoque dicitur index, /
inque nihil merito vetus est infamia saxo. /
[708] Hinc se sustulerat paribus caducifer alis, /
Munychiosque volans agros gratamque Minervae /
despectabat humum cultique arbusta Lycei. /
[711] Illa forte die castae de more puellae /
vertice supposito festas in Palladis arces /
pura coronatis portabant sacra canistris. /
[714] Inde revertentes deus adspicit ales iterque /
non agit in rectum, sed in orbem curvat eundem. /
[716] Ut volucris visis rapidissima miluus extis, /
dum timet et densi circumstant sacra ministri, /
flectitur in gyrum nec longius audet abire /
spemque suam motis avidus circumvolat alis, /
[720] sic super Actaeas agilis Cyllenius arces /
inclinat cursus et easdem circinat auras. /
[722] Quanto splendidior quam cetera sidera fulget /
Lucifer, et quanto quam Lucifer aurea Phoebe, /
tanto virginibus praestantior omnibus Herse /
ibat, eratque decus pompae comitumque suarum. /
[726] Obstipuit forma Iove natus, et aethere pendens /
non secus exarsit, quam cum Balearica plumbum /
funda iacit: volat illud et incandescit eundo /
et quos non habuit, sub nubibus invenit ignes. /
[730] Vertit iter caeloque petit terrena relicto /
nec se dissimulat: tanta est fiducia formae. /
[732] Quae quamquam iusta est, cura tamen adiuvat illam /
permulcetque comas chlamydemque, ut pendeat apte, /
collocat, ut limbus totumque appareat aurum, /
ut teres in dextra, qua somnos ducit et arcet, /
virga sit, ut tersis niteant talaria plantis. /
[737] Pars secreta domus ebore et testudine cultos /
tres habuit thalamos: quorum tu, Pandrose, dextrum, /
Aglauros laevum, medium possederat Herse. /
[740] Quae tenuit laevum, venientem prima notavit /
Mercurium nomenque dei scitarier ausa est /
[742] et causam adventus.
Cui sic respondit Atlantis /
Pleionesque nepos: "Ego sum, qui iussa per auras /
verba patris porto: pater est mihi Iuppiter ipse. /
[745] Nec fingam causas; tu tantum fida sorori /
esse velis prolisque meae matertera dici. /
Herse causa viae. Faveas oramus amanti." /
[748] Adspicit hunc oculis isdem, quibus abdita nuper /
viderat Aglauros flavae secreta Minervae, /
proque ministerio magni sibi ponderis aurum /
postulat: interea tectis excedere cogit. /
[752] Vertit ad hanc torvi dea bellica luminis orbem /
et tanto penitus traxit suspiria motu, /
ut pariter pectus positamque in pectore forti /
[755] aegida concuteret.
Subit, hanc arcana profana /
detexisse manu tum cum sine matre creatam /
Lemnicolae stirpem contra data foedera vidit, /
et gratamque deo fore iam gratamque sorori /
et ditem sumpto, quod avara poposcerat, auro. /
[760] Protinus Invidiae nigro squalentia tabo /
tecta petit. Domus est imis in vallibus huius /
abdita, sole carens, non ulli pervia vento, /
tristis et ignavi plenissima frigoris, et quae /
igne vacet semper, caligine semper abundet. /
[765] Huc ubi pervenit belli metuenda virago, /
constitit ante domum (neque enim succedere tectis /
fas habet) et postes extrema cuspide pulsat. /
[768] Concussae patuere fores. Videt intus edentem /
vipereas carnes, vitiorum alimenta suorum, /
[770] Invidiam, visaque oculos avertit.
At illa /
surgit humo pigre semesarumque relinquit /
corpora serpentum passuque incedit inerti; /
[773] utque deam vidit formaque armisque decoram, /
ingemuit vultumque ima ad suspiria duxit. /
[775] Pallor in ore sedet, macies in corpore toto, /
nusquam recta acies, livent rubigine dentes, /
[777] pectora felle virent, lingua est suffusa veneno. /
Risus abest, nisi quem visi movere dolores. /
[779] Nec fruitur somno, vigilacibus excita curis, /
sed videt ingratos intabescitque videndo /
successus hominum, carpitque et carpitur una, /
[782] suppliciumque suum est.
Quamvis tamen oderat illam, /
talibus adfata est breviter Tritonia dictis: /
"Infice tabe tua natarum Cecropis unam. /
[785] Sic opus est. Aglauros ea est."
Haud plura locuta /
fugit et impressa tellurem reppulit hasta. /
[787] Illa deam obliquo fugientem lumine cernens /
murmura parva dedit, successurumque Minervae /
indoluit, baculumque capit, quod spinea totum /
[790] vincula cingebant,
adopertaque nubibus atris, /
quacumque ingreditur, florentia proterit arva /
exuritque herbas et summa cacumina carpit, /
adflatuque suo populos urbesque domosque /
[794] polluit.
Et tandem Tritonida conspicit arcem /
ingeniis opibusque et festa pace virentem, /
vixque tenet lacrimas, quia nil lacrimabile cernit. /
[797] Sed postquam thalamos intravit Cecrope natae, /
iussa facit pectusque manu ferrugine tincta /
tangit et hamatis praecordia sentibus implet, /
inspiratque nocens virus, piceumque per ossa /
dissipat et medio spargit pulmone venenum. /
[802] Neve mali causae spatium per latius errent, /
germanam ante oculos fortunatumque sororis /
coniugium pulchraque deum sub imagine ponit, /
[805] cunctaque magna facit.
Quibus inritata dolore /
Cecropis occulto mordetur et anxia nocte, /
anxia luce gemit, lentaque miserrima tabe /
liquitur ut glacies incerto saucia sole. /
[809] Felicisque bonis non lenius uritur Herses, /
quam cum spinosis ignis supponitur herbis, /
quae neque dant flammas lenique tepore cremantur. /
[812] Saepe mori voluit, ne quicquam tale videret, /
saepe velut crimen rigido narrare parenti; /
[814] denique in adverso venientem limine sedit /
exclusura deum. Cui blandimenta precesque /
verbaque iactanti mitissima "desine" dixit: /
"hinc ego me non sum nisi te motura repulso." /
[818] "Stemus" ait "pacto" velox Cyllenius "isto": /
caelestique fores virga patefecit. At illi /
surgere conanti partes, quascumque sedendo /
flectimus, ignava nequeunt gravitate moveri. /
[822] Illa quidem pugnat recto se attollere trunco, /
sed genuum iunctura riget, frigusque per inguen /
labitur, et callent amisso sanguine venae. /
[825] Utque malum late solet inmedicabile cancer /
serpere et inlaesas vitiatis addere partes, /
sic letalis hiems paulatim in pectora venit /
vitalesque vias et respiramina clausit. /
[829] Nec conata loqui est, nec, si conata fuisset, /
vocis habebat iter: saxum iam colla tenebat, /
oraque duruerant, signumque exsangue sedebat. /
[832] Nec lapis albus erat: sua mens infecerat illam. /
[833] Has ubi verborum poenas mentisque profanae /
cepit Atlantiades, dictas a Pallade terras /
linquit et ingreditur iactatis aethera pennis. /
[836] Sevocat hunc genitor. Nec causam fassus amoris /
"fide minister" ait "iussorum, nate, meorum, /
pelle moram solitoque celer delabere cursu, /
quaeque tuam matrem tellus a parte sinistra /
suspicit (indigenae Sidonida nomine dicunt), /
hanc pete, quodque procul montano gramine pasci /
armentum regale vides, ad litora verte." /
[843] Dixit, et expulsi iamdudum monte iuvenci /
litora iussa petunt, ubi magni filia regis /
ludere virginibus Tyriis comitata solebat. /
[846] Non bene conveniunt nec in una sede morantur /
maiestas et amor: sceptri gravitate relicta /
[848] ille pater rectorque deum, cui dextra trisulcis /
ignibus armata est, qui nutu concutit orbem, /
induitur faciem tauri mixtusque iuvencis /
mugit et in teneris formosus obambulat herbis. /
[852] Quippe color nivis est, quam nec vestigia duri /
calcavere pedis nec solvit aquaticus auster. /
[854] Colla toris exstant, armis palearia pendent, /
cornua parva quidem, sed quae contendere possis /
facta manu, puraque magis perlucida gemma. /
[857] Nullae in fronte minae, nec formidabile lumen; /
pacem vultus habet. Miratur Agenore nata, /
quod tam formosus, quod proelia nulla minetur. /
[860] Sed quamvis mitem metuit contingere primo: /
mox adit et flores ad candida porrigit ora. /
[862] Gaudet amans et, dum veniat sperata voluptas, /
oscula dat manibus; vix iam, vix cetera differt. /
Et nunc adludit viridique exsultat in herba, /
nunc latus in fulvis niveum deponit harenis; /
[866] paulatimque metu dempto modo pectora praebet /
virginea plaudenda manu, modo cornua sertis /
[868] impedienda novis.
Ausa est quoque regia virgo /
nescia quem premeret, tergo considere tauri, /
cum deus a terra siccoque a litore sensim /
falsa pedum primis vestigia ponit in undis: /
inde abit ulterius mediique per aequora ponti /
[873] fert praedam.
Pavet haec litusque ablata relictum /
respicit, et dextra cornum tenet, altera dorso /
imposita est; tremulae sinuantur flamine vestes. /
[1] Iamque deus posita fallacis imagine tauri /
se confessus erat Dictaeaque rura tenebat, /
[3] cum pater ignarus Cadmo perquirere raptam /
imperat et poenam, si non invenerit, addit /
exilium, facto pius et sceleratus eodem. /
[6] Orbe pererrato (quis enim deprendere possit /
furta Iovis?) profugus patriamque iramque parentis /
vitat Agenorides Phoebique oracula supplex /
consulit et, quae sit tellus habitanda, requirit. /
[10] "Bos tibi" Phoebus ait "solis occurret in arvis, /
nullum passa iugum curvique inmunis aratri. /
Hac duce carpe vias et qua requieverit herba /
moenia fac condas, Boeotiaque ma vocato." /
[14] Vix bene Castalio Cadmus descenderat antro, /
incustoditam lente videt ire iuvencam /
nullum servitii signum cervice gerentem. /
[17] Subsequitur pressoque legit vestigia gressu, /
auctoremque viae Phoebum taciturnus adorat. /
[19] Iam vada Cephisi Panopesque evaserat arva: /
bos stetit et tollens speciosam cornibus altis /
ad caelum frontem mugitibus impulit auras, /
[22] atque ita, respiciens comites sua terga sequentes, /
procubuit teneraque latus submisit in herba. /
Cadmus agit grates peregrinaeque oscula terrae /
figit et ignotos montes agrosque salutat. /
[26] Sacra Iovi facturus erat. Iubet ire ministros /
et petere e vivis libandas fontibus undas. /
[28] Silva vetus stabat, nulla violata securi, /
et specus in medio, virgis ac vimine densus, /
efficiens humilem lapidum compagibus arcum, /
uberibus fecundus aquis, ubi conditus antro /
Martius anguis erat, cristis praesignis et auro; /
[33] igne micant oculi, corpus tumet omne venenis, /
tres vibrant linguae, triplici stant ordine dentes. /
[35] Quem postquam Tyria lucum de gente profecti /
infausto tetigere gradu, demissaque in undas /
urna dedit sonitum, longo caput extulit antro /
caeruleus serpens horrendaque sibila misit. /
[39] Effluxere urnae manibus sanguisque reliquit /
corpus, et attonitos subitus tremor occupat artus. /
[41] Ille volubilibus squamosos nexibus orbes /
torquet et inmensos saltu sinuatur in arcus, /
ac media plus parte leves erectus in auras /
despicit omne nemus, tantoque est corpore, quanto /
si totum spectes, geminas qui separat arctos. /
[46] Nec mora, Phoenicas, sive illi tela parabant, /
sive fugam, sive ipse timor prohibebat utrumque, /
occupat: hos morsu, longis complexibus illos, /
hos necat adfiatu funesti tabe veneni. /
[50] Fecerat exiguas iam sol altissimus umbras: /
quae mora sit sociis, miratur Agenore natus, /
[52] vestigatque viros.
Tegimen derepta leoni /
pellis erat, telum splendenti lancea ferro /
et iaculum, teloque animus praestantior omni. /
[55] Ut nemus intravit letataque corpora vidit /
victoremque supra spatiosi corporis hostem /
tristia sanguinea lambentem vulnera lingua, /
"aut ultor vestrae, fidissima corpora, mortis, /
[59] aut comes" inquit "ero."
Dixit, dextraque molarem /
sustulit et magnum magno conamine misit. /
[61] Illius impulsu cum turribus ardua celsis /
moenia mota forent: serpens sine vulnere mansit /
loricaeque modo squamis defensus et atrae /
duritia pellis validos cute reppulit ictus. /
[65] At non duritia iaculum quoque vicit eadem: /
quod medio lentae spinae curvamine fixum /
constitit et totum descendit in ilia ferrum. /
[68] Ille dolore ferox caput in sua terga retorsit /
vulneraque adspexit fixumque hastile momordit /
idque, ubi vi multa partem labefecit in omnem, /
vix tergo eripuit; ferrum tamen ossibus haesit. /
[72] Tum vero, postquam solitas accessit ad iras /
causa recens, plenis tumuerunt guttura venis, /
spumaque pestiferos circumfluit albida rictus, /
terraque rasa sonat squamis, quique halitus exit /
ore niger Stygio, vitiatas inficit auras. /
[77] Ipse modo inmensum spiris facientibus orbem /
cingitur, interdum longa trabe rectior adstat /
impete nunc vasto ceu concitus imbribus amnis /
fertur et obstantes proturbat pectore silvas. /
[81] Cedit Agenorides paulum spolioque leonis /
sustinet incursus instantiaque ora retardat /
[83] cuspide praetenta.
Furit ille et inania duro /
vulnera dat ferro figitque in acumine dentes. /
Iamque venenifero sanguis manare palato /
coeperat et virides adspergine tinxerat herbas: /
[87] sed leve vulnus erat, quia se retrahebat ab ictu /
laesaque colla dabat retro plagamque sedere /
cedendo arcebat nec longius ire sinebat, /
[90] donec Agenorides coniectum in guttura ferrum /
usque sequens pressit, dum retro quercus eunti /
obstitit, et fixa est pariter cum robore cervix. /
[93] Pondere serpentis curvata est arbor et ima /
parte flagellari gemuit sua robora caudae. /
[95] Dum spatium victor victi considerat hostis, /
vox subito audita est; neque erat cognoscere promptum /
[97] unde, sed audita est:
"Quid, Agenore nate, peremptum /
serpentem spectas? et tu spectabere serpens." /
Ille diu pavidus pariter cum mente colorem /
perdiderat, gelidoque comae terrore rigebant. /
[101] Ecce viri fautrix, superas delapsa per auras, /
Pallas adest motaeque iubet supponere terrae /
vipereos dentes, populi incrementa futuri. /
[104] Paret et, ut presso sulcum patefecit aratro, /
spargit humi iussos, mortalia semina, dentes. /
[106] Inde (fide maius) glaebae coepere moveri, /
primaque de sulcis acies apparuit hastae, /
tegmina mox capitum picto nutantia cono, /
mox umeri pectusque onerataque bracchia telis /
exsistunt, crescitque seges clipeata virorum. /
[111] Sic ubi tolluntur festis aulaea theatris, /
surgere signa solent primumque ostendere vultus, /
cetera paulatim, placidoque educta tenore /
tota patent imoque pedes in margine ponunt. /
[115] Territus hoste novo Cadmus capere arma parabat: /
"ne cape", de populo, quem terra creaverat, unus /
exclamat "nec te civilibus insere bellis." /
[118] Atque ita terrigenis rigido de fratribus unum /
comminus ense ferit; iaculo cadit eminus ipse. /
Hunc quoque qui leto dederat, non longius illo /
vivit et exspirat modo quas acceperat auras; /
exemploque pari furit omnis turba, suoque /
Marte cadunt subiti per mutua vulnera fratres. /
[124] Iamque brevis vitae spatium sortita iuventus /
sanguineam tepido plangebat pectore matrem, /
quinque superstitibus, quorum fuit unus Echion. /
[127] Is sua iecit humo monitu Tritonidis arma /
fraternaeque fidem pacis petiitque deditque. /
[129] Hos operis comites habuit Sidonius hospes, /
cum posuit iussam Phoebeis sortibus urbem. /
Iam stabant Thebae: poteras iam, Cadme, videri /
[132] exsilio felix.
Soceri tibi Marsque Venusque /
contigerant: huc adde genus de coniuge tanta, /
tot natos natasque et pignera cara nepotes, /
[135] hos quoque iam iuvenes.
Sed scilicet ultima semper /
exspectanda dies homini est, dicique beatus /
ante obitum nemo supremaque funera debet. /
[138] Prima nepos inter tot res tibi, Cadme, secundas /
causa fuit luctus, alienaque cornua fronti /
addita, vosque canes satiatae sanguine erili. /
[141] At bene si quaeras, fortunae crimen in illo, /
non scelus invenies: quod enim scelus error habebat? /
[143] Mons erat infectus variarum caede ferarum; /
iamque dies medius rerum contraxerat umbras /
et sol ex aequo meta distabat utraque, /
cum iuvenis placido per devia lustra vagantes /
participes operum compellat Hyantius ore: /
[148] "Lina madent, comites, ferrumque cruore ferarum, /
fortunamque dies habuit satis. Altera lucem /
cum croceis invecta rotis Aurora reducet, /
[151] propositum repetemus opus;
nunc Phoebus utraque /
distat idem terra finditque vaporibus arva. /
Sistite opus praesens nodosaque tollite lina." /
Iussa viri faciunt intermittuntque laborem. /
[155] Vallis erat piceis et acuta densa cupressu, /
nomine Gargaphie, succinctae sacra Dianae. /
[157] Cuius in extremo est antrum nemorale recessu, /
arte laboratum nulla: simulaverat artem /
ingenio natura suo; nam pumice vivo /
et levibus tofis nativum duxerat arcum. /
[161] Fons sonat a dextra, tenui perlucidus unda, /
margine gramineo patulos succinctus hiatus. /
[163] Hic dea silvarum venatu fessa solebat /
virgineos artus liquido perfundere rore. /
[165] Quo postquam subiit, nympharum tradidit uni /
armigerae iaculum pharetramque arcusque retentos; /
altera depositae subiecit bracchia pallae, /
[168] vincla duae pedibus demunt;
nam doctior illis /
Ismenis Crocale sparsos per colla capillos /
conligit in nodum, quamvis erat ipsa solutis. /
[171] Excipiunt laticem Nepheleque Hyaleque Rhanisque /
et Psecas et Phiale funduntque capacibus urnis. /
[173] Dumque ibi perluitur solita Titania lympha, /
ecce nepos Cadmi dilata parte laborum /
per nemus ignotum non certis passibus errans /
pervenit in lucum: sic illum fata ferebant. /
[177] Qui simul intravit rorantia fontibus antra, /
sicut erant, viso nudae sua pectora nymphae /
percussere viro, subitisque ululatibus omne /
implevere nemus circumfusaeque Dianam /
corporibus texere suis; tamen altior illis /
ipsa dea est colloque tenus supereminet omnes. /
[183] Qui color infectis adversi solis ab ictu /
nubibus esse solet aut purpureae aurorae, /
is fuit in vultu visae sine veste Dianae. /
[186] Quae quamquam comitum turba est stipata suarum, /
in latus obliquum tamen adstitit oraque retro /
flexit, et ut vellet promptas habuisse sagittas, /
quas habuit sic hausit aquas vultumque virilem /
[190] perfudit,
spargensque comas ultricibus undis /
addidit haec cladis praenuntia verba futurae: /
"Nunc tibi me posito visam velamine narres, /
[193] si poteris narrare, licet."
Nec plura minata /
dat sparso capiti vivacis cornua cervi, /
dat spatium collo summasque cacuminat aures, /
cum pedibusque manus, cum longis bracchia mutat /
cruribus et velat maculoso vellere corpus. /
[198] Additus et pavor est. Fugit Autonoeius heros /
et se tam celerem cursu miratur in ipso. /
[200] Ut vero vultus et cornua vidit in unda, /
"me miserum!" dicturus erat: vox nulla secuta est. /
Ingemuit: vox illa fuit, lacrimaeque per ora /
non sua fluxerunt; mens tantum pristina mansit. /
[204] Quid faciat? repetatne domum et regalia tecta /
an lateat silvis? pudor hoc, timor impedit illud. /
[206] Dum dubitat, videre canes. Primumque Melampus /
Ichnobatesque sagax latratu signa dedere, /
Gnosius Ichnobates, Spartana gente Melampus. /
[209] Inde ruunt alii rapida velocius aura, /
Pamphagus et Dorceus et Oribasus, Arcades omnes, /
Nebrophonusque valens et trux cum Laelape Theron /
et pedibus Pterelas et naribus utilis Agre, /
[213] Hylaeusque ferox, nuper percussus ab apro, /
deque lupo concepta Nape, pecudesque secuta /
Poemenis et natis comitata Harpyia duobus, /
et substricta gerens Sicyonius ilia Ladon, /
[217] et Dromas et Canache Sticteque et Tigris et Alce /
et niveis Leucon et villis Asbolus atris /
praevalidusque Lacon et cursu fortis Aello /
et Thous et Cyprio velox cum fratre Lycisce, /
et nigram medio frontem distinctus ab albo /
[222] Harpalos,
et Melaneus hirsutaque corpore Lachne, /
et patre Dictaeo, sed matre Laconide nati /
Labros et Argiodus, et acutae vocis Hylactor, /
[225] quosque referre mora est.
Ea turba cupidine praedae /
per rupes scopulosque adituque carentia saxa, /
quaque est difficilis quaque est via nulla, sequuntur. /
[228] Ille fugit per quae fuerat loca saepe secutus, /
heu famulos fugit ipse suos. Clamare libebat /
"Actaeon ego sum, dominum cognoscite vestrum!" /
Verba animo desunt: resonat latratibus aether. /
[232] Prima Melanchaetes in tergo vulnera fecit, /
proxima Therodamas, Oresitrophus haesit in armo: /
tardius exierant, sed per compendia montis /
[235] anticipata via est.
Dominum retinentibus illis, /
cetera turba coit confertque in corpore dentes. /
Iam loca vulneribus desunt. Gemit ille sonumque, /
etsi non hominis, quem non tamen edere possit /
cervus habet, maestisque replet iuga nota querellis. /
[240] Et genibus pronis supplex similisque roganti /
circumfert tacitos tamquam sua bracchia vultus. /
[242] At comites rapidum solitis hortatibus agmen /
ignari instigant oculisque Actaeona quaerunt /
et velut absentem certatim Actaeona clamant /
(ad nomen caput ille refert), et abesse queruntur /
nec capere oblatae segnem spectacula praedae. /
[247] Vellet abesse quidem, sed adest; velletque videre, /
non etiam sentire canum fera facta suorum. /
[249] Undique circumstant mersisque in corpore rostris /
dilacerant falsi dominum sub imagine cervi. /
[251] Rumor in ambiguo est: aliis violentior aequo /
visa dea est, alii laudant dignamque severa /
virginitate vocant; pars invenit utraque causas. /
[254] Sola Iovis coniunx non tam culpetne probetne /
eloquitur, quam clade domus ab Agenore ductae /
gaudet et a Tyria conlectum paelice transfert /
[257] in generis socios odium.
Subit ecce priori /
causa recens, gravidamque dolet de semine magni /
esse Iovis Semelen. Dum linguam ad iurgia solvit, /
[260] "profeci quid enim totiens per iurgia?" dixit: /
"ipsa petenda mihi est, ipsam, si maxima Iuno /
rite vocor, perdam, si me gemmantia dextra /
sceptra tenere decet, si sum regina Iovisque /
et soror et coniunx, certe soror. At, puto, furto est /
contenta, et thalami brevis est iniuria nostri: /
[266] concipit, id deerat! manifestaque crimina pleno /
fert utero, et mater, quod vix mihi contigit uno /
de Iove vult fieri: tanta est fiducia formae. /
Fallat eam faxo; nec sum Saturnia, si non /
ab Iove mersa suo Stygias penetrabit in undas." /
[271] Surgit ab his solio fulvaque recondita nube /
limen adit Semeles. Nec nubes ante removit, /
quam simulavit anum posuitque ad tempora canos /
sulcavitque cutem rugis et curva trementi /
membra tulit passu; vocem quoque fecit anilem, /
ipsaque erat Beroe, Semeles Epidauria nutrix. /
[277] Ergo ubi captato sermone diuque loquendo /
ad nomen venere Iovis, suspirat et "opto, /
Iuppiter ut sit" ait: "metuo tamen omnia: multi /
nomine divorum thalamos iniere pudicos. /
[281] Nec tamen esse Iovem satis est: det pignus amoris, /
si modo verus is est, quantusque et qualis ab alta /
Iunone excipitur, tantus talisque, rogato, /
det tibi complexus suaque ante insignia sumat." /
[285] Talibus ignaram Iuno Cadmeida dictis /
formarat. Rogat illa Iovem sine nomine munus. /
[287] Cui deus "elige" ait: "nullam patiere repulsam. /
Quoque magis credas, Stygii quoque conscia sunto /
numina torrentis: timor et deus ille deorum est". /
[290] Laeta malo nimiumque potens perituraque amantis /
obsequio Semele "qualem Saturnia" dixit /
"te solet amplecti, Veneris cum foedus initis, /
[293] da mihi te talem."
Voluit deus ora loquentis /
opprimere: exierat iam vox properata sub auras. /
Ingemuit; neque enim non haec optasse, neque ille /
[296] non iurasse potest.
Ergo maestissimus altum /
aethera conscendit vultuque sequentia traxit /
nubila, quis nimbos inmixtaque fulgura ventis /
addidit et tonitrus et inevitabile fulmen. /
[300] Qua tamen usque potest, vires sibi demere temptat; /
nec, quo centimanum deiecerat igne Typhoea, /
nunc armatur eo: nimium feritatis in illo est. /
[303] Est aliud levius fulmen, cui dextra Cyclopum /
saevitiae flammaeque minus, minus addidit irae; /
tela secunda vocant superi. Capit illa, domumque /
[306] intrat Agenoream.
Corpus mortale tumultus /
non tulit aetherios donisque iugalibus arsit. /
Imperfectus adhuc infans genetricis ab alvo /
eripitur, patrioque tener (si credere dignum est) /
insuitur femori maternaque tempora complet. /
[311] Furtim illum primis Ino matertera cuuis /
educat: inde datum nymphae Nyseides antris /
occuluere suis lactisque alimenta dedere. /
[314] Dumque ea per terras fatali lege geruntur /
tutaque bis geniti sunt incunabula Bacchi, /
forte Iovem memorant, diffusum nectare, curas /
seposuisse graves vacuumque agitasse remissos /
cum Iunone iocos et "maior vestra profecto est, /
quam quae contingit maribus" dixisse "voluptas." /
[320] Illa negat. Placuit quae sit sententia docti /
quaerere Tiresiae: venus huic erat utraque nota. /
Nam duo magnorum viridi coeuntia silva /
corpora serpentum baculi violaverat ictu; /
deque viro factus (mirabile) femina septem /
[325] egerat autumnos.
Octavo rursus eosdem /
vidit, et "est vestrae si tanta potentia plagae" /
dixit "ut auctoris sortem in contraria mutet, /
[328] nunc quoque vos feriam."
Percussis anguibus isdem /
forma prior rediit genetivaque venit imago. /
Arbiter hic igitur sumptus de lite iocosa /
[331] dicta Iovis firmat.
Gravius Saturnia iusto /
nec pro materia fertur doluisse, suique /
iudicis aeterna damnavit lumina nocte. /
[334] At pater omnipotens (neque enim licet inrita cuiquam /
facta dei fecisse deo) pro lumine adempto /
scire futura dedit, poenamque levavit honore. /
[337] Ille per Aonias fama celeberrimus urbes /
inreprehensa dabat populo responsa petenti. /
Prima fide vocisque ratae temptamina sumpsit /
caerula Liriope. Quam quondam flumine curvo /
implicuit clausaeque suis Cephisus in undis /
[342] vim tulit.
Enixa est utero pulcherrima pleno /
infantem, nymphis iam tunc qui posset amari, /
[344] Narcissumque vocat.
De quo consultus, an esset /
tempora maturae visurus longa senectae, /
fatidicus vates "si se non noverit" inquit. /
[347] Vana diu visa est vox auguris: exitus illam /
resque probat letique genus novitasque furoris. /
[349] Namque ter ad quinos unum Cephisius annum /
addiderat poteratque puer iuvenisque videri: /
multi illum iuvenes, multae cupiere puellae. /
Sed fuit in tenera tam dura superbia forma: /
nulli illum iuvenes, nullae tetigere puellae. /
[354] Adspicit hunc trepidos agitantem in retia cervos /
vocalis nymphe, quae nec reticere loquenti, /
nec prior ipsa loqui didicit, resonabilis Echo. /
[357] Corpus adhuc Echo, non vox erat; et tamen usum /
garrula non alium, quam nunc habet, oris habebat, /
reddere de multis ut verba novissima posset. /
Fecerat hoc Iuno, quia, cum deprendere posset /
cum Iove saepe suo nymphas in monte iacentes, /
illa deam longo prudens sermone tenebat, /
[363] dum fugerent nymphae.
Postquam Saturnia sensit /
"huius" ait "linguae, qua sum delusa, potestas /
parva tibi dabitur vocisque brevissimus usus": /
[366] reque minas firmat. Tamen haec in fine loquendi /
ingeminat voces auditaque verba reportat. /
[368] Ergo ubi Narcissum per devia rura vagantem /
vidit et incaluit, sequitur vestigia furtim, /
[370] quoque magis sequitur, flamma propiore calescit, /
non aliter, quam cum summis circumlita taedis /
admotas rapiunt vivacia sulphura flammas. /
[373] O quotiens voluit blandis accedere dictis /
et molles adhibere preces: natura repugnat /
nec sinit incipiat. Sed, quod sinit, illa parata est /
exspectare sonos, ad quos sua verba remittat. /
[377] Forte puer comitum seductus ab agmine fido, /
dixerat "ecquis adest?" et "adest!" responderat Echo. /
[379] Hic stupet, utque aciem partes dimittit in omnes, /
voce "veni!" magna clamat: vocat illa vocantem. /
Respicit et rursus nullo veniente "quid" inquit /
"me fugis?" et totidem, quot dixit, verba recepit. /
[383] Perstat et, alternae deceptus imagine vocis, /
"huc coeamus!" ait: nullique libentius umquam /
responsura sono "coeamus" rettulit Echo, /
et verbis favet ipsa suis egressaque silva /
ibat, ut iniceret sperato bracchia collo. /
[388] Ille fugit fugiensque "manus complexibus aufer: /
ante" ait "emoriar, quam sit tibi copia nostri." /
[390] Rettulit illa nihil nisi "sit tibi copia nostri." /
Spreta latet silvis pudibundaque frondibus ora /
protegit et solis ex illo vivit in antris. /
[393] Sed tamen haeret amor crescitque dolore repulsae. /
Extenuant vigiles corpus miserabile curae, /
adducitque cutem macies et in aera sucus /
corporis omnis abit. Vox tantum atque ossa supersunt: /
[397] vox manet; ossa ferunt lapidis traxisse figuram. /
inde latet silvis nulloque in monte videtur; /
omnibus auditur: sonus est, qui vivit in illa. /
[400] Sic hanc, sic alias undis aut montibus ortas /
luserat hic nymphas, sic coetus ante viriles. /
[402] Inde manus aliquis despectus ad aethera tollens /
"sic amet ipse licet sic non potiatur amato!" /
dixerat. Adsensit precibus Rhamnusia iustis. /
[405] Fons erat inlimis, nitidis argenteus undis, /
quem neque pastores neque pastae monte capellae /
contigerant aliudve pecus, quem nulla volucris /
nec fera turbarat nec lapsus ab arbore ramus. /
[409] Gramen erat circa, quod proximus umor alebat, /
silvaque sole locum passura tepescere nullo. /
[411] Hic puer, et studio venandi lassus et aestu, /
procubuit faciemque loci fontemque secutus. /
dumque sitim sedare cupit, sitis altera crevit. /
[414] Dumque bibit, visae correptus imagine formae /
spem sine corpore amat: corpus putat esse, quod unda est /
adstupet ipse sibi, vultuque inmotus eodem /
haeret, ut e Pario formatum marmore signum. /
[418] Spectat humi positus geminum, sua lumina, sidus /
et dignos Baccho, dignos et Apolline crines /
impubesque genas et eburnea colla decusque /
oris et in niveo mixtum candore ruborem, /
cunctaque miratur, quibus est mirabilis ipse. /
[423] Se cupit imprudens et qui probat, ipse probatur, /
dumque petit, petitur, pariterque accendit et ardet. /
[425] Inrita fallaci quotiens dedit oscula fonti! /
In mediis quotiens visum captantia collum /
bracchia mersit aquis, nec se deprendit in illis! /
[428] Quid videat, nescit: sed quod videt, uritur illo, /
atque oculos idem, qui decipit, incitat error. /
[430] Credule, quid frusta simulacra fugacia captas? /
quod petis, est nusquam; quod amas, avertere, perdes. /
Ista repercussae, quam cernis, imaginis umbra est: /
nil habet ista sui; tecum venitque manetque, /
tecum discedet, si tu discedere possis. /
[435] Non illum Cereris, non illum cura quietis /
abstrahere inde potest, sed opaca fusus in herba /
spectat inexpleto mendacem lumine formam, /
[438] perque oculos perit ipse suos;
paulumque levatus /
ad circumstantes tendens sua bracchia silvas /
"ecquis, io silvae, crudelius" inquit "amavit? /
Scitis enim, et multis latebra opportuna fuistis. /
[442] Ecquem, cum vestrae tot agantur saecula vitae, /
qui sic tabuerit, longo meministis in aevo? /
Et placet et video; sed quod videoque placetque, /
non tamen invenio: tantus tenet error amantem. /
[446] Quoque magis doleam, nec nos mare separat ingens, /
nec via nec montes nec clausis moenia portis: /
[448] exigua prohibemur aqua.
Cupit ipse teneri: /
nam quotiens liquidis porreximus oscula lymphis, /
hic totiens ad me resupino nititur ore. /
[451] Posse putes tangi: minimum est, quod amantibus obstat. /
Quisquis es, huc exi! quid me, puer unice, fallis, /
[453] quove petitus abis?
certe nec forma nec aetas /
est mea quam fugias, et amarunt me quoque nymphae. /
[455] Spem mihi nescio quam vultu promittis amico, /
cumque ego porrexi tibi bracchia, porrigis ultro: /
cum risi, adrides; lacrimas quoque saepe notavi /
me lacrimante tuas, nutu quoque signa remittis, /
et quantum motu formosi suspicor oris, /
verba refers aures non pervenientia nostras. /
[461] Iste ego sum: sensi, nec me mea fallit imago. /
Uror amore mei, flammas moveoque feroque. /
[463] Quid faciam? roger, anne rogem? quid deinde rogabo? /
quod cupio mecum est: inopem me copia fecit. /
O utinam a nostro secedere corpore possem! /
Votum in amante novum: vellem quod amamus abesset! - /
[467] Iamque dolor vires adimit, nec tempora vitae /
longa meae superant, primoque exstinguor in aevo. /
Nec mihi mors gravis est posituro morte dolores: /
hic, qui diligitur, vellem diuturnior esset. /
Nunc duo concordes anima moriemur in una." /
[472] Dixit et ad faciem rediit male sanus eandem /
et lacrimis turbavit aquas, obscuraque moto /
reddita forma lacu est. Quam cum vidisset abire, /
[475] "quo refugis? remane, nec me, crudelis, amantem /
desere!" clamavit: "liceat, quod tangere non est, /
adspicere et misero praebere alimenta furori." /
[478] Dumque dolet, summa vestem deduxit ab ora /
nudaque marmoreis percussit pectora palmis. /
[480] Pectora traxerunt tenuem percussa ruborem, /
non aliter quam poma solent, quae candida parte, /
parte rubent, aut ut variis solet uva racemis /
ducere purpureum nondum matura colorem. /
[484] Quae simul adspexit liquefacta rursus in unda, /
non tulit ulterius, sed ut intabescere flavae /
igne levi cerae matutinaeque pruinae /
sole tepente solent, sic attenuatus amore /
liquitur et tecto paulatim carpitur igni. /
[489] Et neque iam color est mixto candore rubori, /
nec vigor et vires et quae modo visa placebant, /
nec corpus remanet, quondam quod amaverat Echo. /
[492] Quae tamen ut vidit, quamvis irata memorque, /
indoluit, quotiensque puer miserabilis "eheu" /
dixerat, haec resonis iterabat vocibus "eheu"; /
[495] cumque suos manibus percusserat ille lacertos, /
haec quoque reddebat sonitum plangoris eundem. /
[497] Ultima vox solitam fuit haec spectantis in undam, /
"heu frustra dilecte puer!" totidemque remisit /
verba locus, dictoque vale "vale!" inquit et Echo. /
[500] Ille caput viridi fessum submisit in herba; /
lumina mors clausit domini mirantia formam. /
[502] Tunc quoque se, postquam est inferna sede receptus, /
in Stygia spectabat aqua. Planxere sorores /
naides et sectos fratri posuere capillos, /
planxerunt dryades: plangentibus adsonat Echo. /
[506] Iamque rogum quassasque faces feretrumque parabant: /
nusquam corpus erat; croceum pro corpore florem /
inveniunt, foliis medium cingentibus albis. /
[509] Cognita res meritam vati per Achaidas urbes /
attulerat famam, nomenque erat auguris ingens. /
[511] Spernit Echionides tamen hunc ex omnibus unus, /
contemptor superum, Pentheus, praesagaque ridet /
verba senis tenebrasque et cladem lucis ademptae /
[514] obicit.
Ille movens albentia tempora canis /
"quam felix esses, si tu quoque luminis huius /
orbus" ait "fieres, ne Bacchica sacra videres! /
[517] Namque dies aderit, quam non procul auguror esse, /
qua novus huc veniat, proles Semeleia, Liber; /
quem nisi templorum fueris dignatus honore, /
mille lacer spargere locis et sanguine silvas /
foedabis matremque tuam matrisque sorores. /
[522] Evenient; neque enim dignabere numen honore, /
meque sub his tenebris nimium vidisse quereris." /
[524] Talia dicentem proturbat Echione natus. /
Dicta fides sequitur, responsaque vatis aguntur: /
[526] Liber adest, festisque fremunt ululatibus agri; /
turba ruit, mixtaeque viris matresque nurusque /
vulgusque proceresque ignota ad sacra feruntur. /
[529] "Quis furor, anguigenae, proles Mavortia, vestras /
attonuit mentes?" Pentheus ait: "aerane tantum /
aere repulsa valent et adunco tibia cornu /
et magicae fraudes, ut, quos non bellicus ensis, /
non tuba terruerit, non strictis agmina telis, /
femineae voces et mota insania vino /
obscenique greges et inania tympana vincant? /
[536] Vosne, senes, mirer, qui longa per aequora vecti /
hac Tyron, hac profugos posuistis sede penates, /
[538] nunc sinitis sine Marte capi?
vosne, acrior aetas, /
o iuvenes, propiorque meae, quos arma tenere, /
non thyrsos, galeaque tegi, non fronde, decebat? /
Este, precor, memores, qua sitis stirpe creati, /
illiusque animos, qui multos perdidit unus, /
[543] sumite serpentis!
Pro fontibus ille lacuque /
interiit: at vos pro fama vincite vestra! /
Ille dedit leto fortes, vos pellite molles /
[546] et patrium retinete decus.
Si fata vetabant /
stare diu Thebas, utinam tormenta virique /
moenia diruerent, ferrumque ignisque sonarent! /
[549] Essemus miseri sine crimine, sorsque querenda, /
non celanda foret, lacrimaeque pudore carerent. /
[551] At nunc a puero Thebae capientur inermi, /
quem neque bella iuvant nec tela nec usus equorum, /
sed madidi murra crines mollesque coronae /
purpuraque et pictis intextum vestibus aurum. /
[555] Quem quidem ego actutum (modo vos absistite) cogam /
adsumptumque patrem commentaque sacra fateri. /
[557] An satis Acrisio est animi contemnere vanum /
numen et Argolicas venienti claudere portas, /
Penthea terrebit cum totis advena Thebis? /
[560] Ite citi" (famulis hoc imperat), "ite ducemque /
attrahite huc vinctum! iussis mora segnis abesto." /
[562] Hunc avus, hunc Athamas, hunc cetera turba suorum /
corripiunt dictis frustraque inhibere laborant. /
[564] Acrior admonitu est, inritaturque retenta /
et crescit rabies, remoraminaque ipsa nocebant. /
[566] Sic ego torrentem, qua nil obstabat eunti, /
lenius et modico strepitu decurrere vidi: /
at quacumque trabes obstructaque saxa tenebant, /
spumeus et fervens et ab obice saevior ibat. /
[570] Ecce cruentati redeunt et, Bacchus ubi esset, /
quaerenti domino Bacchum vidisse negarunt; /
"hunc" dixere "tamen comitem famulumque sacrorum /
cepimus"; et tradunt manibus post terga ligatis /
sacra dei quondam Tyrrhena gente secutum. /
[575] Adspicit hunc Pentheus oculis, quos ira tremendos /
fecerat, et quamquam poenae vix tempora differt, /
[577] "o periture tuaque aliis documenta dature /
morte" ait, "ede tuum nomen nomenque parentum /
et patriam, morisque novi cur sacra frequentes." /
[580] Ille metu vacuus "nomen mihi" dixit "Acoetes, /
patria Maeonia est, humili de plebe parentes. /
Non mihi quae duri colerent pater arva iuvenci, /
lanigerosve greges, non ulla armenta reliquit; /
pauper et ipse fuit, linoque solebat et hamis /
decipere et calamo salientes ducere pisces. /
[586] Ars illi sua census erat.
Cum traderet artem, /
"accipe quas habeo, studii successor et heres," /
dixit "opes." Moriensque mihi nil ille reliquit /
praeter aquas: unum hoc possum appellare paternum. /
[590] Mox ego, ne scopulis haererem semper in isdem, /
addidici regimen dextra moderante carinae /
flectere et Oleniae sidus pluviale capellae /
Taygetenque hyadasque oculis arctonque notavi /
ventorumque domos et portus puppibus aptos. /
[595] Forte petens Delum Chiae telluris ad oras /
applicor et dextris adducor litora remis, /
doque leves saltus udaeque inmittor harenae. /
[598] Nox ubi consumpta est (aurora rubescere prima /
coeperat), exsurgo, laticesque inferre recentes /
admoneo monstroque viam, quae ducat ad undas. /
[601] Ipse, quid aura mihi tumulo promittat ab alto /
prospicio comitesque voco repetoque carinam. /
[603] "Adsumus en!" inquit sociorum primus Opheltes, /
utque putat, praedam deserto nactus in agro, /
virginea puerum ducit per litora forma. /
[606] Ille mero somnoque gravis titubare videtur /
vixque sequi. Specto cultum faciemque gradumque: /
nil ibi quod credi posset mortale videbam. /
[609] Et sensi et dixi sociis: "Quod numen in isto /
corpore sit, dubito; sed corpore numen in isto est. /
Quisquis es, o faveas nostrisque laboribus adsis. /
[612] His quoque des veniam."
- "Pro nobis mitte precari" /
Dictys ait, quo non alius conscendere summas /
ocior antemnas prensoque rudente relabi. /
[615] Hoc Libys, hoc flavus, prorae tutela, Melanthus, /
hoc probat Alcimedon, et qui requiemque modumque /
voce dabat remis, animorum hortator Epopeus, /
hoc omnes alii: praedae tam caeca cupido est. /
[619] "Non tamen hanc sacro violari pondere pinum /
perpetiar" dixi: "pars hic mihi maxima iuris"; /
[621] inque aditu obsisto.
Furit audacissimus omni /
de numero Lycabas, qui Tusca pulsus ab urbe /
exsilium dira poenam pro caede luebat. /
[624] Is mihi, dum resto, iuvenali guttura pugno /
rupit et excussum misisset in aequora, si non /
haesissem, quamvis amens, in fune retentus. /
[627] Impia turba probat factum. Tum denique Bacchus /
(Bacchus enim fuerat), veluti clamore solutus /
sit sopor aque mero redeant in pectora sensus, /
"quid facitis? quis clamor?" ait "qua, dicite, nautae, /
huc ope perveni? quo me deferre paratis?" /
[632] "Pone metum", Proreus "et quos contingere portus /
ede velis" dixit: "terra sistere petita." - /
[634] "Naxon" ait Liber "cursus advertite vestros. /
Illa mihi domus est, vobis erit hospita tellus." /
[636] Per mare fallaces perque omnia numina iurant /
sic fore, meque iubent pictae dare vela carinae. /
[638] Dextera Naxos erat. Dextra mihi lintea danti /
"quid facis, o demens? quis te furor - ?" inquit Opheltes. /
Pro se quisque timet: "laevam pete" maxima nutu /
pars mihi significat, pars quid velit aure susurrat. /
[642] Obstipui "capiat" que "aliquis moderamina" dixi /
meque ministerio scelerisque artisque removi. /
Increpor a cunctis, totumque inmurmurat agmen. /
[645] E quibus Aethalion "te scilicet omnis in uno /
nostra salus posita est" ait, et subit ipse meumque /
explet opus, Naxoque petit diversa relicta. /
[648] Tum deus inludens, tamquam modo denique fraudem /
senserit, e puppi pontum prospectat adunca /
et flenti similis "non haec mihi litora, nautae, /
promisistis" ait, "non haec mihi terra rogata est. /
Quo merui poenam facto? quae gloria vestra est, /
si puerum iuvenes, si multi fallitis unum?" /
[654] Iamdudum flebam: lacrimas manus impia nostras /
ridet et impellit properantibus aequora remis. /
[656] Per tibi nunc ipsum (nec enim praesentior illo /
est deus) adiuro, tam me tibi vera referre, /
quam veri maiora fide: stetit aequore puppis /
haud aliter quam si siccum navale teneret. /
[660] Illi admirantes remorum in verbere perstant /
velaque deducunt geminaque ope currere temptant. /
[662] Impediunt hederae remos nexuque recurvo /
serpunt et gravidis distinguunt vela corymbis. /
[664] Ipse racemiferis frontem circumdatus uvis /
pampineis agitat velatam frondibus hastam. /
[666] Quem circa tigres simulacraque inania lyncum /
pictarumque iacent fera corpora pantherarum. /
[668] Exsiluere viri, sive hoc insania fecit, /
sive timor, primusque Medon nigrescere coepit /
corpore et expresso spinae curvamine flecti. /
[671] Incipit huic Lycabas: "In quae miracula" dixit /
"verteris?" et lati rictus et panda loquenti /
naris erat, squamamque cutis durata trahebat. /
[674] At Libys obstantes dum vult obvertere remos, /
in spatium resilire manus breve vidit et illas /
iam non esse manus, iam pinnas posse vocari. /
[677] Alter, ad intortos cupiens dare bracchia funes, /
bracchia non habuit, truncoque repandus in undas /
corpore desiluit: falcata novissima cauda est, /
qualia dimidiae sinuantur cornua lunae. /
[681] Undique dant saltus multaque adspergine rorant /
emerguntque iterum redeuntque sub aequora rursus /
inque chori ludunt speciem lascivaque iactant /
corpora et acceptum patulis mare naribus efflant. /
[685] De modo viginti (tot enim ratis illa ferebat) /
restabam solus. Pavidum gelidumque trementi /
corpore vixque meum firmat deus "excute" dicens /
"corde metum Diamque tene." Delatus in illam /
accessi sacris Baccheaque sacra frequento." /
[690] "Praebuimus longis" Pentheus "ambagibus aures" /
inquit "ut ira mora vires absumere posset. /
[692] Praecipitem famuli rapite hunc cruciataque diris /
corpora tormentis Stygiae demittite nocti." /
[694] Protinus abstractus solidis Tyrrhenus Acoetes /
clauditur in tectis; et dum crudelia iussae /
instrumenta necis ferrumque ignesque parantur, /
sponte sua patuisse fores lapsasque lacertis /
sponte sua fama est nullo solvente catenas. /
[699] Perstat Echionides. Nec iam iubet ire, sed ipse /
vadit, ubi electus facienda ad sacra Cithaeron /
cantibus et clara bacchantum voce sonabat. /
[702] Ut fremit acer equus, cum bellicus aere canoro /
signa dedit tubicen, pugnaeque adsumit amorem, /
Penthea sic ictus longis ululatibus aether /
movit, et audito clamore recanduit ira. /
[706] Monte fere medio est, cingentibus ultima silvis, /
purus ab arboribus, spectabilis undique campus. /
[708] Hic oculis illum cernentem sacra profanis /
prima videt, prima est insano concita cursu, /
prima suum misso violavit Penthea thyrso /
[711] mater.
"Io, geminae" clamavit "adeste sorores! /
ille aper, in nostris errat qui maximus agris, /
[713] ille mihi feriendus aper."
Ruit omnis in unum /
turba furens; cunctae coeunt trepidumque sequuntur, /
iam trepidum, iam verba minus violenta loquentem, /
iam se damnantem, iam se peccasse fatentem. /
[717] Saucius ille tamen "fer opem, matertera" dixit /
"Autonoe! moveant animos Actaeonis umbrae." /
Illa, quis Actaeon, nescit dextramque precantis /
abstulit: Inoo lacerata est altera raptu. /
[721] Non habet infelix quae matri bracchia tendat, /
trunca sed ostendens deiectis vulnera membris /
[723] "adspice, mater!" ait.
Visis ululavit Agaue /
collaque iactavit movitque per aera crinem /
avulsumque caput digitis complexa cruentis /
clamat "io comites, opus haec victoria nostrum est!" /
--- crinem] =crimen= (ip. Basi e Guasti). ---
[727] Non citius frondes autumni frigore tactas /
iamque male haerentes alta rapit arbore ventus, /
quam sunt membra viri manibus direpta nefandis. /
[730] Talibus exemplis monitae nova sacra frequentant /
turaque dant sanctasque colunt Ismenides aras. /
[1] At non Alcithoe Minyeias orgia censet /
accipienda dei, sed adhuc temeraria Bacchum /
progeniem negat esse Iovis, sociasque sorores /
[4] inpietatis habet.
Festum celebrare sacerdos /
inmunesque operum famulas dominasque suorum /
pectora pelle tegi, crinales solvere vittas, /
serta coma, manibus frondentes sumere thyrsos /
iusserat, et saevam laesi fore numinis iram /
[4] vaticinatus erat.
Parent matresque nurusque /
telasque calathosque infectaque pensa reponunt, /
turaque dant Bacchumque vocant Bromiumque Lyaeumque /
ignigenamque satumque iterum solumque bimatrem: /
[13] additur his Nyseus indetonsusque Thyoneus, /
et cum Lenaeo genialis consitor uvae, /
Nycteliusque Eleleusque parens et Iacchus et Euhan, /
et quae praeterea per Graias plurima gentes /
[17] nomina, Liber, habes.
Tibi enim inconsumpta iuventa est, /
tu puer aeternus, tu formosissimus alto /
conspiceris caelo, tibi, cum sine cornibus adstas, /
[20] virgineum caput est.
Oriens tibi victus, adusque /
decolor extremo qua tingitur India Gange: /
[22] Penthea tu, venerande, bipenniferumque Lycurgum /
sacrilegos mactas, Tyrrhenaque mittis in aequor /
corpora, tu biiugum pictis insignia frenis /
[25] colla premis lyncum;
bacchae satyrique sequuntur, /
quique senex ferula titubantes ebrius artus /
sustinet et pando non fortiter haeret asello. /
[28] Quacumque ingrederis, clamor iuvenalis et una /
femineae voces inpulsaque tympana palmis /
concavaque aera sonant longoque foramine buxus. /
[31] "Placatus mitisque" rogant Ismenides "adsis," /
[32] iussaque sacra colunt.
Solae Minyeides intus /
intempestiva turbantes festa Minerva /
aut ducunt lanas, aut stamina pollice versant, /
aut haerent telae famulasque laboribus urgent. /
[36] E quibus una levi deducens pollice filum /
"dum cessant aliae commentaque sacra frequentant, /
nos quoque, quas Pallas, melior dea, detinet" inquit, /
"utile opus manuum vario sermone levemus: /
perque vices aliquid, quod tempora longa videri /
non sinat, in medium vacuas referamus ad aures." /
[42] Dicta probant primamque iubent narrare sorores. /
Illa, quid e multis referat (nam plurima norat), /
[44] cogitat et dubia est,
de te, Babylonia, narret, /
Derceti, quam versa squamis velantibus artus /
stagna Palaestini credunt motasse figura; /
an magis, ut sumptis illius filia pennis /
extremos albis in turribus egerit annos; /
[49] nais an ut cantu nimiumque potentibus herbis /
verterit in tacitos iuvenalia corpora pisces, /
donec idem passa est; an, quae poma alba ferebat, /
ut nunc nigra ferat contactu sanguinis arbor. /
[53] Hoc placet, hanc, quoniam vulgaris fabula non est, /
talibus orsa modis, lana sua fila sequente: /
[55] "Pyramus et Thisbe, iuvenum pulcherrimus alter, /
altera, quas oriens habuit, praelata puellis, /
contiguas tenuere domos, ubi dicitur altam /
coctilibus muris cinxisse Semiramis urbem. /
[59] Notitiam primosque gradus vicinia fecit: /
tempore crevit amor. Taedae quoque iure coissent: /
sed vetuere patres. Quod non potuere vetare, /
ex aequo captis ardebant mentibus ambo. /
[63] Conscius omnis abest: nutu signisque loquuntur, /
quoque magis tegitur, tectus magis aestuat ignis. /
[65] Fissus erat tenui rima, quam duxerat olim, /
cum fieret paries domui communis utrique. /
[67] Id vitium nulli per saecula longa notatum /
(quid non sentit amor?) primi vidistis amantes, /
et vocis fecistis iter; tutaeque per illud /
murmure blanditiae minimo transire solebant. /
[71] Saepe, ubi constiterant hinc Thisbe, Pyramus illinc, /
inque vices fuerat captatus anhelitus oris, /
"invide" dicebant "paries, quid amantibus obstas? /
quantum erat, ut sineres toto nos corpore iungi, /
aut hoc si nimium est, vel ad oscula danda pateres? /
[76] Nec sumus ingrati: tibi nos debere fatemur, /
quod datus est verbis ad amicas transitus aures." /
[78] Talia diversa nequiquam sede locuti /
sub noctem dixere "vale" partique dedere /
oscula quisque suae non pervenientia contra. /
[81] Postera nocturnos aurora removerat ignes, /
solque pruinosas radiis siccaverat herbas: /
ad solitum coiere locum. Tum murmure parvo /
multa prius questi, statuunt, ut nocte silenti /
fallere custodes foribusque excedere temptent, /
cumque domo exierint, urbis quoque tecta relinquant; /
[87] neve sit errandum lato spatiantibus arvo, /
conveniant ad busta Nini lateantque sub umbra /
arboris. Arbor ibi, niveis uberrima pomis /
ardua morus, erat, gelido contermina fonti. /
[91] Pacta placent. Et lux, tarde discedere visa, /
praecipitatur aquis, et aquis nox exit ab isdem. /
[93] Callida per tenebras versato cardine Thisbe /
egreditur fallitque suos, adopertaque vultum /
pervenit ad tumulum, dictaque sub arbore sedit. /
[96] Audacem faciebat amor. Venit ecce recenti /
caede leaena boum spumantes oblita rictus, /
depositura sitim vicini fontis in unda. /
[99] Quam procul ad lunae radios Babylonia Thisbe /
vidit et obscurum timido pede fugit in antrum, /
dumque fugit, tergo velamina lapsa reliquit. /
[102] Ut lea saeva sitim multa conpescuit unda, /
dum redit in silvas, inventos forte sine ipsa /
ore cruentato tenues laniavit amictus. /
[105] Serius egressus vestigia vidit in alto /
pulvere certa ferae totoque expalluit ore /
[107] Pyramus:
ut vero vestem quoque sanguine tinctam /
repperit, "una duos" inquit "nox perdet amantes. /
E quibus illa fuit longa dignissima vita, /
nostra nocens anima est: ego te, miseranda, peremi, /
in loca plena metus qui iussi nocte venires, /
[112] nec prior huc veni.
Nostrum divellite corpus, /
et scelerata fero consumite viscera morsu, /
o quicumque sub hac habitatis rupe, leones. /
[115] Sed timidi est optare necem."
Velamina Thisbes /
tollit et ad pactae secum fert arboris umbram; /
utque dedit notae lacrimas, dedit oscula vesti, /
"accipe nunc" inquit "nostri quoque sanguinis haustus!" /
[119] quoque erat accinctus, demisit in ilia ferrum, /
nec mora, ferventi moriens e vulnere traxit. /
--- Ut] et MN. ---
[121] Ut iacuit resupinus humo: cruor emicat alte, /
non aliter quam cum vitiato fistula plumbo /
scinditur et tenui stridente foramine longas /
eiaculatur aquas atque ictibus aera rumpit. /
[125] Arborei fetus adspergine caedis in atram /
vertuntur faciem, madefactaque sanguine radix /
purpureo tingit pendentia mora colore. /
[128] Ecce metu nondum posito, ne fallat amantem, /
illa redit iuvenemque oculis animoque requirit, /
quantaque vitarit narrare pericula gestit. /
[131] Utque locum et visa cognoscit in arbore formam, /
sic facit incertam pomi color: haeret, an haec sit. /
[133] Dum dubitat, tremebunda videt pulsare cruentum /
membra solum, retroque pedem tulit, oraque buxo /
pallidiora gerens exhorruit aequoris instar, /
quod tremit, exigua cum summum stringitur aura. /
[137] Sed postquam remorata suos cognovit amores, /
percutit indignos claro plangore lacertos, /
et laniata comas amplexaque corpus amatum /
vulnera supplevit lacrimis fletumque cruori /
miscuit et gelidis in vultibus oscula figens /
[142] "Pyrame" clamavit "quis te mihi casus ademit? /
Pyrame, responde: tua te carissima Thisbe /
nominat: exaudi vultusque attolle iacentes!" /
[145] Ad nomen Thisbes oculos iam morte gravatos /
Pyramus erexit, visaque recondidit illa. /
[147] Quae postquam vestemque suam cognovit et ense /
vidit ebur vacuum, "tua te manus" inquit "amorque /
perdidit, infelix. Est et mihi fortis in unum /
hoc manus, est et amor: dabit hic in vulnera vires. /
[151] Persequar exstinctum letique miserrima dicar /
causa comesque tui; quique a me morte revelli /
heu sola poteras, poteris nec morte revelli. /
[154] Hoc tamen amborum verbis estote rogati, /
o multum miseri meus illiusque parentes, /
ut quos certus amor, quos hora novissima iunxit, /
conponi tumulo non invideatis eodem. /
[158] At tu quae ramis arbor miserabile corpus /
nunc tegis unius, mox es tectura duorum, /
signa tene caedis pullosque et luctibus aptos /
semper habe fetus, gemini monimenta cruoris." /
[162] Dixit, et aptato pectus mucrone sub imum /
incubuit ferro, quod adhuc a caede tepebat. /
Vota tamen tetigere deos, tetigere parentes: /
[165] nam color in pomo est, ubi permaturuit, ater, /
quodque rogis superest, una requiescit in urna." /
[167] Desierat, mediumque fuit breve tempus, et orsa est /
dicere Leuconoe: vocem tenuere sorores. /
[169] "Hunc quoque, siderea qui temperat omnia luce, /
cepit amor Solem: Solis referemus amores. /
[171] Primus adulterium Veneris cum Marte putatur /
hic vidisse deus: videt hic deus omnia primus. /
Indoluit facto, Iunonigenaeque marito /
[174] furta tori furtique locum monstravit.
At illi /
et mens et quod opus fabrilis dextra tenebat /
excidit. Extemplo graciles ex aere catenas /
retiaque et laqueos, quae lumina fallere possent, /
elimat (non illud opus tenuissima vincant /
stamina, non summo quae pendet aranea tigno), /
utque leves tactus momentaque parva sequantur /
efficit et lecto circumdata collocat arte. /
[182] Ut venere torum coniunx et adulter in unum, /
arte viri vinclisque nova ratione paratis /
in mediis ambo deprensi amplexibus haerent. /
[185] Lemnius extemplo valvas patefecit eburnas /
admisitque deos: illi iacuere ligati /
turpiter; atque aliquis de dis non tristibus optat /
sic fieri turpis: superi risere, diuque /
haec fuit in toto notissima fabula caelo. /
[190] Exigit indicii memorem Cythereia poenam, /
inque vices illum, tectos qui laesit amores, /
[192] laedit amore pari.
Quid nunc, Hyperione nate, /
forma colorque tibi radiataque lumina prosunt? /
Nempe tuis omnes qui terras ignibus uris, /
ureris igne novo; quique omnia cernere debes, /
Leucothoen spectas, et virgine figis in una, /
[197] quos mundo debes oculos.
Modo surgis Eoo /
temperius caelo, modo serius incidis undis, /
spectandique mora brumales porrigis horas, /
deficis interdum, vitiumque in lumina mentis /
transit et obscurus mortalia pectora terres. /
[202] Nec, tibi quod lunae terris propioris imago /
obstiterit, palles: facit hunc amor iste colorem. /
[204] Diligis hanc unam; nec te Clymeneque Rhodosque /
nec tenet Aeaeae genetrix pulcherrima Circes, /
quaeque tuos Clytie quamvis despecta petebat /
concubitus ipsoque illo grave vulnus habebat /
[208] tempore:
Leucothoe multarum oblivia fecit, /
gentis odoriferae quam formosissima partu /
edidit Eurynome. Sed postquam filia crevit, /
quam mater cunctas, tam matrem filia vicit. /
[212] Rexit Achaemenias urbes pater Orchamus, isque /
septimus a prisco numeratur origine Belo. /
[214] Axe sub Hesperio sunt pascua Solis equorum. /
Ambrosiam pro gramine habent: ea fessa diurnis /
membra ministeriis nutrit reparatque labori. /
[217] Dumque ibi quadrupedes caelestia pabula carpunt, /
noxque vicem peragit, thalamos deus intrat amatos, /
versus in Eurynomes faciem genetricis, et inter /
bis sex Leucothoen famulas ad lumina cernit /
levia versato ducentem stamina fuso. /
[222] Ergo ubi ceu mater carae dedit oscula natae, /
"res" ait "arcana est. Famulae, discedite neve /
eripite arbitrium matri secreta loquendi." /
[225] Paruerant: thalamoque deus sine teste relicto /
"ille ego sum" dixit, "qui longum metior annum, /
omnia qui video, per quem videt omnia tellus, /
[228] mundi oculus. Mihi, crede, places."
Pavet illa, metuque /
et colus et fusus digitis cecidere remissis. /
Ipse timor decuit. Nec longius ille moratus /
in veram rediit speciem solitumque nitorem: /
[232] at virgo, quamvis inopino territa visu, /
victa nitore dei posita vim passa querella est. /
[234] Invidit Clytie (neque enim moderatus in illa /
Solis amor fuerat), stimulataque paelicis ira /
vulgat adulterium diffamatumque parenti /
[237] indicat.
Ille ferox inmansuetusque precantem /
tendentemque manus ad lumina Solis et "ille /
vim tulit invitae" dicentem defodit alta /
crudus humo, tumulumque super gravis addit harenae. /
[241] Dissipat hunc radiis Hyperione natus iterque /
dat tibi, qua possis defossos promere vultus. /
Nec tu iam poteras enectum pondere terrae /
tollere, nympha, caput corpusque exsangue iacebas. /
[245] Nil illo fertur volucrum moderator equorum /
post Phaethonteos vidisse dolentius ignes. /
[247] Ille quidem gelidos radiorum viribus artus /
si queat in vivum temptat revocare calorem: /
sed quoniam tantis fatum conatibus obstat, /
nectare odorato sparsit corpusque locumque, /
multaque praequestus "tanges tamen aethera" dixit. /
[252] Protinus inbutum caelesti nectare corpus /
dilicuit terramque suo madefecit odore: /
virgaque per glaebas sensim radicibus actis /
turea surrexit tumulumque cacumine rupit. /
[256] At Clytien, quamvis amor excusare dolorem, /
indiciumque dolor poterat, non amplius auctor /
lucis adit venerisque modum sibi fecit in illa. /
[259] Tabuit ex illo dementer amoribus usa /
nympha larum inpatiens, et sub Iove nocte dieque /
sedit humo nuda, nudis incompta capillis, /
[262] perque novem luces expers undaeque cibique /
rore mero lacrimisque suis ieiunia pavit /
nec se movit humo: tantum spectabat euntis /
ora dei vultusque suos flectebat ad illum. /
[266] Membra ferunt haesisse solo, partemque coloris /
luridus exsangues pallor convertit in herbas; /
est in parte rubor, violaeque simillimus ora /
[269] flos tegit.
Illa suum, quamvis radice tenetur, /
vertitur ad Solem, mutataque servat amorem." /
[271] Dixerat, et factum mirabile ceperat aures. /
Pars fieri potuisse negant, pars omnia veros /
posse deos memorant: sed non et Bacchus in illis. /
[274] Poscitur Alcithoe, postquam siluere sorores. /
Quae radio stantis percurrens stamina telae /
[276] "vulgatos taceo" dixit "pastoris amores /
Daphnidis Idaei, quem nymphe paelicis ira /
contulit in saxum (tantus dolor urit amantes). /
[279] Nec loquor, ut quondam naturae iure novato /
ambiguus fuerit modo vir, modo femina Sithon. /
Te quoque, nunc adamas, quondam fidissime parvo, /
Celmi, Iovi, largoque satos Curetas ab imbri /
et Crocon in parvos versum cum Smilace flores /
praetereo, dulcique animos novitate tenebo. /
[285] Unde sit infamis, quare male fortibus undis /
Salmacis enervet tactosque remolliat artus, /
discite. Causa latet, vis est notissima fontis. /
[288] Mercurio puerum diva Cythereide natum /
naides Idaeis enutrivere sub antris; /
cuius erat facies, in qua materque paterque /
cognosci possent; nomen quoque traxit ab illis. /
[292] Is tria cum primum fecit quinquennia, montes /
deseruit patrios, Idaque altrice relicta /
ignotis errare locis, ignota videre /
flumina gaudebat, studio minuente laborem. /
[296] Ille etiam Lycias urbes Lyciaeque propinquos /
Caras adit. Videt hic stagnum lucentis ad imum /
usque solum lymphae. Non illic canna palustris /
nec steriles ulvae nec acuta cuspide iunci: /
[300] perspicuus liquor est; stagni tamen ultima vivo /
caespite cinguntur semperque virentibus herbis. /
[302] Nympha colit, sed nec venatibus apta, nec arcus /
flectere quae soleat nec quae contendere cursu, /
solaque naiadum celeri non nota Dianae. /
[305] Saepe suas illi fama est dixisse sorores: /
"Salmaci, vel iaculum vel pictas sume pharetras, /
et tua cum duris venatibus otia misce." /
[308] Nec iaculum sumit nec pictas illa pharetras, /
nec sua cum duris venatibus otia miscet, /
sed modo fonte suo formosos perluit artus, /
saepe Cytoriaco deducit pectine crines /
et, quid se deceat, spectatas consulit undas; /
[313] nunc perlucenti circumdata corpus amictu /
mollibus aut foliis aut mollibus incubat herbis; /
[315] saepe legit flores. Et tunc quoque forte legebat, /
cum puerum vidit visumque optavit habere. /
Nec tamen ante adiit, etsi properabat adire, /
quam se conposuit, quam circumspexit amictus, /
et finxit vultum et meruit formosa videri. /
[320] Tum sic orsa loqui: "Puer o dignissime credi /
esse deus, seu tu deus es, potes esse Cupido, /
sive es mortalis, qui te genuere, beati, /
et frater felix, et fortunata profecto, /
siqua tibi soror est, et quae dedit ubera nutrix: /
[325] sed longe cunctis longeque beatior illa, /
siqua tibi sponsa est, siquam dignabere taeda. /
[327] Haec tibi sive aliqua est, mea sit furtiva voluptas, /
seu nulla est, ego sim, thalamumque ineamus eundem." /
[329] Nais ab his tacuit. Pueri rubor ora notavit /
(nescit enim, quid amor), sed et erubuisse decebat. /
[331] Hic color aprica pendentibus arbore pomis /
aut ebori tincto est, aut sub candore rubenti, /
cum frustra resonant aera auxiliaria, lunae. /
[334] Poscenti nymphae sine fine sororia saltem /
oscula iamque manus ad eburnea colla ferenti /
"desinis? aut fugio, tecumque" ait "ista relinquo." /
[337] Salmacis extimuit "loca" que "haec tibi libera trado, /
hospes" ait, simulatque gradu discedere verso, /
tunc quoque respiciens, fruticumque recondita silva /
[340] delituit, flexuque genu submisit.
At ille, /
scilicet ut vacuis et inobservatus in herbis, /
huc it et hinc illuc, et in adludentibus undis /
summa pedum taloque tenus vestigia tingit; /
[344] nec mora, temperie blandarum captus aquarum /
mollia de tenero velamina corpore ponit. /
Tum vero placuit, nudaeque cupidine formae /
[347] Salmacis exarsit:
flagrant quoque lumina nymphae, /
non aliter quam cum puro nitidissimus orbe /
opposita speculi referitur imagine Phoebus. /
Vixque moram patitur, vix iam sua gaudia differt, /
[351] iam cupit amplecti, iam se male continet amens. /
Ille cavis velox adplauso corpore palmis /
desilit in latices, alternaque bracchia ducens /
in liquidis translucet aquis, ut eburnea siquis /
signa tegat claro vel candida lilia vitro. /
[356] "Vicimus et meus est!" exclamat nais et omni /
veste procul iacta mediis inmittitur undis, /
pugnantemque tenet luctantiaque oscula carpit, /
subiectatque manus invitaque pectora tangit, /
et nunc hac iuveni, nunc circumfunditur illac; /
[361] denique nitentem contra elabique volentem /
inplicat, ut serpens, quam regia sustinet ales /
sublimemque rapit: pendens caput illa pedesque /
adligat et cauda spatiantes inplicat alas: /
[365] utve solent hederae longos intexere truncos, /
utque sub aequoribus deprensum polypus hostem /
continet, ex omni dimissis parte flagellis. /
[368] Perstat Atlantiades, sperataque gaudia nymphae /
denegat. Illa premit, commissaque corpore toto /
sicut inhaerebat, "pugnes licet, inprobe" dixit, /
"non tamen effugies. Ita di iubeatis! et istum /
nulla dies a me nec me diducat ab isto." /
[373] Vota suos habuere deos: nam mixta duorum /
corpora iunguntur, faciesque inducitur illis /
[375] una,
velut, siquis conducat cortice ramos, /
crescendo iungi pariterque adolescere cernit. /
Sic ubi conplexu coierunt membra tenaci, /
nec duo sunt et forma duplex, nec femina dici /
nec puer ut possit: neutrumque et utrumque videntur. /
[380] Ergo ubi se liquidas, quo vir descenderat, undas /
semimarem fecisse videt, mollitaque in illis /
membra, manus tendens, sed non iam voce virili, /
[383] Hermaphroditus ait:
"Nato date munera vestro, /
et pater et genetrix, amborum nomen habenti: /
quisquis in hos fontes vir venerit, exeat inde /
semivir et tactis subito mollescat in undis." /
[387] Motus uterque parens nati rata verba biformis /
fecit et incesto fontem medicamine tinxit." /
[389] Finis erat dictis. Sed adhuc Minyeia proles /
urget opus spernitque deum festumque profanat, /
tympana cum subito non adparentia raucis /
obstrepuere sonis, et adunco tibia cornu /
[393] tinnulaque aera sonant;
redolent murraeque crocique, /
resque fide maior, coepere virescere telae /
inque hederae faciem pendens frondescere vestis. /
[396] Pars abit in vites, et quae modo fila fuerunt, /
palmite mutantur; de stamine pampinus exit; /
purpura fulgorem pictis adcommodat uvis. /
[399] Iamque dies exactus erat, tempusque subibat, /
quod tu nec tenebras nec possis dicere lucem, /
sed cum luce tamen dubiae confinia noctis: /
[402] tecta repente quati pinguesque ardere videntur /
lampades et rutilis conlucere ignibus aedes /
falsaque saevarum simulacra ululare ferarum. /
[405] Fumida iamdudum latitant per tecta sorores, /
diversaeque locis ignes ac lumina vitant; /
[407] dumque petunt tenebras, parvos membrana per artus /
porrigitur tenuique includit bracchia pinna. /
Nec qua perdiderint veterem ratione figuram /
[410] scire sinunt tenebrae.
Non illas pluma levavit, /
sustinuere tamen se perlucentibus alis; /
conataeque loqui minimam et pro corpore vocem /
emittunt, peraguntque leves stridore querellas. /
[414] Tectaque, non silvas celebrant lucemque perosae /
nocte volant, seroque tenent a vespere nomen. /
[416] Tum vero totis Bacchi memorabile Thebis /
numen erat, magnasque novi matertera vires /
narrat ubique dei, de totque sororibus expers /
una doloris erat, nisi quem fecere sorores. /
[420] Adspicit hanc natis thalamoque Athamantis habentem /
sublimes animos et alumno numine Iuno, /
[422] nec tulit, et secum
"potuit de paelice natus /
vertere Maeonios pelagoque inmergere nautas /
et laceranda suae nati dare viscera matri /
et triplices operire novis Minyeidas alis: /
nil poterit Iuno nisi inultos flere dolores? /
[427] idque mihi satis est? haec una potentia nostra est? /
ipse docet, quid agam (fas est et ab hoste doceri), /
quidque furor valeat, Penthea caede satisque /
ac super ostendit: cur non stimuletur eatque /
per cognata suis exempla furoribus Ino?" /
[432] Est via declivis funesta nubila taxo, /
ducit ad infernas per muta silentia sedes. /
[434] Styx nebulas exhalat iners, umbraeque recentes /
descendunt illac simulacraque functa sepulcris. /
[436] Pallor hiemsque tenent late loca senta, novique, /
qua sit iter, manes, Stygiam qua ducat ad urbem, /
ignorant, ubi sit nigri fera regia Ditis. /
[439] Mille capax aditus et apertas undique portas /
urbs habet, utque fretum de tota flumina terra, /
sic omnes animas locus accipit ille, nec ulli /
exiguus populo est, turbamve accedere sentit. /
[443] Errant exsangues sine corpore et ossibus umbrae, /
parsque forum celebrant, pars imi tecta tyranni, /
pars aliquas artes, antiquae imitamina vitae, /
exercent, aliam partem sua poena coercet. /
--- artes] =arces= (ip. Basi e Guasti). ---
[447] Sustinet ire illuc caelesti sede relicta /
(tantum odiis iraeque dabat) Saturnia Iuno. /
[449] Quo simul intravit sacroque a corpore pressum /
ingemuit limen, tria Cerberus extulit ora /
[451] et tres latratus semel edidit.
Illa sorores /
Nocte vocat genitas, grave et inplacabile numen. /
[453] Carceris ante fores clausas adamante sedebant /
deque suis atros pectebant crinibus angues. /
[455] Quam simul agnorunt inter caliginis umbras, /
surrexere deae. Sedes scelerata vocatur: /
viscera praebebat Tityos lanianda novemque /
iugeribus distentus erat; tibi, Tantale, nullae /
deprenduntur aquae, quaeque inminet, effugit arbor; /
[460] aut petis aut urges rediturum, Sisyphe, saxum; /
volvitur Ixion et se sequiturque fugitque; /
molirique suis letum patruelibus ausae /
adsiduae repetunt, quas perdant, Belides undas. /
[464] Quos omnes acie postquam Saturnia torva /
vidit et ante omnes Ixiona, rursus ab illo /
Sisyphon adspiciens "cur hic e fratribus" inquit /
"perpetuas patitur poenas, Athamanta superbum /
regia dives habet, qui me cum coniuge semper /
[469] sprevit?"
et exponit causas odiique viaeque, /
quidque velit. Quod vellet, erat, ne regia Cadmi /
staret, et in facinus traherent Athamanta sorores. /
Imperium, promissa, preces confundit in unum /
[473] sollicitatque deas.
Sic haec Iunone locuta, /
Tisiphone, canos ut erat turbata capillos, /
movit et obstantes reiecit ab ore colubras /
[476] atque ita
"non longis opus est ambagibus" inquit: /
"facta puta, quaecumque iubes. Inamabile regnum /
desere teque refer caeli melioris ad auras." /
[479] Laeta redit Iuno, quam caelum intrare parantem /
roratis lustravit aquis Thaumantias Iris. /
[481] Nec mora, Tisiphone madefactam sanguine sumit /
inportuna facem, fluidoque cruore rubentem /
induitur pallam tortoque incingitur angue /
[484] egrediturque domo.
Luctus comitatur euntem /
et Pavor et Terror trepidoque Insania vultu. /
[486] Limine constiterat:
postes tremuisse feruntur /
Aeolii pallorque fores infecit acernas, /
solque locum fugit. Monstris exterrita coniunx, /
territus est Athamas. Tectoque exire parabant: /
[490] obstitit infelix aditumque obsedit Erinys, /
nexaque vipereis distendens bracchia nodis /
[492] caesariem excussit.
Motae sonuere colubrae, /
parsque iacent umeris, pars circum pectora lapsae /
sibila dant saniemque vomunt linguisque coruscant. /
[495] Inde duos mediis abrumpit crinibus angues /
pestiferaque manu raptos inmisit. At illi /
Inoosque sinus Athamanteosque pererrant /
inspirantque graves animas. Nec vulnera membris /
ulla ferunt: mens est, quae diros sentiat ictus. /
[500] Attulerat secum liquidi quoque monstra veneni, /
oris Cerberei spumas et virus Echidnae /
erroresque vagos caecaeque oblivia mentis /
et scelus et lacrimas rabiemque et caedis amorem, /
[504] omnia trita simul;
quae sanguine mixta recenti /
coxerat aere cavo viridi versata cicuta. /
[506] Dumque pavent illi, vergit furiale venenum /
pectus in amborum praecordiaque intima movit. /
[508] Tum face iactata per eundem saepius orbem /
consequitur motis velociter ignibus ignes. /
[510] Sic victrix iussique potens ad inania magni /
regna redit Ditis sumptumque recingitur anguem. /
[512] Protinus Aeolides media furibundus in aula /
clamat "io, comites, his retia tendite silvis! /
hic modo cum gemina visa est mihi prole leaena:" /
[515] utque ferae sequitur vestigia coniugis amens /
deque sinu matris ridentem et parva Learchum /
bracchia tendentem rapit et bis terque per auras /
more rotat fundae rigidoque infantia saxo /
[519] discutit ora ferox.
Tum denique concita mater, /
seu dolor hoc fecit seu sparsi causa veneni, /
exululat passisque fugit male sana capillis /
teque ferens parvum nudis, Melicerta, lacertis /
[523] "euhoe Bacche" sonat.
Bacchi sub nomine Iuno /
risit et "hos usus praestet tibi" dixit "alumnus." /
[525] Inminet aequoribus scopulus: pars ima cavatur /
fluctibus et tectas defendit ab imbribus undas, /
summa riget frontemque in apertum porrigit aequor. /
[528] Occupat hunc (vires insania fecerat) Ino, /
seque super pontum nullo tardata timore /
mittit onusque suum; percussa recanduit unda. /
[531] At Venus, inmeritae neptis miserata labores, /
sic patruo blandita suo est: "O numen aquarum, /
proxima cui caelo cessit, Neptune, potestas, /
[534] magna quidem posco,
sed tu miserere meorum, /
iactari quos cernis in Ionio inmenso, /
et dis adde tuis. Aliqua et mihi gratia ponto est, /
si tamen in medio quondam concreta profundo /
spuma fui Graiumque manet mihi nomen ab illa." /
[539] Adnuit oranti Neptunus et abstulit illis, /
quod mortale fuit, maiestatemque verendam /
inposuit nomenque simul faciemque novavit /
Leucothoeque deum cum matre Palaemona dixit. /
[543] Sidoniae comites, quantum valuere secutae /
signa pedum, primo videre novissima saxo; /
[545] nec dubium de morte ratae Cadmeida palmis /
deplanxere domum, scissae cum veste capillos, /
utque parum iustae nimiumque in paelice saevae /
[548] invidiam fecere deae.
Convicia Iuno /
non tulit et "faciam vos ipsas maxima" dixit /
[550] "saevitiae monimenta meae."
Res dicta secuta est. /
Nam quae praecipue fuerat pia, "persequar" inquit /
[552] "in freta reginam"
saltumque datura moveri /
haud usquam potuit scopuloque adfixa cohaesit. /
--- monimenta] =mutamenta= (ip. Basi e Guasti). ---
[554] Altera, dum solito temptat plangore ferire /
pectora, temptatos sensit riguisse lacertos; /
[556] illa, manus ut forte tetenderat in maris undas, /
saxea facta manus in easdem porrigit undas; /
[558] huius, ut arreptum laniabat vertice crinem, /
duratos subito digitos in crine videres: /
[560] quo quaeque in gestu deprensa est, haesit in illo. /
Pars volucres factae; quae nunc quoque gurgite in illo /
aequora destringunt summis Ismenides alis. /
[563] Nescit Agenorides natam parvumque nepotem /
aequoris esse deos: luctu serieque malorum /
victus et ostentis, quae plurima viderat, exit /
conditor urbe sua, tamquam fortuna locorum, /
[567] non sua se premeret;
longisque erroribus actus /
contigit Illyricos profuga cum coniuge fines. /
[569] Iamque malis annisque graves, dum prima retractant /
fata domus releguntque suos sermone labores, /
[571] "num sacer ille mea traiectus cuspide serpens" /
Cadmus ait "fuerat, tum, cum Sidone profectus /
vipereos sparsi per humum, nova semina, dentes? /
[574] Quem si cura deum tam certa vindicat ira, /
ipse precor serpens in longam porrigar alvum." /
[576] Dixit, et ut serpens in longam tenditur alvum /
durataeque cuti squamas increscere sentit /
nigraque caeruleis variari corpora guttis. /
In pectusque cadit pronus. Commissaque in unum /
paulatim tereti tenuantur acumine crura. /
[581] Bracchia iam restant: quae restant bracchia tendit /
et lacrimis per adhuc humana fluentibus ora /
"accede, o coniunx, accede, miserrima," dixit /
"dumque aliquid superest de me, me tange manumque /
accipe, dum manus est, dum non totum occupat anguis!" /
[586] Ille quidem vult plura loqui, sed lingua repente /
in partes est fissa duas: nec verba volenti /
sufficiunt, quotiensque aliquos parat edere questus, /
sibilat: hanc illi vocem natura reliquit. /
[590] Nuda manu feriens exclamat pectora coniunx /
"Cadme, mane, teque, infelix, his exue monstris! /
Cadme, quid hoc? ubi pes, ubi sunt umerique manusque /
et color et facies et, dum loquor, omnia? cur non /
me quoque, caelestes, in eandem vertitis anguem?" /
[595] Dixerat: ille suae lambebat coniugis ora /
inque sinus caros, veluti cognosceret, ibat /
et dabat amplexus adsuetaque colla petebat. /
[598] Quisquis adest (aderant comites), terretur: at illa /
lubrica permulcet cristati colla draconis. /
[600] Et subito duo sunt iunctoque volumine serpunt, /
donec in adpositi nemoris subiere latebras. /
[602] Nunc quoque nec fugiunt hominem nec vulnere laedunt /
quidque prius fuerint, placidi meminere dracones. /
[604] Sed tamen ambobus versae solacia formae /
magna nepos dederat, quem debellata colebat /
India, quem positis celebrabat Achaia templis. /
[607] Solus Abantiades ab origine cretus eadem /
Acrisius superest, qui moenibus arceat urbis /
Argolicae contraque deum ferat arma genusque /
non putet esse Iovis; neque enim Iovis esse putabat /
Persea, quem pluvio Danae conceperat auro. /
[612] Mox tamen Acrisium (tanta est praesentia veri) /
tam violasse deum quam non agnosse nepotem /
[614] paenitet:
inpositus iam caelo est alter, at alter /
viperei referens spolium memorabile monstri /
aera carpebat tenerum stridentibus alis. /
[617] Cumque super Libycas victor penderet harenas, /
Gorgonei capitis guttae cecidere cruentae. /
Quas humus exceptas varios animavit in angues: /
unde frequens illa est infestaque terra colubris. /
[621] Inde per inmensum ventis discordibus actus /
nunc huc, nunc illuc exemplo nubis aquosae /
fertur et ex alto seductas aethere longe /
despectat terras totumque supervolat orbem. /
[625] Ter gelidas Arctos, ter Cancri bracchia vidit: /
saepe sub occasus, saepe est ablatus in ortus. /
[627] Iamque cadente die, veritus se credere nocti, /
constitit Hesperio, regnis Atlantis, in orbe, /
exiguamque petit requiem, dum Lucifer ignes /
evocet Aurorae, currus Aurora diurnos. /
--- currus] =cursus= (ip. Basi e Guasti). ---
[631] Hic hominum cunctis ingenti corpore praestans /
Iapetionides Atlas fuit. Ultima tellus /
rege sub hoc et pontus erat, qui Solis anhelis /
aequora subdit equis et fessos excipit axes. /
[635] Mille greges illi totidemque armenta per herbas /
errabant, et humum vicinia nulla premebant. /
Arboreae frondes auro radiante nitentes /
ex auro ramos, ex auro poma tegebant. /
[639] "Hospes," ait Perseus illi, "seu gloria tangit /
te generis magni, generis mihi Iuppiter auctor; /
sive es mirator rerum, mirabere nostras. /
[642] Hospitium requiemque peto."
Memor ille vetustae /
sortis erat: Themis hanc dederat Parnasia sortem: /
"Tempus, Atla, veniet, tua quo spoliabitur auro /
arbor, et hunc praedae titulum Iove natus habebit." /
[646] Id metuens solidis pomaria clauserat Atlas /
moenibus et vasto dederat servanda draconi /
arcebatque suis externos finibus omnes. /
[649] Huic quoque "vade procul, ne longe gloria rerum, /
quam mentiris" ait, "longe tibi Iuppiter absit!" /
[651] vimque minis addit manibusque expellere temptat /
cunctantem et placidis miscentem fortia dictis. /
[653] Viribus inferior (quis enim par esset Atlantis /
viribus?) "at quoniam parvi tibi gratia nostra est, /
accipe munus!" ait, laevaque a parte Medusae /
ipse retro versus squalentia protulit ora. /
[657] Quantus erat, mons factus Atlas: nam barba comaeque /
in silvas abeunt, iuga sunt umerique manusque, /
quod caput ante fuit, summo est in monte cacumen, /
[660] ossa lapis fiunt:
tum partes auctus in omnes /
crevit in inmensum (sic, di, statuistis) et omne /
cum tot sideribus caelum requievit in illo. /
--- auctus] =altus= (ip. Basi e Guasti). ---
[663] Clauserat Hippotades aeterno carcere ventos, /
admonitorque operum caelo clarissimus alto /
[665] Lucifer ortus erat. Pennis ligat ille resumptis /
parte ab utraque pedes teloque accingitur unco /
et liquidum motis talaribus aera findit. /
[668] Gentibus innumeris circumque infraque relictis /
Aethiopum populos Cepheaque conspicit arva. /
[670] Illic inmeritam maternae pendere linguae /
Andromedan poenas iniustus iusserat Ammon. /
[672] Quam simul ad duras religatam bracchia cautes /
vidit Abantiades (nisi quod levis aura capillos /
moverat et tepido manabant lumina fletu, /
marmoreum ratus esset opus), trahit inscius ignes /
et stupet et visae correptus imagine formae /
paene suas quatere est oblitus in aere pennas. /
[678] Ut stetit, "o" dixit "non istis digna catenis, /
sed quibus inter se cupidi iunguntur amantes, /
pande requirenti nomen terraeque tuumque, /
[681] et cur vincla geras."
Primo silet illa, nec audet /
adpellare virum virgo; manibusque modestos /
celasset vultus, si non religata fuisset: /
--- silet] =stupet= (ip. Basi e Guasti). ---
[684] lumina, quod potuit, lacrimis inplevit obortis. /
Saepius instanti, sua ne delicta fateri /
nolle videretur, nomen terraeque suumque, /
quantaque maternae fuerit fiducia formae, /
[688] indicat.
Et nondum memoratis omnibus unda /
insonuit, veniensque inmenso belua ponto /
inminet et latum sub pectore possidet aequor. /
[691] Conclamat virgo: genitor lugubris et una /
mater adest, ambo miseri, sed iustius illa. /
[693] Nec secum auxilium, sed dignos tempore fletus /
plangoremque ferunt vinctoque in corpore adhaerent, /
[695] cum sic hospes ait: "Lacrimarum longa manere /
tempora vos poterunt: ad opem brevis hora ferendam est. /
[697] Hanc ego si peterem Perseus Iove natus et illa, /
quam clausam inplevit fecundo Iuppiter auro, /
Gorgonis anguicomae Perseus superator et alis /
aerias ausus iactatis ire per auras, /
[701] praeferrer cunctis certe gener.
Addere tantis /
dotibus et meritum, faveant modo numina, tempto: /
ut mea sit servata mea virtute, paciscor." /
[704] Accipiunt legem (quis enim dubitaret?) et orant /
promittuntque super regnum dotale parentes. /
[706] Ecce velut navis praefixo concita rostro /
sulcat aquas, iuvenum sudantibus acta lacertis, /
sic fera dimotis inpulsu pectoris undis /
tantum aberat scopulis, quantum Balearica torto /
funda potest plumbo medii transmittere caeli: /
[711] cum subito iuvenis pedibus tellure repulsa /
arduus in nubes abiit. Ut in aequore summo /
umbra viri visa est, visa fera saevit in umbra. /
[714] Utque Iovis praepes, vacuo cum vidit in arvo /
praebentem Phoebo liventia terga draconem, /
occupat aversum, neu saeva retorqueat ora, /
squamigeris avidos figit cervicibus ungues, /
sic celeri missus praeceps per inane volatu /
terga ferae pressit dextroque frementis in armo /
Inachides ferrum curvo tenus abdidit hamo. /
[721] Vulnere laesa gravi modo se sublimis in auras /
attollit, modo subdit aquis, modo more ferocis /
versat apri, quem turba canum circumsona terret. /
[724] Ille avidos morsus velocibus effugit alis /
quaque patet, nunc terga cavis super obsita conchis, /
nunc laterum costas, nunc qua tenuissima cauda /
desinit in piscem, falcato vulnerat ense. /
[728] Belua puniceo mixtos cum sanguine fluctus /
ore vomit: maduere graves adspergine pennae. /
[730] Nec bibulis ultra Perseus talaribus ausus /
credere, conspexit scopulum, qui vertice summo /
stantibus exstat aquis, operitur ab aequore moto. /
[733] Nixus eo rupisque tenens iuga prima sinistra /
ter quater exegit repetita per ilia ferrum. /
[735] Litora cum plausu clamor superasque deorum /
inplevere domos: gaudent generumque salutant /
auxiliumque domus servatoremque fatentur /
Cassiope Cepheusque pater. Resoluta catenis /
incedit virgo, pretiumque et causa laboris. /
[740] Ipse manus hausta victrices abluit unda, /
anguiferumque caput dura ne laedat harena, /
mollit humum foliis natasque sub aequore virgas /
sternit et inponit Phorcynidos ora Medusae. /
[744] Virga recens bibulaque etiamnum viva medulla /
vim rapuit monstri tactuque induruit huius /
percepitque novum ramis et fronde rigorem. /
[747] At pelagi nymphae factum mirabile temptant /
pluribus in virgis et idem contingere gaudent /
seminaque ex illis iterant iactata per undas. /
[750] Nunc quoque curaliis eadem natura remansit, /
duritiam tacto capiant ut ab aere, quodque /
vimen in aequore erat, fiat super aequora saxum. /
[753] Dis tribus ille focos totidem de caespite ponit, /
laevum Mercurio, dextrum tibi, bellica virgo, /
ara Iovis media est.
Mactatur vacca Minervae, /
alipedi vitulus, taurus tibi, summe deorum. /
[757] protinus Andromedan et tanti praemia facti /
indotata rapit: taedas Hymenaeus Amorque /
praecutiunt, largis satiantur odoribus ignes, /
sertaque dependent tectis et ubique lyraeque /
tibiaque et cantus, animi felicia laeti /
[762] argumenta, sonant.
Reseratis aurea valvis /
atria tota patent, pulchroque instructa paratu /
Cepheni proceres ineunt convivia regis. /
[765] Postquam epulis functi generosi munere Bacchi /
diffudere animos, cultusque genusque locorum /
quaerit Lyncides moresque animumque virorum. /
quaerit Abantiades: quaerenti protinus unus /
narrat Lyncides moresque animumque virorum. /
[770] Qui simul edocuit, "nunc, o fortissime," dixit /
"fare, precor, Perseu, quanta virtute quibusque /
artibus abstuleris crinita draconibus ora." /
[773] Narrat Agenorides gelido sub Atlante iacentem /
esse locum solidae tutum munimine molis; /
cuius in introitu geminas habitasse sorores /
Phorcidas, unius partitas luminis usum. /
[777] Id se sollerti furtim, dum traditur, astu /
supposita cepisse manu perque abdita longe /
deviaque et silvis horrentia saxa fragosis /
Gorgoneas tetigisse domos, passimque per agros /
perque vias vidisse hominum simulacra ferarumque /
in silicem ex ipsis visa conversa Medusa. /
[783] Se tamen horrendae clipei, quem laeva gerebat, /
aere repercusso formam adspexisse Medusae, /
[785] dumque gravis somnus colubrasque ipsamque tenebat, /
eripuisse caput collo; pennisque fugacem /
Pegason et fratrem matris de sanguine natos /
--- fratrem] fontem ns. ---
[788] addidit et longi non falsa pericula cursus, /
quae freta, quas terras sub se vidisset ab alto /
et quae iactatis tetigisset sidera pennis. /
[791] Ante exspectatum tacuit tamen. Excipit unus /
ex numero procerum quaerens, cur sola sororum /
gesserit alternis inmixtos crinibus angues. /
[794] Hospes ait: "Quoniam scitaris digna relatu, /
accipe quaesiti causam. Clarissima forma /
multorumque fuit spes invidiosa procorum /
illa: neque in tota conspectior ulla capillis /
[798] pars fuit.
Inveni, qui se vidisse referret. /
Hanc pelagi rector templo vitiasse Minervae /
[800] dicitur.
Aversa est et castos aegide vultus /
nata Iovis texit; neve hoc inpune fuisset, /
Gorgoneum crinem turpes mutavit in hydros. /
[803] Nunc quoque, ut attonitos formidine terreat hostes, /
pectore in adverso, quos fecit, sustinet angues." /
[1] Dumque ea Cephenum medio Danaeius heros /
agmine commemorat, fremida regalia turba /
atria complentur: nec coniugialia festa /
qui canat est clamor, sed qui fera nuntiet arma. /
[5] Inque repentinos convivia versa tumultus /
adsimilare freto possis, quod saeva quietum /
ventorum rabies motis exasperat undis. /
[8] Primus in his Phineus, belli temerarius auctor, /
fraxineam quatiens aeratae cuspidis hastam, /
"en" ait, "en adsum praereptae coniugis ultor, /
nec mihi te pennae, nec falsum versus in aurum /
[12] Iuppiter eripiet."
Conanti mittere Cepheus /
"quid facis?" exclamat, "quae te, germane, furentem /
mens agit in facinus? meritisne haec gratia tantis /
redditur? hac vitam servatae dote rependis? /
[16] Quam tibi non Perseus, verum si quaeris, ademit, /
sed grave Nereidum numen, sed corniger Ammon, /
sed quae visceribus veniebat belua ponti /
[19] exsaturanda meis.
Illo tibi tempore rapta est, /
quo peritura fuit: nisi si crudelis id ipsum /
exigis, ut pereat, luctuque levabere nostro. /
[22] Scilicet haud satis est, quod te spectante revincta est /
et nullam quod opem patruus sponsusve tulisti: /
[24] insuper, a quoquam quod sit servata, dolebis /
praemiaque eripies? Quae si tibi magna videntur, /
ex illis scopulis, ubi erant adfixa, petisses. /
[27] Nunc sine, qui petiit, per quem haec non orba senectus, /
ferre quod et meritis et voce est pactus, eumque /
non tibi, sed certae praelatum intellege morti!" /
[30] Ille nihil contra: sed et hunc et Persea vultu /
alterno spectans petat hunc ignorat, an illum, /
cunctatusque brevi contortam viribus hastam, /
quantas ira dabat, nequiquam in Persea misit. /
[34] Ut stetit illa toro, stratis tunc denique Perseus /
exsiluit; teloque ferox inimica remisso /
pectora rupisset, nisi post altaria Phineus /
isset: et (indignum!) scelerato profuit ara. /
[38] Fronte tamen Rhoeti non inrita cuspis adhaesit. /
Qui postquam cecidit ferrumque ex osse revulsum est, /
calcitrat et positas adspergit sanguine mensas. /
[41] Tum vero indomitas ardescit vulgus in iras, /
telaque coniciunt, et sunt, qui Cephea dicunt /
[43] cum genero debere mori.
Sed limine tecti /
exierat Cepheus, testatus iusque fidemque /
hospitiique deos, ea se prohibente moveri. /
[46] Bellica Pallas adest et protegit aegide fratrem /
datque animos. Erat Indus Athis, quem flumine Gange /
edita Limnaee vitreis peperisse sub undis /
creditur, egregius forma, quam divite cultu /
augebat, bis adhuc octonis integer annis, /
indutus chlamydem Tyriam, quam limbus obibat /
[52] aureus;
ornabant aurata monilia collum /
et madidos murra curvum crinale capillos. /
[54] Ille quidem iaculo quamvis distantia misso /
figere doctus erat, sed tendere doctior arcus. /
[56] Tunc quoque lenta manu flectentem cornua Perseus /
stipite, qui media positus fumabat in ara, /
perculit et fractis confudit in ossibus ora. /
[59] Hunc ubi laudatos iactantem in sanguine vultus /
Assyrius vidit Lycabas, iunctissimus illi /
et comes et veri non dissimulator amoris, /
postquam exhalantem sub acerbo vulnere vitam /
deploravit Athin, quos ille tetenderat arcus /
[64] arripit
et "mecum tibi sint certamina" dixit: /
"nec longum pueri fato laetabere, quo plus /
[66] invidiae, quam laudis habes."
Haec omnia nondum /
dixerat, emicuit nervo penetrabile telum /
vitatumque tamen sinuosa veste pependit. /
[69] Vertit in hunc harpen spectatam caede Medusae /
[70] Acrisioniades adigitque in pectus:
at ille /
iam moriens, oculis sub nocte natantibus atra /
circumspexit Athin seque acclinavit ad illum /
et tulit ad manes iunctae solacia mortis. /
[74] Ecce Syenites, genitus Metione, Phorbas /
et Libys Amphimedon, avidi committere pugnam, /
sanguine, quo late tellus madefacta tepebat, /
[77] conciderant lapsi:
surgentibus obstitit ensis, /
alterius costis, iugulo Phorbantis adactus. /
[79] At non Actoriden Erytum, cui lata bipennis /
telum erat, hamato Perseus petit ense, sed altis /
exstantem signis multaeque in pondere massae /
ingentem manibus tollit cratera duabus /
[83] infligitque viro;
rutilum vomit ille cruorem /
et resupinus humum moribundo vertice pulsat. /
[85] Inde Semiramio Polydegmona sanguine cretum /
Caucasiumque Abarin Sperchionidenque Lycetum /
intonsumque comas Helicen Phlegyanque Clytumque /
sternit et exstructos morientum calcat acervos. /
[89] Nec Phineus ausus concurrere comminus hosti, /
intorquet iaculum: quod detulit error in Idan, /
expertem frustra belli et neutra arma secutum. /
[92] Ille tuens oculis inmitem Phinea torvis /
"quandoquidem in partes" ait "abstrahor, accipe, Phineu, /
quem fecisti hostem pensaque hoc vulnere vulnus"; /
[95] iamque remissurus tractum de vulnere telum /
sanguine defectos cecidit conlapsus in artus. /
[97] Hic quoque Cephenum post regem primus Hodites /
ense iacet Clymeni; Prothoenora percutit Hypseus, /
[99] Hypsea Lyncides.
Fuit et grandaevus in illis /
Emathion, aequi cultor timidusque deorum; /
qui, quoniam prohibent anni bellare, loquendo /
pugnat et incessit scelerataque devovet arma. /
[103] Huic Chromis amplexo tremulis altaria palmis /
decutit ense caput; quod protinus incidit arae /
[105] atque ibi semianimi verba exsecrantia lingua /
edidit, et medios animam exspiravit in ignes. /
[107] Hinc gemini fratres Broteasque et caestibus Ammon /
invicti, vinci si possent caestibus enses, /
Phinea cecidere manu, Cererisque sacerdos /
Ampycus, albenti velatus tempora vitta. /
[111] Tu quoque, Lampetide, non hos adhibendus ad usus, /
sed qui, pacis opus, citharam cum voce moveres, /
iussus eras celebrare dapes festumque canendo. /
[114] Quem procul adstantem plectrumque imbelle tenentem /
Pettalus inridens "Stygiis cane cetera" dixit /
"manibus" et laevo mucronem tempore fixit. /
[117] Concidit et digitis morientibus ille retemptat /
fila lyrae, casuque fuit miserabile carmen. /
[119] Nec sinit hunc impune ferox cecidisse Lycormas /
raptaque de dextro robusta repagula posti /
ossibus inlisit mediae cervicis: at ille /
procubuit terrae mactati more iuvenci. /
[123] Demere temptabat laevi quoque robora postis /
Cinyphius Pelates: temptanti dextera fixa est /
cuspide Marmaridae Corythi lignoque cohaesit. /
[126] Haerenti latus hausit Abas: nec corruit ille, /
sed retinente manum moriens e poste pependit. /
[128] Sternitur et Menaleus, Perseia castra secutus, /
et Nasamoniaci Dorylas ditissimus agri, /
dives agri Dorylas, quo non possederat alter /
latius aut totidem tollebat turis acervos. /
[132] Huius in obliquo missum stetit inguine ferrum: /
letifer ille locus. Quem postquam vulneris auctor /
singultantem animam et versantem lumina vidit /
Bactrius Halcyoneus "hoc, quod premis" inquit, "habeto /
de tot agris terrae" corpusque exsangue reliquit. /
[137] Torquet in hunc hastam calido de vulnere raptam /
ultor Abantiades; media quae nare recepta /
cervice exacta est in partesque eminet ambas. /
[140] Dumque manum Fortuna iuvat, Clytiumque Claninque, /
matre satos una, diverso vulnere fudit: /
nam Clytii per utrumque gravis librata lacerto /
fraxinus acta femur, iaculum Clanis ore momordit. /
[144] Occidit et Celadon Mendesius, occidit Astreus, /
matre Palaestina, dubio genitore creatus, /
Aethionque sagax quondam ventura videre /
(tunc ave deceptus falsa), regisque Thoactes /
armiger et caeso genitore infamis Agyrtes. /
[149] Plus tamen exhausto superest: namque omnibus unum /
opprimere est animus, coniurata undique pugnant /
agmina pro causa meritum impugnante fidemque: /
[152] hac pro parte socer frustra pius et nova coniunx /
cum genetrice favent ululatuque atria complent. /
[154] Sed sonus armorum superat gemitusque cadentum, /
pollutosque semel multo Bellona penates /
sanguine perfundit renovataque proelia miscet. /
[157] Circueunt unum Phineus et mille secuti /
Phinea: tela volant hiberna grandine plura /
praeter utrumque latus praeterque et lumen et aures. /
[160] Applicat hic umeros ad magnae saxa columnae, /
tutaque terga gerens adversaque in agmina versus /
sustinet instantes. Instabat parte sinistra /
Chaonius Molpeus, dextra Nabataeus Echemmon. /
[164] Tigris ut auditis diversa valle duorum /
exstimulata fame mugitibus armentorum /
nescit, utro potius ruat, et ruere ardet utroque, /
sic dubius Perseus, dextra laevane feratur, /
[168] Molpea traiecti submovit vulnere cruris, /
contentusque fuga est: neque enim dat tempus Echemmon, /
sed furit et, cupiens saltu dare vulnera collo, /
non circumspectis exactum viribus ensem /
[172] fregit,
et extrema percussae parte columnae /
lammina dissiluit dominique in gutture fixa est. /
[174] Non tamen ad letum causas satis illa valentes /
plaga dedit: trepidum Perseus et inermia frustra /
bracchia tendentem Cyllenide confodit harpe. /
[177] Verum ubi virtutem turbae succumbere vidit, /
"auxilium" Perseus "quoniam sic cogitis ipsi" /
dixit "ab hoste petam. Vultus avertite vestros, /
siquis amicus adest!" et Gorgonis extulit ora. /
[181] "Quaere alium, tua quem moveant miracula" dixit /
Thescelus; utque manu iaculum fatale parabat /
mittere, in hoc haesit signum de marmore gestu. /
[184] Proximus huic Ampyx animi plenissima magni /
pectora Lyncidae gladio petit; inque petendo /
dextera deriguit nec citra mota nec ultra est. /
[187] At Nileus, qui se genitum septemplice Nilo /
ementitus erat, clipeo quoque flumina septem /
argento partim, partim caelaverat auro, /
"adspice" ait, "Perseu, nostrae primordia gentis: /
magna feres tacitas solacia mortis ad umbras, /
[192] a tanto cecidisse viro":
pars ultima vocis /
in medio suppressa sono est, adapertaque velle /
ora loqui credas, nec sunt ea pervia verbis. /
[195] Increpat hos "vitio" que "animi, non viribus" inquit /
"Gorgoneis torpetis" Eryx: "incurrite mecum /
et prosternite humi iuvenem magica arma moventem!" /
[198] Incursurus erat: tenuit vestigia tellus, /
inmotusque silex armataque mansit imago. /
[200] Hi tamen ex merito poenas subiere; sed unus /
miles erat Persei, pro quo dum pugnat, Aconteus, /
Gorgone conspecta saxo concrevit oborto. /
[203] Quem ratus Astyages etiamnum vivere, longo /
ense ferit: sonuit tinnitibus ensis acutis. /
[205] Dum stupet Astyages, naturam traxit eandem, /
marmoreoque manet vultus mirantis in ore. /
[207] Nomina longa mora est media de plebe virorum /
dicere: bis centum restabant corpora pugnae, /
Gorgone bis centum riguerunt corpora visa. /
[210] Paenitet iniusti tunc denique Phinea belli. /
Sed quid agat? simulacra videt diversa figuris /
agnoscitque suos et nomine quemque vocatum /
poscit opem, credensque parum sibi proxima tangit /
[214] corpora: marmor erant.
Avertitur, atque ita supplex /
confessasque manus obliquaque bracchia tendens, /
"vincis" ait, "Perseu. Remove tua monstra tuaeque /
saxificos vultus, quaecumque ea, tolle Medusae, /
tolle, precor. Non nos odium regnique cupido /
compulit ad bellum: pro coniuge movimus arma. /
[220] Causa fuit meritis melior tua, tempore nostra. /
Non cessisse piget. Nihil, o fortissime, praeter /
hanc animam concede mihi: tua cetera sunto." /
[223] Talia dicenti neque eum, quem voce rogabat /
respicere audenti "quod" ait, "timidissime Phineu, /
et possum tribuisse et magnum est munus inerti, /
(pone metum) tribuam: nullo violabere ferro. /
[227] Quin etiam mansura dabo monimenta per aevum, /
inque domo soceri semper spectabere nostri, /
ut mea se sponsi soletur imagine coniunx?" /
[230] Dixit et in partem Phorcynida transtulit illam, /
ad quam se trepido Phineus obverterat ore. /
[232] Tunc quoque conanti sua vertere lumina cervix /
deriguit, saxoque oculorum induruit umor. /
[234] Sed tamen os timidum vultusque in marmore supplex /
submissaeque manus faciesque obnoxia mansit. /
[236] Victor Abantiades patrios cum coniuge muros /
intrat et inmeriti vindex ultorque parentis /
adgreditur Proetum: nam fratre per arma fugato /
Acrisioneas Proetus possederat arces. /
[240] Sed nec ope armorum, nec, quam male ceperat, arce /
torva colubriferi superavit lumina monstri. /
[242] Te tamen, o parvae rector, Polydecta, Seriphi, /
nec iuvenis virtus per tot spectata labores /
nec mala mollierant, sed inexorabile durus /
exerces odium, nec iniqua finis in ira est. /
[246] Detrectas etiam laudem fictamque Medusae /
arguis esse necem. "Dabimus tibi pignera veri. /
Parcite luminibus!" Perseus ait oraque regis /
ore Medusaeo silicem sine sanguine fecit. /
[250] Hactenus aurigenae comitem Tritonia fratri /
se dedit: inde cava circumdata nube Seriphon /
deserit, a dextra Cythno Gyaroque relictis, /
quaque super pontum via visa brevissima, Thebas /
[254] virgineumque Helicona petit.
Quo monte potita /
constitit et doctas sic est adfata sorores: /
"Fama novi fontis nostras pervenit ad aures, /
dura Medusaei quem praepetis ungula rupit. /
[258] Is mihi causa viae. Volui mirabile factum /
cernere: vidi ipsum materno sanguine nasci." /
[260] Excipit Uranie: "Quaecumque est causa videndi /
has tibi, diva, domos, animo gratissima nostro es. /
[262] Vera tamen fama est, et Pegasus huius origo /
fontis", et ad latices deduxit Pallada sacros. /
[264] Quae mirata diu factas pedis ictibus undas, /
silvarum lucos circumspicit antiquarum /
antraque et innumeris distinctas floribus herbas /
felicesque vocat pariter studioque locoque /
[268] Mnemonidas.
Quam sic adfata est una sororum: /
"O, nisi te virtus opera ad maiora tulisset, /
in partem ventura chori Tritonia nostri, /
vera refers meritoque probas artesque locumque, /
et gratam sortem, tutae modo simus, habemus. /
[273] Sed (vetitum est adeo sceleri nihil) omnia terrent /
virgineas mentes, dirusque ante ora Pyreneus /
vertitur, et nondum tota me mente recepi. /
--- dirusque] =durusque= (ip. Basi e Guasti). ---
[276] Daulida Threicio Phoceaque milite rura /
ceperat ille ferox iniustaque regna tenebat. /
[278] Templa petebamus Parnasia: vidit euntes, /
nostraque fallaci veneratus numina vultu /
[280] "Mnemonides" (cognorat enim), "consistite" dixit, /
"nec dubitate, precor, tecto grave sidus et imbrem" /
(imber erat) "vitare meo: subiere minores /
saepe casas superi." Dictis et tempore motae /
adnuimusque viro primasque intravimus aedes. /
[285] Desierant imbres, victoque aquilonibus austro /
fusca repurgato fugiebant nubila caelo. /
[287] Impetus ire fuit: claudit sua tecta Pyreneus /
vimque parat. Quam nos sumptis effugimus alis. /
[289] Ipse secuturo similis stetit arduus arce /
"qua" que "via est vobis, erit et mihi" dixit "eadem", /
[291] seque iacit vecors e summae culmine turris /
et cadit in vultus, discussisque ossibus oris /
tundit humum moriens scelerato sanguine tinctam." /
[294] Musa loquebatur: pennae sonuere per auras, /
voxque salutantum ramis veniebat ab altis. /
[296] Suspicit et linguae quaerit tam certa loquentes /
unde sonent hominemque putat Iove nata locutum: /
[298] Ales erat, numeroque novem, sua fata querentes, /
institerant ramis imitantes omnia picae. /
[300] Miranti sic orsa deae dea: "Nuper et istae /
auxerunt volucrum victae certamine turbam. /
[302] Pieros has genuit Pellaeis dives in arvis, /
Paeonis Euippe mater fuit. Illa potentem /
Lucinam noviens, noviens paritura, vocavit. /
[305] Intumuit numero stolidarum turba sororum, /
perque tot Haemonias et per tot Achaidas urbes /
huc venit et tali committit proelia voce: /
[308] "Desinite indoctum vana dulcedine vulgus /
fallere: nobiscum, siqua est fiducia vobis, /
Thespiades certate deae. Nec voce nec arte /
[311] vincemur, totidemque sumus.
Vel cedite victae /
fonte Medusaeo et Hyantea Aganippe, /
vel nos Emathiis ad Paeonas usque nivosos /
cedamus campis. Dirimant certamina nymphae." /
[315] Turpe quidem contendere erat, sed cedere visum /
turpius. Electae iurant per flumina nymphae /
factaque de vivo pressere sedilia saxo. /
[318] Tum sine sorte prior quae se certare professa est, /
bella canit superum, falsoque in honore Gigantas /
ponit et extenuat magnorum facta deorum; /
[321] emissumque ima de sede Typhoea terrae /
caelitibus fecisse metum cunctosque dedisse /
terga fugae, donec fessos Aegyptia tellus /
ceperit et septem discretus in ostia Nilus. /
[325] Huc quoque terrigenam venisse Typhoea narrat /
et se mentitis superos celasse figuris; /
[327] "duxque gregis" dixit "fit Iuppiter; unde recurvis /
nunc quoque formatus Libys est cum cornibus Ammon. /
Delius in corvo, proles Semeleia capro, /
fele soror Phoebi, nivea Saturnia vacca, /
pisce Venus latuit, Cyllenius ibidis alis." /
[332] Hactenus ad citharam vocalia moverat ora: /
poscimur Aonides. Sed forsitan otia non sint, /
nec nostris praebere vacet tibi cantibus aures." /
[335] "Ne dubita, vestrumque mihi refer ordine carmen" /
Pallas ait nemorisque levi consedit in umbra. /
--- carmen] =crimen= (ip. Basi e Guasti). ---
[337] Musa refert: "Dedimus summam certaminis uni. /
Surgit et inmissos hedera conlecta capillos /
Calliope querulas praetemptat pollice chordas, /
atque haec percussis subiungit carmina nervis: /
[341] "Prima Ceres unco glaebam dimovit aratro, /
prima dedit fruges alimentaque mitia terris, /
prima dedit leges: Cereris sunt omnia munus. /
[344] Illa canenda mihi est. Utinam modo dicere possem /
carmina digna dea: certe dea carmine digna est. /
[346] Vasta giganteis ingesta est insula membris /
Trinacris et magnis subiectum molibus urget /
aetherias ausum sperare Typhoea sedes. /
--- sperare] =spectare= (ip. Basi e Guasti). ---
[349] Nititur ille quidem pugnatque resurgere saepe, /
dextra sed Ausonio manus est subiecta Peloro, /
laeva, Pachyne, tibi, Lilybaeo crura premuntur, /
degravat Aetna caput: sub qua resupinus harenas /
eiectat flammamque ferox vomit ore Typhoeus. /
[354] Saepe remoliri luctatur pondera terrae /
oppidaque et magnos devolvere corpore montes. /
[356] Inde tremit tellus, et rex pavet ipse silentum, /
ne pateat latoque solum retegatur hiatu /
inmissusque dies trepidantes terreat umbras. /
[359] Hanc metuens cladem tenebrosa sede tyrannus /
exierat, curruque atrorum vectus equorum /
ambibat Siculae cautus fundamina terrae. /
[362] Postquam exploratum satis est loca nulla labare, /
depositoque metu, videt hunc Erycina vagantem /
[364] monte suo residens,
natumque amplexa volucrem /
"arma manusque meae, mea, nate, potentia", dixit, /
"illa, quibus superas omnes, cape tela, Cupido, /
inque dei pectus celeres molire sagittas, /
cui triplicis cessit fortuna novissima regni. /
--- omnes] =homines= (ip. Basi e Guasti). ---
[369] Tu superos ipsumque Iovem tu numina ponti /
victa domas ipsumque, regit qui numina ponti. /
[371] Tartara quid cessant? cur non matrisque tuumque /
imperium profers? agitur pars tertia mundi. /
[373] Et tamen in caelo, quae iam patientia nostra est, /
spernimur, ac mecum vires minuuntur Amoris. /
[375] Pallada nonne vides iaculatricemque Dianam /
abscessisse mihi? Cereris quoque filia virgo, /
si patiemur, erit: nam spes adfectat easdem. /
[378] At tu, pro socio, siqua est ea gratia, regno /
[379] iunge deam patruo." Dixit Venus.
Ille pharetram /
solvit et arbitrio matris de mille sagittis /
unam seposuit, sed qua nec acutior ulla /
nec minus incerta est nec quae magis audiat arcus, /
oppositoque genu curvavit flexile cornum /
inque cor hamata percussit harundine Ditem. /
[385] Haud procul Hennaeis lacus est a moenibus altae, /
nomine Pergus, aquae. Non illo plura Caystros /
carmina cycnorum labentibus audit in undis. /
[388] Silva coronat aquas cingens latus omne, suisque /
frondibus ut velo Phoebeos submovet ictus. /
Frigora dant rami, tyrios humus umida flores: /
[391] perpetuum ver est.
Quo dum Proserpina luco /
ludit et aut violas aut candida lilia carpit, /
dumque puellari studio calathosque sinumque /
implet et aequales certat superare legendo, /
paene simul visa est dilectaque raptaque Diti: /
[396] usque adeo est properatus amor.
Dea territa maesto /
et matrem et comites, sed matrem saepius, ore /
clamat; et, ut summa vestem laniarat ab ora, /
conlecti flores tunicis cecidere remissis. /
[400] Tantaque simplicitas puerilibus adfuit annis, /
haec quoque virgineum movit iactura dolorem. /
[402] Raptor agit currus et nomine quemque vocando /
exhortatur equos, quorum per colla iubasque /
excutit obscura tinctas ferrugine habenas, /
[405] perque lacus altos et olentia sulphure fertur /
stagna Palicorum, rupta fervenu terra, /
et qua Bacchiadae, bimari gens orta Corintho, /
inter inaequales posuerunt moenia portus. /
[409] Est medium Cyanes et Pisaeae Arethusae, /
quod coit angustis inclusum cornibus aequor. /
[411] Hic fuit, a cuius stagnum quoque nomine dictum est, /
inter Sicelidas Cyane celeberrima nymphas. /
[413] Gurgite quae medio summa tenus exstitit alvo /
agnovitque deam. "Nec longius ibitis!" inquit, /
"non potes invitae Cereris gener esse: roganda, /
[416] non rapienda fuit.
Quodsi componere magnis /
parva mihi fas est, et me dilexit Anapis: /
exorata tamen, nec, ut haec, exterrita nupsi." /
[419] Dixit et in partes diversas bracchia tendens /
obstitit. Haud ultra tenuit Saturnius iram, /
terribilesque hortatus equos in gurgitis ima /
contortum valido sceptrum regale lacerto /
[423] condidit.
Icta viam tellus in Tartara fecit /
et pronos currus medio cratere recepit. /
[425] At Cyane, raptamque deam contemptaque fontis /
iura sui maerens, inconsolabile vulnus /
mente gerit tacita lacrimisque absumitur omnis, /
et quarum fuerat magnum modo numen, in illas /
[429] extenuatur aquas.
Molliri membra videres, /
ossa pati flexus, ungues posuisse rigorem; /
primaque de tota tenuissima quaeque liquescunt, /
caerulei crines digitique et crura pedesque: /
[433] nam brevis in gelidas membris exilibus undas /
transitus est: post haec umeri tergusque latusque /
pectoraque in tenues abeunt evanida rivos. /
[436] Denique pro vivo vitiatas sanguine venas /
lympha subit, restatque nihil, quod prendere possis. /
--- vitiatas] =vacuas= (ip. DiVo). ---
[438] Interea pavidae nequiquam filia matri /
omnibus est terris, omni quaesita profundo. /
[440] Illam non udis veniens Aurora capillis /
cessantem vidit, non Hesperus. Illa duabus /
flammiferas pinus manibus succendit ab Aetna /
perque pruinosas tulit inrequieta tenebras. /
[444] Rursus ubi alma dies hebetarat sidera, natam /
solis ab occasu solis quaerebat ad ortus. /
[446] Fessa labore sitim conlegerat oraque nulli /
colluerant fontes; cum tectam stramine vidit /
forte casam parvasque fores pulsavit: at inde /
prodit anus divamque videt, lymphamque roganti /
dulce dedit, tosta quod texerat ante polenta. /
[451] Dum bibit illa datum, duri puer oris et audax /
constitit ante deam risitque avidamque vocavit. /
Offensa est neque adhuc epota parte loquentem /
cum liquido mixta perfudit diva polenta. /
[455] Combibit os maculas, et quae modo bracchia gessit, /
crura gerit; cauda est mutatis addita membris; /
inque brevem formam, ne sit vis magna nocendi, /
contrahitur, parvaque minor mensura lacerta est. /