[1] Carmina qui quondam studio florente peregi, /
Flebilis heu maestos cogor inire modos. /
[3] Ecce mihi lacerae dictant scribenda Camenae /
Et veris elegi fletibus ora rigant. /
[5] Has saltem nullus potuit pervincere terror, /
Ne nostrum comites prosequerentur iter. /
[7] Gloria felicis olim viridisque iuventae /
Solantur maesti nunc mea fata senis. /
[9] Venit enim properata malis inopina senectus /
Et dolor aetatem iussit inesse suam. /
[11] Intempestivi funduntur vertice cani /
Et tremit effeto corpore laxa cutis. /
[13] Mors hominum felix, quae se nec dulcibus annis /
Inserit et maestis saepe vocata venit. /
[15] Eheu, quam surda miseros avertitur aure /
Et flentes oculos claudere saeva negat. /
[17] Dum levibus male fida bonis fortuna faveret, /
Paene caput tristis merserat hora meum. /
Nunc quia fallacem mutavit nubila vultum, /
Protrahit ingratas impia vita moras. /
[21] Quid me felicem totiens iactastis, amici? /
Qui cecidit, stabili non erat ille gradu. /
[1] Haec dum me cum tacitus ipse reputarem querimoniamque lacrimabilem
stili officio signarem, astitisse mihi supra verticem visa est mulier
reverendi admodum vultus oculis ardentibus et ultra commumem hominum
valentiam perspicacibus, colore vivido atque inexhausti vigoris, quamvis
ita aevi plena foret, ut nullo modo nostrae crederetur aetatis, statura
discretionis ambiguae.
[2] Nam nunc quidem ad communem sese hominum mensuram cohibebat, nunc
vero pulsare caelum summi verticis cacumine videbatur; quae cum altius caput extulisset,
ipsum etiam caelum penetrabat respicientiumque hominum
frustrabatur intuitum.
[3] Vestes erant tenuissimis filis subtili artificio indissolubili
materia perfectae, quas, uti post eadem prodente cognovi, suis manibus
ipsa texuerat. Quarum speciem, veluti fumosas imagines solet, caligo
quaedam neglectae vetustatis obduxerat.
[4] Harum in extremo margine? Graecum, in supremo vero? legebatur
intextum. Atque inter utrasque litteras in scalarum modum gradus quidam
insigniti videbantur, quibus ab inferiore ad superius elementum esset
ascensus.
[5] Eandem tamen vestem violentorum quorundam sciderant manus et
particulas, quas quisque potuit, abstulerant.
[6] Et dextra quidem eius libellos, sceptrum vero sinistra gestabat.
[7] Quae ubi poeticas Musas vidit nostro assistentes toro fletibusque
meis verba dictantes, commota paulisper ac torvis inflammata luminibus:
[8] Quis, inquit, has scaenicas meretriculas ad hunc aegrum permisit
accedere, quae dolores eius non modo nullis remediis foverent, verum
dulcibus insuper alerent venenis?
[9] Hae sunt enim quae infructuosis affectuum spinis uberem fructibus
rationis segetem necant hominumque mentes assuefaciunt morbo, non
liberant.
[10] At si quem profanum, uti vulgo solitum vobis, blanditiae vestrae
detraherent, minus moleste ferendum putarem. Nihil quippe in eo nostrae
operae laederentur. Hunc vero Eleaticis atque Academicis studiis
innutritum?
[11] Sed abite potius, Sirenes usque in exitium dulces, meisque eum
Musis curandum sanandumque relinquite.
[12] His ille chorus increpitus deiecit humi maestior vultum
confessusque rubore verecundiam limen tristis excessit.
[13] At ego, cuius acies lacrimis mersa caligaret nec dinoscere possem
quaenam haec esset mulier tam imperiosae auctoritatis, obstupui visuque
in terram defixo quidnam deinceps esset actura exspectare tacitus coepi.
[14] Tum illa propius accedens in extrema lectuli mei parte consedit
meumque intuens vultum luctu gravem atque in humum maerore deiectum his
versibus de nostrae mentis perturbatione conquesta est:
[1] Heu, quam praecipiti mersa profundo /
Mens hebet et propria luce relicta /
Tendit in externas ire tenebras, /
Terrenis quotiens flatibus aucta /
Crescit in immensum noxia cura! /
[6] Hic quondam caelo liber aperto /
Suetus in aetherios ire meatus /
Cernebat rosei lumina solis, /
Visebat gelidae sidera lunae /
Et quaecumque vagos stella recursus /
Exercet varios flexa per orbes, /
Comprensam numeris victor habebat. /
Quin etiam causas unde sonora /
Flamina sollicitent aequora ponti, /
Quis volvat stabilem spiritus orbem, /
Vel cur Hesperias sidus in undas /
Casurum rutilo surgat ab ortu, /
[18] Quid veris placidas temperet horas, /
Ut terram roseis floribus ornet, /
Quis dedit, ut pleno fertilis anno /
Autumnus gravidis influat uvis, /
Rimari solitus atque latentis /
Naturae varias reddere causas: /
[24] Nunc iacet effeto lumine mentis /
Et pressus gravibus colla catenis /
Declivemque gerens pondere vultum /
Cogitur heu stolidam cernere terram. /
[1] Sed medicinae, inquit, tempus est quam querelae.
[2] Tum vero totis in me intenta luminibus: Tune ille es, ait, qui
nostro quondam lacte nutritus, nostris educatus alimentis in virilis
animi robur evaseras?
[3] Atqui talia contuleramus arma, quae, nisi prior abiecisses invicta
te firmitate tuerentur.
[4] Agnoscisne me? Quid taces? Pudore an stupore siluisti? Mallem
pudore, sed te ut video stupor oppressit.
[5] Cumque me non modo tacitum sed elinguem prorsus mutumque vidisset,
admovit pectori meo leniter manum et: Nihil, inquit, pericli est,
lethargum patitur, communem illusarum mentium morbum.
[6] Sui paulisper oblitus est, recordabitur facile, si quidem nos ante
cognoverit. Quod ut possit, paulisper lumina eius mortalium rerum nube
caligantia tergamus.
[7] Haec dixit oculosque meos fletibus undantes contracta in rugam veste
siccavit.
[1] Tunc me discussa liquerunt nocte tenebrae /
Luminibusque prior rediit vigor. /
Ut, cum praecipiti glomerantur nubila coro /
Nimbosisque polus stetit imbribus, /
[5] Sol latet ac nondum caelo venientibus astris, /
Desuper in terram nox funditur; /
[7] Hanc si Threicio Boreas emissus ab antro /
Verberet et clausum reseret diem, /
Emicat et subito vibratus lumine Phoebus /
Mirantes oculos radiis ferit. /
[1] Haud aliter tristitiae nebulis dissolutis hausi caelum et ad
cognoscendam medicantis faciem mentem recepi.
[2] Itaque ubi in eam deduxi oculos intuitumque defixi, respicio
nutricem meam, cuius ab adulescentia laribus obversatus fueram,
Philosophiam.
[3] Et: Quid, inquam, tu in has exsilii nostri solitudines, o omnium
magistra virtutum, supero cardine delapsa venisti? An ut tu quoque me cum
rea falsis criminationibus agiteris?
[4] An, inquit illa, te, alumne, desererem nec sarcinam, quam mei
nominis invidia sustulisti, communicato tecum labore partirer?
[5] Atqui Philosophiae fas non erat incomitatum relinquere iter
innocentis. Meam scilicet criminationem vererer et, quasi novum aliquid
accideret, perhorrescerem?
[6] Nunc enim primum censes apud improbos mores lacessitam periculis
esse sapientiam? Nonne apud veteres quoque ante nostri Platonis aetatem
magnum saepe certamen cum stultitiae temeritate certavimus eodemque
superstite praeceptor eius Socrates iniustae victoriam mortis me astante
promeruit?
[7] Cuius hereditatem cum deinceps Epicureum vulgus ac Stoicum ceterique
pro sua quisque parte raptum ire molirentur meque reclamantem
renitentemque velut in partem praedae traherent, vestem, quam meis
texueram manibus, disciderunt abreptisque ab ea panniculis totam me sibi
cessisse credentes abiere.
[8] In quibus quoniam quaedam nostri habitus vestigia videbantur, meos esse
familiares imprudentia rata nonnullos eorum profanae multitudinis
errore pervertit.
[9] Quodsi nec Anaxagorae fugam nec Socratis venenum nec Zenonis
tormenta, quoniam sunt peregrina, novisti, at Canios, at Senecas, at
Soranos, quorum nec pervetusta nec incelebris memoria est, scire
potuisti.
[10] Quos nihil aliud in cladem detraxit, nisi quod nostris moribus
instituti studiis improborum dissimillimi videbantur.
[11] Itaque nihil est, quod admirere, si in hoc vitae salo
circumflantibus agitemur procellis, quibus hoc maxime propositum est
pessimis displicere.
[12] Quorum quidem tametsi est numerosus exercitus spernendus tamen est,
quoniam nullo duce regitur, sed errore tantum temere ac passim lymphante
raptatur.
[13] Qui si quando contra nos aciem struens valentior incubuerit, nostra
quidem dux copias suas in arcem contrahit, illi vero circa diripiendas
inutiles sarcinulas occupantur.
[14] At nos desuper irridemus vilissima rerum quaeque rapientes securi
totius furiosi tumultus eoque vallo muniti, quo grassanti stultitiae
aspirare fas non sit.
[1] Quisquis composito serenus aevo /
Fatum sub pedibus egit superbum /
Fortunamque tuens utramque rectus /
Invictum potuit tenere vultum, /
[5] Non illum rabies minaeque ponti /
Versum funditus exagitantis aestum /
Nec ruptis quotiens vagus caminis /
Torquet fumificos Vesaevus ignes /
Aut celsas soliti ferire turres /
Ardentis via fulminis movebit. /
[11] Quid tantum miseri saevos tyrannos /
Mirantur sine viribus furentes? /
[13] Nec speres aliquid nec extimescas, /
Exarmaveris impotentis iram. /
[15] At quisquis trepidus pavet vel optat, /
Quod non sit stabilis suique iuris, /
Abiecit clipeum locoque motus /
Nectit, qua valeat trahi, catenam. /
[1] Sentisne, inquit, haec atque animo illabuntur tuo? An }greco{? Quid
fles, quid lacrimis manas? }greco{. Si operam medicantis exspectas,
oportet vulnus detegas.
[2] Tum ego collecto in vires animo: Anne adhuc eget admonitione nec per
se satis eminet fortunae in nos saevientis asperitas? Nihilne te ipsa
loci facies movet?
[3] Haecine est bibliotheca, quam certissimam tibi sedem nostris in
laribus ipsa delegeras? In qua mecum saepe residens de humanarum
divinarumque rerum scientia disserebas?
[4] Talis habitus talisque vultus erat, cum tecum naturae secreta
rimarer, cum mihi siderum vias radio describeres, cum mores nostros
totiusque vitae rationem ad caelestis ordinis exempla formares? Haecine
praemia referimus tibi obsequentes?
[5] Atqui tu hanc sententiam Platonis ore sanxisti: "Beatas fore res
publicas, si eas vel studiosi sapientiae regerent vel earum rectores
studere sapientiae contigisset."
[6] Tu eiusdem viri ore hanc sapientibus capessendae rei publicae
necessariam causam esse monuisti, ne improbis flagitiosisque civibus
urbium relicta gubernacula pestem bonis ac perniciem ferrent.
[7] Hanc igitur auctoritatem secutus, quod a te inter secreta otia
didiceram, transferre in actum publicae administrationis optavi.
[8] Tu mihi et, qui te sapientium mentibus inseruit, deus conscii nullum
me ad magistratum nisi commune bonorum omnium studium detulisse.
[9] Inde cum improbis graves inexorabilesque discordiae et, quod
conscientiae libertas habet, pro tuendo iure spreta potentiorum semper
offensio.
[10] Quotiens ego Conigastum in imbecilli cuiusque fortunas impetum
facientem obvius excepi, quotiens Trigguillam regiae praepositum domus ab
incepta, perpetrata iam prorsus iniuria deieci, quotiens miseros, quos
infinitis calumniis impunita barbarorum semper avaritia vexabat, obiecta
periculis auctoritate protexi! Numquam me ab iure ad iniurium quicquam
detraxit.
[11] Provincialium fortunas tum privatis rapinis tum publicis
vectigalibus pessumdari non aliter quam qui patiebantur indolui.
[12] Cum acerbae famis tempore gravis atque inexplicabilis indicta
coemptio profligatura inopia Campaniam provinciam videretur, certamen
adversum praefectum praetorii communis commodi ratione suscepi, rege
cognoscente contendi et, ne coemptio exigeretur, evici.
[13] Paulinum consularem virum, cuius opes Palatinae canes iam spe atque
ambitione devorassent, ab ipsis hiantium faucibus traxi.
[14] Ne Albinum consularem virum praeiudicatae accusationis poena corriperet,
odiis me Cypriani delatoris opposui.
[15] Satisne in me magnas videor exacerbasse discordias? Sed esse apud
ceteros tutior debui, qui mihi amore iustitiae nihil apud aulicos, quo
magis essem tutior, reservavi.
[16] Quibus autem deferentibus perculsi simus? Quorum Basilius olim
regio ministerio depulsus in delationem nostri nominis alieni aeris
necessitate compulsus est.
[17] Opilionem vero atque Gaudentium cum ob innumeras multiplicesque
fraudes ire in exsilium regia censura decrevisset cumque illi parere
nolentes sacrarum sese aedium defensione tuerentur compertumque id regi
foret, edixit, uti, ni intra praescriptum diem Ravenna urbe decederent,
notas insigniti frontibus pellerentur.
[18] Quid huic severitati posse astrui videtur? Atquin eo die
deferentibus eisdem nominis nostri delatio suscepta est.
[19] Quid igitur? Nostraene artes ita meruerunt? An illos accusatores
iustos fecit praemissa damnatio? Itane nihil fortunam puduit si minus
accusatae innocentiae, at accusantium vilitas?
[20] At cuius criminis arguimur summam quaeres? Senatum dicimur salvum
esse voluisse.
[21] Modum desideras? Delatorem, ne documenta deferret, quibus senatum
maiestatis reum faceret, impedisse criminamur.
[22] Quid igitur, o magistra, censes? Infitiabimur crimen, ne tibi pudor
simus? At volui nec umquam velle desistam. Fatebimur?
[23] Sed impediendi delatoris opera cessavit. An optasse illius ordinis
salutem nefas vocabo? Ille quidem suis de me decretis, uti hoc nefas
esset, effecerat.
[24] Sed sibi semper mentiens imprudentia rerum merita non potest
immutare, nec mihi Socratico decreto fas esse arbitror vel occuluisse
veritatem vel concessisse mendacium.
[25] Verum id quoquo modo sit, tuo sapientiumque iudicio aestimandum
relinquo. Cuius rei seriem atque veritatem, ne latere posteros queat,
stilo etiam memoriaeque mandavi.
[26] Nam de compositis falso litteris, quibus libertatem arguor sperasse
Romanam, quid attinet dicere? Quarum fraus aperta patuisset, si nobis
ipsorum confessione delatorum, quod in omnibus negotiis maximas vires
habet, uti licuisset.
[27] Nam quae sperari reliqua libertas potest? Atque utinam posset ulla!
Respondissem Canii verbo, qui cum a Gaio Caesare, Germanici filio,
conscius contra se factae coniurationis fuisse diceretur: "Si ego,
inquit, scissem, tu nescisses".
[28] Qua in re non ita sensus nostros maeror hebetavit, ut impios
scelerata contra virtutem querar molitos, sed quae speraverint effecisse
vehementer admiror.
[29] Nam deteriora velle nostri fuerit fortasse defectus, posse contra innocentiam,
quae sceleratus quisque conceperit, inspectante deo, monstri simile est.
[30] Unde haud iniuria tuorum quidam familiarium quaesivit: "Si quidem
deus", inquit, "est, unde mala? Bona vero unde, si non est?"
[31] Sed fas fuerit nefarios homines, qui bonorum omnium totiusque
senatus sanguinem petunt, nos etiam, quos propugnare bonis senatuique
viderant, perditum ire voluisse.
[32] Sed num idem de patribus quoque merebamur? Meministi, ut opinor,
quoniam me dicturum quid facturumve praesens semper ipsa dirigebas,
meministi, inquam, Veronae cum rex avidus exitii communis maiestatis
crimen in Albinum delatae ad cunctum senatus ordinem transferre
moliretur, universi innocentiam senatus quanta mei periculi securitate
defenderim.
[33] Scis me haec et vera proferre et in nulla umquam mei laude
iactasse. Minuit enim quodam modo se probantis conscientiae secretum,
quotiens ostentando quis factum recipit famae pretium.
[34] Sed innocentiam nostram quis exceperit eventus, vides. Pro verae
virtutis praemiis falsi sceleris poenas subimus.
[35] Eccuius umquam facinoris manifesta confessio ita iudices habuit in
severitate concordes, ut non aliquos vel ipse ingenii error humani vel
fortunae condicio cunctis mortalibus incerta submitteret?
[36] Si inflammare sacras aedes voluisse, si sacerdotes impio iugulare
gladio, si bonis omnibus necem struxisse diceremur, praesentem tamen
sententia, confessum tamen convictumve punisset. Nunc quingentis fere
passuum milibus procul muti atque indefensi ob studium propensius in
senatum morti proscriptionique damnamur; o meritos de simili crimine
neminem posse convinci!
[37] Cuius dignitatem reatus ipsi etiam qui detulere viderunt; quam uti
alicuius sceleris ammixtione fuscarent, ob ambitum dignitatis sacrilegio
me conscientiam polluisse mentiti sunt.
[38] Atqui et tu insita nobis omnem rerum mortalium cupidinem de nostri
animi sede pellebas et sub tuis oculis sacrilegio locum esse fas non
erat. Instillabas enim auribus cogitationibusque cotidie meis
Pythagoricum illud }greco{.
[39] Nec conveniebat vilissimorum me spirituum praesidia captare, quem
tu in hanc excellentiam componebas, ut consimilem deo faceres.
[40] Praeterea penetral innocens domus, honestissimorum coetus amicorum,
socer etiam sanctus et aeque ac tu ipsa reverendus ab omni nos huius
criminis suspicione defendunt.
[41] Sed, o nefas, illi vero de te tanti criminis fidem capiunt atque
hoc ipso videbimur affines fuisse maleficio, quod tuis imbuti
disciplinis, tuis instituti moribus sumus.
[42] Ita non est satis nihil mihi tuam profuisse reverentiam, nisi ultro
tu mea potius offensione lacereris.
[43] At vero hic etiam nostris malis cumulus accedit, quod existimatio
plurimorum non rerum merita, sed fortunae spectat eventum eaque tantum
iudicat esse provisa, quae felicitas commendaverit. Quo fit, ut
existimatio bona prima omnium deserat infelices.
[44] Qui nunc populi rumores, quam dissonae multiplicesque sententiae,
piget reminisci. Hoc tantum dixerim ultimam esse adversae fortunae
sarcinam, quod, dum miseris aliquod crimen affingitur, quae perferunt,
meruisse creduntur.
[45] Et ego quidem bonis omnibus pulsus, dignitatibus exutus,
existimatione foedatus ob beneficium supplicium tuli.
[46] Videre autem videor nefarias sceleratorum officinas gaudio
laetitiaque fluitantes, perditissimum quemque novis delationum fraudibus
imminentem, iacere bonos nostri discriminis terrore prostratos,
flagitiosum quemque ad audendum quidem facinus impunitate, ad efficiendum
vero praemiis incitari, insontes autem non modo securitate, verum ipsa
etiam defensione privatos. Itaque libet exclamare:
[1] O stelliferi conditor orbis, /
Qui perpetuo nixus solio /
Rapido caelum turbine versas /
Legemque pati sidera cogis, /
Ut nunc pleno lucida cornu, /
Totis fratris obvia flammis /
Condat stellas luna minores, /
[8] Nunc obscuro pallida cornu /
Phoebo propior lumina perdat. /
Et qui primae tempore noctis /
Agit algentes Hesperos ortus, /
Solitas iterum mutet habenas /
Phoebi pallens Lucifer ortu. /
[14] Tu frondifluae frigore brumae /
Stringis lucem breviore mora; /
Tu, cum fervida venerit aestas, /
Agiles nocti dividis horas. /
[18] Tua vis varium temperat annum, /
Ut, quas Boreae spiritus aufert, /
Revehat mites Zephyrus frondes, /
Quaeque Arcturus semina vidit, /
Sirius altas urat segetes. /
[23] Nihil antiqua lege solutum /
Linquit propriae stationis opus. /
Omnia certo fine gubernans /
Hominum solos respuis actus /
Merito rector cohibere modo. /
[28] Nam cur tantas lubrica versat /
Fortuna vices? Premit insontes /
Debita sceleri noxia poena; /
At perversi resident celso /
Mores solio sanctaque calcant /
Iniusta vice colla nocentes. /
[34] Latet obscuris condita virtus /
Clara tenebris iustusque tulit /
Crimen iniqui! /
Nil periuria, nil nocet ipsis /
Fraus mendaci compta colore. /
[39] Sed cum libuit viribus uti, /
Quos innumeri metuunt populi /
Summos gaudent subdere reges. /
[42] O iam miseras respice terras, /
Quisquis rerum foedera nectis. /
Operis tanti pars non vilis /
Homines quatimur fortunae salo. /
[46] Rapidos, rector, comprime fluctus, /
Et quo caelum regis immemsum, /
Firma stabiles foedere terras. /
[1] Haec ubi continuato dolore delatravi, illa vultu placido nihilque
meis questibus mota:
[2] Cum te, inquit, maestum lacrimantemque vidissem, ilico miserum
exsulemque cognovi. Sed quam id longinquum esset exsilium, nisi tua
prodidisset oratio, nesciebam.
[3] Sed tu quam procul a patria non quidem pulsus es, sed aberrasti, ac
si te pulsum existimari mavis, te potius ipse pepulisti. Nam id quidem de
te numquam cuiquam fas fuisset.
[4] Si enim cuius oriundo sis patriae, reminiscare, non uti Atheniensium
quondam multitudinis imperio regitur, sed }greco{, qui frequentia civium,
non depulsione laetetur; cuius agi frenis atque obtemperare iustitiae
libertas est.
[5] An ignoras illam tuae civitatis antiquissimam legem, qua sanctum est
ei ius exsulare non esse, quisquis in ea sedem fundare maluerit? Nam qui
vallo eius ac munimine continetur, nullus metus est, ne exsul esse
mereatur. At quisquis inhabitare eam velle desierit, pariter desinit
etiam mereri.
[6] Itaque non tam me loci huius quam tua facies movet, nec bibliothecae
potius comptos ebore ac vitro parietes quam tuae mentis sedem requiro, in
qua non libros, sed id quod libris pretium facit, librorum quondam meorum
sententias collocavi.
[7] Et tu quidem de tuis in commune bonum meritis vera quidem, sed pro
multitudine gestorum tibi pauca dixisti.
[8] De obiectorum tibi vel honestate vel falsitate cunctis nota
memorasti. De sceleribus fraudibusque delatorum recte tu quidem strictim
attingendum putasti, quod ea melius uberiusque recognoscentis omnia vulgi
ore celebrentur.
[9] Increpuisti etiam vehementer iniusti factum senatus; de nostra etiam
criminatione doluisti, laesae quoque opinionis damna flevisti.
[10] Postremus adversum fortunam dolor incanduit conquestusque non aequa
meritis praemia pensari; in extremo Musae saevientis, uti quae caelum
terras quoque pax regeret, vota posuisti.
[11] Sed quoniam plurimus tibi affectuum tumultus incubuit diversumque
te dolor ira maeror distrahunt, uti nunc mentis es, nondum te validiora
remedia contingunt.
[12] Itaque lenioribus paulisper utemur, ut quae in tumorem
perturbationibus influentibus induruerunt, ad acrioris vim medicaminis
recipiendam tactu blandiore mollescant.
[1] Cum Phoebi radiis grave /
Cancri sidus inaestuat, /
Tum qui larga negantibus /
Sulcis semina credidit, /
Elusus Cereris fide /
Quernas pergat ad arbores. /
[7] Numquam purpureum nemus /
Lecturus violas petas, /
Cum saevis Aquilonibus /
Stridens campus inhorruit, /
[11] Nec quaeras avida manu /
Vernos stringere palmites, /
Uvis si libeat frui; /
Autumno potius sua /
Bacchus munera contulit. /
[16] Signat tempora propriis /
Aptans officiis deus /
Nec, quas ipse coercuit, /
Misceri patitur vices. /
[20] Sic quod praecipiti via /
Certum deserit ordinem, /
Laetos non habet exitus. /
[1] Primum igitur paterisne me pauculis rogationibus statum tuae mentis
attingere atque temptare, ut, qui modus sit tuae curationis, intellegam?
[2] Tu vero arbitratu, inquam, tuo quae voles ut responsurum rogato.
[3] Tum illa: Huncine, inquit, mundum temerariis agi fortuitisque
casibus putas, an ullum credis ei regimen inesse rationis?
[4] Atqui, inquam, nullo existimaverim modo, ut fortuita temeritate tam
certa moveantur, verum operi suo conditorem praesidere deum scio nec
umquam fuerit dies, qui me ab hac sententiae veritate depellat.
[5] Ita est, inquit, nam id etiam paulo ante cecinisti, hominesque
tantum divinae exsortes curae esse deplorasti; nam de ceteris, quin
ratione regerentur, nihil movebare.
[6] Papae autem vehementer admiror, cur in tam salubri sententia locatus
aegrotes. Verum altius perscrutemur; nescio quid abesse coniecto.
[7] Sed dic mihi, quoniam deo mundum regi non ambigis, quibus etiam
gubernaculis regatur advertis?
[8] Vix, inquam, rogationis tuae sententiam nosco, nedum ad inquisita
respondere queam.
[9] Num me, inquit, fefellit abesse aliquid, per quod, velut hiante valli
robore in animum tuum perturbationum morbus inrepserit?
[10] Sed dic mihi, meministine, quis sit rerum finis, quove totius
naturae tendat intentio? Audieram, inquam, sed memoriam maeror hebetavit.
Atqui scis, unde cuncta processerint?
[11] Novi, inquam, deumque esse respondi.
[12] Et qui fieri potest, ut principio cognito, quis sit rerum finis, ignores?
[13] Verum hi perturbationum mores, ea valentia est, ut movere quidem
loco hominem possint, convellere autem sibique totum exstirpare non possint.
[14] Sed hoc quoque respondeas velim: Hominemne te esse meministi?
[15] Quidni, inquam, meminerim? Quid igitur homo sit poterisne proferre?
Hocine interrogas, an esse me sciam rationale animal atque mortale? Scio,
et id me esse confiteor.
[16] Et illa: nihilne aliud te esse novisti? Nihil.
[17] Iam scio, inquit, morbi tui aliam vel maximam causam: quid ipse
sis, nosse desisti. Quare plenissime vel aegritudinis tuae rationem vel
aditum reconciliandae sospitatis inveni.
[18] Nam quoniam tui oblivione confunderis, et exsulem te et exspoliatum
propriis bonis esse doluisti.
[19] Quoniam vero quis sit rerum finis ignoras, nequam homines atque
nefarios potentes felicesque arbitraris. Quoniam vero, quibus gubernaculis
mundus regatur, oblitus es, has fortunarum vices aestimas sine rectore fluitare:
magnae non ad morbum modo, verum ad interitum quoque causae; sed sospitatis
auctori grates, quod te nondum totum natura destituit.
[20] Habemus maximum tuae fomitem salutis veram de mundi gubernatione
sententiam, quod eam non casuum temeritati, sed divinae rationi subditam
credis. Nihil igitur pertimescas, iam tibi ex hac minima scintillula
vitalis calor illuxerit.
[21] Sed quoniam firmioribus remediis nondum tempus est et eam mentium
constat esse naturam, ut, quotiens abiecerint veras, falsis opinionibus
induantur, ex quibus orta perturbationum caligo verum illum confundit
intuitum, hanc paulisper lenibus mediocribusque fomentis attenuare
temptabo, ut dimotis fallacium affectionum tenebris splendorem verae
lucis possis agnoscere.
[1] Nubibus atris /
Condita nullum /
Fundere possunt /
Sidera lumen. /
[5] Si mare volvens /
Turbidus Auster /
Misceat aestum, /
Vitrea dudum /
Parque serenis /
Unda diebus /
Mox resoluto /
Sordida caeno /
Visibus obstat. /
Quique vagatur /
Montibus altis /
Defluus amnis, /
Saepe resistit /
Rupe soluti /
Obice saxi. /
[20] Tu quoque, si vis /
Lumine claro /
Cernere verum, /
Tramite recto /
Carpere callem: /
Gaudia pelle, /
Pelle timorem /
Spemque fugato /
Nec dolor adsit. /
[29] Nubila mens est /
Vinctaque frenis, /
Haec ubi regnant. /
[1] Post haec paulisper obticuit atque, ubi attentionem meam modesta
taciturnitate collegit, sic exorsa est:
[2] Si penitus aegritudinis tuae causas habitumque cognovi, fortunae
prioris affectu desiderioque tabescis. Ea tantum animi tui, sicuti tu
tibi fingis, mutata pervertit.
[3] Intellego multiformes illius prodigii fucos et eo usque cum his,
quos eludere nititur, blandissimam familiaritatem, dum intolerabili
dolore confundat, quos insperata reliquerit.
[4] Cuius si naturam, mores ac meritum reminiscare, nec habuisse te in
ea pulchrum aliquid nec amisisse cognosces; sed, ut arbitror, haud multum
tibi haec in memoriam revocare laboraverim;
[5] solebas enim praesentem quoque blandientemque virilibus incessere
verbis eamque de nostro adyto prolatis insectabare sententiis.
[6] Verum omnis subita mutatio rerum non sine quodam quasi fluctu
contingit animorum. Sic factum est, ut tu quoque paulisper a tua
tranquillitate descisceres.
[7] Sed tempus est haurire te aliquid ac degustare molle atque iucundum,
quod ad interiora transmissum validioribus haustibus viam fecerit.
[8] Adsit igitur rhetoricae suadela dulcedinis, quae tum tantum recto
calle procedit, cum nostra instituta non deserit cumque hac musica laris
nostri vernacula nunc leviores nunc graviores modos succinat.
[9] Quid est igitur, o homo, quod te in maestitiam luctumque deiecit?
Novum, credo, aliquid inusitatumque vidisti. Tu fortunam putas erga te
esse mutatam: erras.
[10] Hi semper eius mores sunt, ista natura. Servavit circa te propriam
potius in ipsa sui mutabilitate constantiam. Talis erat, cum
blandiebatur, cum tibi falsae illecebris felicitatis alluderet.
[11] Deprehendisti caeci numinis ambiguos vultus; quae sese adhuc velat
aliis, tota tibi prorsus innotuit.
[12] Si probas, utere moribus, ne queraris. Si perfidiam perhorrescis,
sperne atque abice perniciosa ludentem. Nam quae nunc tibi est tanti
causa maeroris, haec eadem tranquillitatis esse debuisset. Reliquit enim
te, quam non relicturam nemo umquam poterit esse securus.
[13] An vero tu pretiosam aestimas abituram felicitatem? Et cara tibi
est fortuna praesens nec manendi fida et, cum discesserit allatura
maerorem?
[14] Quodsi nec ex arbitrio retineri potest et calamitosos fugiens
facit, quid est aliud fugax quam futurae quoddam calamitatis indicium?
[15] Neque enim, quod ante oculos situm est, suffecerit intueri; rerum
exitus prudentia metitur eademque in alterutro mutabilitas nec
formidandas fortunae minas nec exoptandas facit esse blanditias.
[16] Postremo aequo animo toleres oportet, quicquid intra fortunae aream
geritur, cum semel iugo eius colla summiseris.
[17] Quodsi manendi abeundique scribere legem velis ei, quam tu tibi
dominam sponte legisti, nonne iniurius fueris et impatientia sortem
exacerbes, quam permutare non possis?
[18] Si ventis vela committeres, non quo voluntas peteret, sed quo
flatus impellerent, promoveres; si arvis semina crederes, feraces inter se
annos sterilesque pensares. Fortunae te regendum dedisti: dominae
moribus oportet obtemperes.
[19] Tu vero volventis rotae impetum retinere conaris? At, omnium
mortalium stolidissime, si manere incipit, fors esse desistit.
[1] Haec cum superba verterit vices dextra, /
Exaestuantis more fertur Euripi, /
Dudum tremendos saeva proterit reges /
Humilemque victi sublevat fallax vultum. /
[5] Non illa miseros audit aut curat fletus /
Ultroque gemitus, dura quos fecit, ridet. /
[7] Sic illa ludit, sic suas probat vires /
Magnumque tristis monstrat ostentum, si quis /
Visatur una stratus ac felix hora. /
[1] Vellem autem pauca te cum Fortunae ipsius verbis agitare. Tu igitur,
an ius postulet, animadverte:
[2] "Quid tu, homo, ream me cotidianis agis querelis? quam tibi fecimus
iniuriam? quae tibi tua detraximus bona?
[3] Quovis iudice de opum dignitatumque mecum possessione contende et,
si cuiusquam mortalium proprium quid horum esse monstraveris, ego iam tua
fuisse, quae repetis, sponte concedam.
[4] Cum te matris utero produxit, nudum rebus omnibus inopemque suscepi,
meis opibus fovi et, quod te nunc impatientem nostri facit, favore prona
indulgentius educavi: omnium, quae mei iuris sunt affluentia et splendore circumdedi.
[5] Nunc mihi retrahere manum libet; habes gratiam velut usus alienis,
non habes ius querelae tamquam prorsus tua perdideris.
[6] Quid igitur ingemescis? Nulla tibi a nobis est allata violentia.
Opes, honores ceteraque talium mei sunt iuris. Dominam famulae
cognoscunt, mecum veniunt, me abeunte discedunt.
[7] Audacter adfirmem, si tua forent, quae amissa conquereris, nullo
modo perdidisses.
[8] An ego sola meum ius exercere prohibebor? Licet caelo proferre
lucidos dies eosdemque tenebrosis noctibus condere, licet anno terrae
vultum nunc floribus frugibusque redimire, nunc nimbis frigoribusque
confundere. Ius est mari nunc strato aequore blandiri, nunc procellis ac
fluctibus inhorrescere. Nos ad constantiam nostris moribus alienam
inexpleta hominum cupiditas alligabit?
[9] Haec nostra vis est, hunc continuum ludum ludimus: rotam volubili orbe versamus,
infima summis, summa infimis mutare gaudemus.
[10] Ascende, si placet, sed ea lege, ne, uti cum ludicri mei ratio
poscet, descendere iniuriam putes.
[11] An tu mores ignorabas meos? Nesciebas Croesum regem Lydorum Cyro
paulo ante formidabilem, mox deinde miserandum rogi flammis traditum
misso caelitus imbre defensum?
[12] Num te praeterit Paulum Persi regis a se capti calamitatibus pias
impendisse lacrimas? Quid tragoediarum clamor aliud deflet nisi
indiscreto ictu fortunam felicia regna vertentem?
[13] Nonne adulescentulus }greco{ in Iovis limine iacere didicisti?
[14] Quid, si uberius de bonorum parte sumpsisti, quid, si a te non tota
discessi, quid, si haec ipsa mei mutabilitas iusta tibi causa est
sperandi meliora, tamenne animo contabescas et intra commune omnibus
regnum locatus proprio vivere iure desideres?"
[1] Si quantas rapidis flatibus incitus /
Pontus versat harenas, /
Aut quot stelliferis edita noctibus /
Caelo sidera fulgent, /
[5] Tantas fundat opes nec retrahat manum /
Pleno copia cornu, /
Humanum miseras haud ideo genus /
Cesset flere querelas. /
[9] Quamvis vota libens excipiat deus /
Multi prodigus auri /
Et claris avidos ornet honoribus, /
Nil iam parta videntur, /
Sed quaesita vorans saeva rapacitas /
Alios pandit hiatus. /
[15] Quae iam praecipitem frena cupidinem /
Certo fine retentent, /
Largis cum potius muneribus fluens /
Sitis ardescit habendi? /
[19] Numquam dives agit qui trepidus gemens /
Sese credit egentem. /
[1] His igitur si pro se te cum Fortuna loqueretur, quid profecto contra
hisceres non haberes; aut si quid est, quo querelam tuam iure tuearis,
proferas oportet. Dabimus dicendi locum.
[2] Tum ego: Speciosa quidem ista sunt, inquam, oblitaque rhetoricae ac
musicae melle dulcedinis tum tantum, cum audiuntur, oblectant, sed
miseris malorum altior sensus est. Itaque cum haec auribus insonare
desierint, insitus maeror animum praegravat.
[3] Et illa: Ita est, inquit; haec enim nondum morbi tui remedia, sed
adhuc contumacis adversum curationem doloris fomenta quaedam sunt.
[4] Nam quae in profundum sese penetrent cum tempestivum fuerit
admovebo. Verumtamen ne te existimari miserum velis, an numerum modumque
tuae felicitatis oblitus es?
[5] Taceo quod desolatum parente summorum te virorum cura suscepit
delectusque in affinitatem principum civitatis, quod pretiosissimum
propinquitatis genus est, prius carus quam proximus esse coepisti.
[6] Quis non te felicissimum cum tanto splendore socerorum, cum coniugis
pudore, tum masculae quoque prolis opportunitate praedicavit?
[7] Praetereo, libet enim praeterire communia, sumptas in adulescentia
negatas senibus dignitates: ad singularem felicitatis tuae cumulum venire delectat.
[8] Si quis rerum mortalium fructus ullum beatitudinis pondus habet,
poteritne illius memoria lucis quantalibet ingruentium malorum mole
deleri, cum duos pariter consules liberos tuos domo provehi sub
frequentia patrum, sub plebis alacritate vidisti, cum eisdem in curia
curules insidentibus tu regiae laudis orator ingenii gloriam facundiaeque
meruisti, cum in circo duorum medius consulum circumfusae multitudinis
exspectationem triumphali largitione satiasti?
[9] Dedisti, ut opinor, verba Fortunae, dum te illa demulcet, dum te ut
delicias suas fovet. Munus, quod nulli umquam privato commodaverat,
abstulisti. Visne igitur cum Fortuna calculum ponere?
[10] Nunc te primum liventi oculo praestrinxit. Si numerum modumque
laetorum tristiumve consideres, adhuc te felicem negare non possis.
[11] Quodsi idcirco te fortunatum esse non aestimas, quoniam, quae tunc
laeta videbantur, abierunt, non est, quod te miserum putes, quoniam, quae
nunc creduntur maesta, praetereunt.
[12] An tu in hanc vitae scaenam nunc primum subitus hospesque venisti?
Ullamne humanis rebus inesse constantiam reris, cum ipsum saepe hominem
velox hora dissolvat?
[13] Nam etsi rara est fortuitis manendi fides, ultimus tamen vitae dies
mors quaedam fortunae est etiam manentis.
[14] Quid igitur referre putas, tune illam moriendo deseras an te illa
fugiendo?
[1] Cum polo Phoebus roseis quadrigis /
Lucem spargere coeperit, /
Pallet albentes hebetata vultus /
Flammis stella prementibus. /
[5] Cum nemus flatu Zephyri tepentis /
Vernis inrubuit rosis, /
Spiret insanum nebulosus Auster: /
Iam spinis abeat decus. /
[9] Saepe tranquillo radiat sereno /
Immotis mare fluctibus, /
Saepe ferventes Aquilo procellas /
Verso concitat aequore. /
[13] Rara si constat sua forma mundo, /
Si tantas variat vices, /
Crede fortunis hominum caducis, /
Bonis crede fugacibus! /
[17] Constat aeterna positumque lege est, /
Ut constet genitum nihil. /
[1] Tum ego: Vera, inquam, commemoras, o virtutum omnium nutrix, nec
infitiari possum prosperitatis meae velocissimum cursum.
[2] Sed hoc est, quod recolentem vehementius coquit. Nam in omni
adversitate fortunae infelicissimum est genus infortunii fuisse felicem.
[3] Sed quod tu, inquit, falsae opinionis supplicium luas, id rebus iure
imputare non possis. Nam si te hoc inane nomen fortuitae felicitatis
movet, quam pluribus maximisque abundes, mecum reputes licet.
[4] Igitur si, quod in omni fortunae tuae censu pretiosissimum
possidebas, id tibi divinitus inlaesum adhuc inviolatumque servatur,
poterisne meliora quaeque retinens de infortunio iure causari?
[5] Atqui viget incolumis illud pretiosissimum generis humani decus
Symmachus socer et, quod vitae pretio non segnis emeres, vir totus ex
sapientia virtutibusque factus suarum securus tuis ingemescit iniuriis.
[6] Vivit uxor ingenio modesta, pudicitia pudore praecellens et, ut
omnes eius dotes breviter includam, patri similis. Vivit, inquam, tibique
tantum vitae huius exosa spiritum servat, quoque uno felicitatem minui
tuam vel ipsa concesserim, tui desiderio lacrimis ac dolore tabescit.
[7] Quid dicam liberos consulares, quorum iam ut in id aetatis pueris
vel paterni vel aviti specimen elucet ingenii?
[8] Cum igitur praecipua sit mortalibus vitae cura retinendae, o te, si
tua bona cognoscas, felicem, cui suppetunt etiam nunc, quae vita nemo
dubitat esse cariora.
[9] Quare sicca iam lacrimas. Nondum est ad unum omnes exosa fortuna nec
tibi nimium valida tempestas incubuit, quando tenaces haerent ancorae,
quae nec praesentis solamen nec futuri spem temporis abesse patiantur.
[10] Et haereant, inquam, precor. Illis namque manentibus, utcumque se
res habeant, enatabimus. Sed quantum ornamentis nostris decesserit, vides.
[11] Et illa: Promovimus, inquit, aliquantum, si te nondum totius tuae
sortis piget. Sed delicias tuas ferre non possum, qui abesse aliquid tuae
beatitudini tam luctuosus atque anxius conqueraris.
[12] Quis est enim tam compositae felicitatis, ut non aliqua ex parte
cum status sui qualitate rixetur? Anxia enim res est humanorum condicio
bonorum et quae vel numquam tota proveniat vel numquam perpetua subsistat.
[13] Huic census exuberat, sed est pudori degener sanguis. Hunc nobilitas
notum facit, sed angustia rei familiaris inclusus esse mallet ignotus.
[14] Ille utroque circumfluus vitam caelibem deflet. Ille nuptiis felix
orbus liberis alieno censum nutrit heredi. Alius prole laetatus filii
filiaeve delictis maestus illacrimat.
[15] Idcirco nemo facile cum fortunae suae condicione concordat. Inest
enim singulis, quod inexpertus ignoret, expertus exhorreat.
[16] Adde, quod felicissimi cuiusque delicatissimus sensus est et, nisi
ad nutum cuncta suppetant, omnis adversitatis insolens minimis quibusque
prosternitur. Adeo perexigua sunt, quae fortunatissimis beatitudinis
summam detrahunt.
[17] Quam multos esse coniectas, qui sese caelo proximos arbitrentur, si
de fortunae tuae reliquiis pars eis minima contingat? Hic ipse locus,
quem tu exsilium vocas, incolentibus patria est.
[18] Adeo nihil est miserum, nisi cum putes, contraque beata sors omnis
est aequanimitate tolerantis.
[19] Quis est ille tam felix, qui cum dederit impatientiae manus, statum
suum mutare non optet?
[20] Quam multis amaritudinibus humanae felicitatis dulcedo respersa
est! Quae si etiam fruenti iucunda esse videatur, tamen quominus, cum
velit, abeat, retineri non possit.
[21] Liquet igitur, quam sit mortalium rerum misera beatitudo, quae nec
apud aequanimos perpetua perdurat nec anxios tota delectat.
[22] Quid igitur, o mortales, extra petitis intra vos positam
felicitatem? Error vos inscitiaque confundit.
[23] Ostendam breviter tibi summae cardinem felicitatis. Estne aliquid
tibi te ipso pretiosius? Nihil, inquies. Igitur si tui compos fueris, possidebis,
quod nec tu amittere umquam velis nec fortuna possit auferre.
[24] Atque ut agnoscas in his fortuitis rebus beatitudinem constare non
posse, sic collige.
[25] Si beatitudo est summum naturae bonum ratione degentis nec est
summum bonum, quod eripi ullo modo potest, quoniam praecellit id, quod
nequeat auferri, manifestum est, quin ad beatitudinem percipiendam
fortunae instabilitas aspirare non possit.
[26] Ad haec, quem caduca ista felicitas vehit, vel scit eam vel nescit
esse mutabilem. Si nescit, quaenam beata sors esse potest ignorantiae
caecitate? Si scit, metuat necesse est, ne amittat, quod amitti posse non
dubitat. Quare continuus timor non sinit esse felicem. An vel si
amiserit, neglegendum putat?
[27] Sic quoque perexile bonum est, quod aequo animo feratur amissum.
[28] Et quoniam tu idem es, cui persuasum atque insitum permultis
demonstrationibus scio mentes hominum nullo modo esse mortales, cumque
clarum sit fortuitam felicitatem corporis morte finiri, dubitari nequit,
si haec afferre beatitudinem potest, quin omne mortalium genus in
miseriam mortis fine labatur.
[29] Quod si multos scimus beatitudinis fructum non morte solum, verum
etiam doloribus suppliciisque quaesisse, quonam modo praesens facere
beatos potest, quae miseros transacta non efficit?
[1] Quisquis volet perennem /
Cautus ponere sedem /
Stabilisque nec sonori /
Sterni flatibus Euri /
Et fluctibus minantem /
Curat spernere pontum, /
Montis cacumen alti, /
Bibulas vitet harenas. /
[9] Illud protervus Auster /
Totis viribus urguet, /
Hae pendulum solutae /
Pondus ferre recusant. /
[13] Fugiens periculosam /
Sortem sedis amoenae /
Humili domum memento /
Certus figere saxo. /
[17] Quamvis tonet ruinis /
Miscens aequora ventus, /
Tu conditus quieti /
Felix robore valli, /
Duces serenus aevum /
Ridens aetheris iras. /
[1] Sed quoniam rationum iam in te mearum fomenta descendunt, paulo
validioribus utendum puto.
[2] Age enim, si iam caduca et momentaria fortunae dona non essent, quid
in eis est, quod aut vestrum umquam fieri queat aut non perspectum
consideratumque vilescat?
[3] Divitiaene vel vestri vel sui natura pretiosae sunt? Quid earum
potius, aurumne an vis congesta pecuniae?
[4] Atqui haec effundendo magis quam coacervando melius nitent, si
quidem avaritia semper odiosos, claros largitas facit.
[5] Quodsi manere apud quemque non potest, quod transfertur in alterum,
tunc est pretiosa pecunia, cum translata in alios largiendi usu desinit possideri.
[6] At eadem, si apud unum, quanta est ubique gentium, congeratur,
ceteros sui inopes fecerit; et vox quidem tota pariter multorum replet
auditum, vestrae vero divitiae nisi comminutae in plures transire non
possunt. Quod cum factum est, pauperes necesse est faciant, quos relinquunt.
[7] O igitur angustas inopesque divitias, quas nec habere totas pluribus
licet et ad quemlibet sine ceterorum paupertate non veniunt.
[8] An gemmarum fulgor oculos trahit? Sed si quid est in hoc splendore
praecipui, gemmarum est lux illa, non hominum; quas quidem mirari homines
vehementer admiror.
[9] Quid est enim carens animae motu atque compage, quod animatae
rationabilique naturae pulchrum esse iure videatur?
[10] Quae tametsi conditoris opera suique distinctione postremae aliquid
pulchritudinis trahunt, infra vestram tamen excellentiam collocatae
admirationem vestram nullo modo mereantur.
[11] An vos agrorum pulchritudo delectat? Quidni? Est enim pulcherrimi
operis pulchra portio.
[12] Sic quondam sereni maris facie gaudemus, sic caelum, sidera, lunam
solemque miramur: num te horum aliquid attingit, num audes alicuius
talium splendore gloriari?
[13] An vernis floribus ipse distingueris aut tua in aestivos fructus
intumescit ubertas?
[14] Quid inanibus gaudiis raperis, quid externa bona pro tuis amplexaris?
Numquam tua faciet esse fortuna, quae a te natura rerum fecit aliena.
[15] Terrarum quidem fructus animantium procul dubio debentur alimentis.
Sed si, quod naturae satis est, replere indigentiam velis, nihil est,
quod fortunae affluentiam petas.
[16] Paucis enim minimisque natura contenta est; cuius satietatem si
superfluis urguere velis, aut iniucundum, quod infuderis, fiet aut noxium.
[17] Iam vero pulchrum variis fulgere vestibus putas, quarum si grata
intuitu species est, aut materiae naturam aut ingenium mirabor artificis.
[18] An vero te longus ordo famulorum facit esse felicem? Qui si vitiosi
moribus sint, perniciosa domus sarcina et ipsi domino vehementer inimica;
sin vero probi, quonam modo in tuis opibus aliena probitas numerabitur?
[19] Ex quibus omnibus nihil horum, quae tu in tuis computas bonis, tuum
esse bonum liquido monstratur. Quibus si nihil inest appetendae
pulchritudinis, quid est, quod vel amissis doleas vel laeteris retentis?
[20] Quodsi natura pulchra sunt, quid id tua refert? Nam haec per se a
tuis quoque opibus sequestrata placuissent.
[21] Neque enim idcirco sunt pretiosa, quod in tuas venere divitias, sed
quoniam pretiosa videbantur, tuis ea divitiis annumerare maluisti.
[22] Quid autem tanto fortunae strepitu desideratis? Fugare, credo,
indigentiam copia quaeritis;
[23] atqui hoc vobis in contrarium cedit. Pluribus quippe adminiculis
opus est ad tuendam pretiosae supellectilis varietatem, verumque illud
est permultis eos indigere, qui permulta possideant, contraque minimum,
qui abundantiam suam naturae necessitate, non ambitus superfluitate metiantur.
[24] Itane autem nullum est proprium vobis atque insitum bonum, ut in
externis ac sepositis rebus bona vestra quaeratis?
[25] Sic rerum versa condicio est, ut divinum merito rationis animal non
aliter sibi splendere nisi inanimatae supellectilis possessione videatur?
[26] Et alia quidem suis contenta sunt, vos autem deo mente consimiles
ab rebus infimis excellentis naturae ornamenta captatis nec intellegitis,
quantam conditori vestro faciatis iniuriam.
[27] Ille genus humanum terrenis omnibus praestare voluit, vos
dignitatem vestram infra infima quaeque detruditis.
[28] Nam si omne cuiusque bonum eo, cuius est, constat esse pretiosius,
cum vilissima rerum vestra bona esse iudicatis, eisdem vosmet ipsos
vestra existimatione summittitis, quod quidem haud immerito cadit.
[29] Humanae quippe naturae ista condicio est, ut tum tantum ceteris rebus,
cum se cognoscit, excellat, eadem tamen infra bestias redigatur,
si se nosse desierit. Nam ceteris animantibus sese ignorare naturae est,
hominibus vitio venit.
[30] Quam vero late patet vester hic error, qui ornari posse aliquid
ornamentis existimatis alienis!
[31] At id fieri nequit; nam si quid ex appositis luceat, ipsa quidem,
quae sunt apposita, laudantur, illud vero his tectum atque velatum in sua
nihilo minus foeditate perdurat.
[32] Ego vero nego ullum esse bonum, quod noceat habenti. Num id
mentior? Minime, inquis.
[33] Atqui divitiae possidentibus persaepe nocuerunt, cum pessimus
quisque eoque alieni magis avidus, quicquid usquam auri gemmarumque est,
se solum, qui habeat dignissimum putat.
[34] Tu igitur, qui nunc contum gladiumque sollicitus pertimescis, si
vitae huius callem vacuus viator intrasses, coram latrone cantares.
[35] O praeclara opum mortalium beatitudo, quam cum adeptus fueris
securus esse desistis!
[1] Felix nimium prior aetas, /
Contenta fidelibus arvis /
Nec inerti perdita luxu, /
Facili quae sera solebat /
Ieiunia solvere glande. /
[6] Non Bacchica munera norant /
Liquido confundere melle, /
Nec lucida vellera Serum /
Tyrio miscere veneno. /
[10] Somnos dabat herba salubres, /
Potum quoque lubricus amnis, /
Umbras altissima pinus. /
Nondum maris alta secabat /
Nec mercibus undique lectis /
Nova litora viderat hospes. /
[16] Tunc classica saeva tacebant /
Odiis neque fusus acerbis /
Cruor horrida tinxerat arva. /
[19] Quid enim furor hosticus ulla /
Vellet prior arma movere, /
Cum vulnera saeva viderent /
Nec praemia sanguinis ulla? /
Utinam modo nostra redirent /
In mores tempora priscos. /
[25] Sed saevior ignibus Aetnae /
Fervens amor ardet habendi. /
[27] Heu primus quis fuit ille, /
Auri qui pondera tecti /
Gemmasque latere volentes /
Pretiosa pericula fodit? /
[1] Quid autem de dignitatibus potentiaque disseram, quas vos verae
dignitatis ac potestatis inscii caelo exaequatis? Quae si in
improbissimum quemque ceciderunt, quae flammis Aetnae eructantibus, quod
diluvium tanta strages dederint?
[2] Certe, uti meminisse te arbitror, consulare imperium, quod
libertatis principium fuerat, ob superbiam consulum vestri veteres
abolere cupiverunt, qui ob eandem superbiam prius regium de civitate
nomen abstulerant.
[3] At si quando, quod perrarum est, probis deferantur, quid in eis
aliud quam probitas utentium placet? Ita fit, ut non virtutibus ex
dignitate, sed ex virtute dignitatibus honor accedat.
[4] Quae vero est ista vestra expetibilis ac praeclara potentia? Nonne,
o terrena animalia, consideratis, quibus qui praesidere videamini? Nunc
si inter mures videres unum aliquem ius sibi ac potestatem prae ceteris
vindicantem, quanto movereris cachinno!
[5] Quid vero, si corpus spectes, imbecillius homine reperire queas,
quos saepe muscularum quoque vel morsus vel in secreta quaeque reptantium
necat introitus?
[6] Quo vero quisquam ius aliquod in quempiam nisi in solum corpus et
quod infra corpus est, fortunam loquor, possit exserere?
[7] Num quidquam libero imperabis animo? Num mentem firma sibi ratione
cohaerentem de statu propriae quietis amovebis?
[8] Cum liberum quendam virum suppliciis se tyrannus adacturum putaret,
ut adversum se factae coniurationis conscios proderet, linguam ille
momordit atque abscidit et in os tyranni saevientis abiecit. Ita cruciatus, quos
putabat tyrannus materiam crudelitatis, vir sapiens fecit esse virtutis.
[9] Quid autem est, quod in alium facere quisque possit, quod sustinere
ab alio ipse non possit?
[10] Busiridem accepimus necare hospites solitum ab Hercule hospite
fuisse mactatum.
[11] Regulus plures Poenorum bello captos in vincla coniecerat, sed mox
ipse victorum catenis manus praebuit.
[12] Ullamne igitur eius hominis potentiam putas, qui, quod ipse in alio
potest, ne id in se alter valeat, efficere non possit?
[13] Ad haec, si ipsis dignitatibus ac potestatibus inesset aliquid
naturalis ac proprii boni, numquam pessimis provenirent. Neque enim sibi
solent adversa sociari. Natura respuit, ut contraria quaeque iungantur.
[14] Ita cum pessimos plerumque dignitatibus fungi dubium non sit, illud
etiam liquet natura sui bona non esse, quae se pessimis haerere patiantur.
[15] Quod quidem de cunctis fortunae muneribus dignius existimari
potest, quae ad improbissimum quemque uberiora perveniunt.
[16] De quibus illud etiam considerandum puto, quod nemo dubitat esse
fortem, cui fortitudinem inesse conspexerit, et, cuicumque velocitas
adest, manifestum est esse velocem.
[17] Sic musica quidem musicos, medicina medicos, rhetorica rhetores
facit. Agit enim cuiusque rei natura, quod proprium est, nec contrariarum
rerum miscetur effectibus et ultro, quae sunt aversa, depellit.
[18] Atqui nec opes inexpletam restinguere avaritiam queunt nec potestas
sui compotem fecerit, quem vitiosae libidines insolubilibus adstrictum
retinent catenis, et collata improbis dignitas non modo non effecit
dignos, sed prodit potius et ostentat indignos. Cur ita provenit?
[19] Gaudetis enim res sese aliter habentes falsis compellare nominibus,
quae facile ipsarum rerum redarguuntur effectu; itaque nec illae divitiae
nec illa potentia nec haec dignitas iure appellari potest.
[20] Postremo idem de tota concludere fortuna licet, in qua nihil
expetendum, nihil nativae bonitatis inesse manifestum est, quae nec se
bonis semper adiungit et bonos, quibus fuerit adiuncta, non efficit.
[1] Novimus, quantas dederit ruinas /
Urbe flammata patribusque caesis, /
Fratre qui quondam ferus interempto /
Matris effuso maduit cruore; /
[5] Corpus et visu gelidum pererrans /
Ora non tinxit lacrimis, sed esse /
Censor exstincti potuit decoris. /
[8] Hic tamen sceptro populos regebat, /
Quos videt condens radios sub undas /
Phoebus extremo veniens ab ortu, /
Quos premunt septem gelidi triones, /
Quos Notus sicco violentus aestu /
Torret ardentes recoquens harenas. /
[14] Celsa num tandem valuit potestas /
Vertere pravi rabiem Neronis? /
Heu gravem sortem, quotiens iniquus /
Additur saevo gladius veneno! /
[1] Tum ego: Scis, inquam, ipsa minimum nobis ambitionem mortalium rerum
fuisse dominatam.Sed materiam gerendis rebus optavimus, quo ne virtus
tacita consenesceret.
[2] Et illa: Atqui hoc unum est, quod praestantes quidem natura mentes,
sed nondum ad extremam manum virtutum perfectione perductas allicere
possit, gloriae scilicet cupido et optimorum in rem publicam fama meritorum.
[3] Quae quam sit exilis et totius vacua ponderis sic considera. Omnem
terrae ambitum, sicuti astrologicis demonstrationibus accepisti, ad caeli
spatium puncti constat obtinere rationem, id est, ut, si ad caelestis
globi magnitudinem conferatur, nihil spatii prorsus habere iudicetur.
[4] Huius igitur tam exiguae in mundo regionis quarta fere portio est,
sicut Ptolemaeo probante didicisti, quae nobis cognitis animantibus
incolatur.
[5] Huic quartae, si quantum maria paludesque premunt quantumque siti
vasta regio distenditur, cogitatione subtraxeris, vix angustissima
inhabitandi hominibus area relinquetur.
[6] In hoc igitur minimo puncti quodam puncto circumsaepti atque
conclusi de pervulganda fama, de proferendo nomine cogitatis? At quid
habeat amplum magnificumque gloria tam angustis exiguisque limitibus
artata?
[7] Adde, quod hoc ipsum brevis habitaculi saeptum plures incolunt
nationes lingua, moribus, totius vitae ratione distantes, ad quas tum
difficultate itinerum, tum loquendi diversitate, tum commercii insolentia
non modo fama hominum singulorum, sed ne urbium quidem pervenire queat.
[8] Aetate denique Marci Tulli, sicut ipse quodam loco significat,
nondum Caucasum montem Romanae rei publicae fama transcenderat et erat
tunc adulta Parthis etiam ceterisque id locorum gentibus formidolosa.
[9] Videsne igitur, quam sit angusta, quam compressa gloria, quam dilatare
ac propagare laboratis? An ubi Romani nominis transire fama
nequit, Romani hominis gloria progredietur?
[10] Quid quod diversarum gentium mores inter se atque instituta
discordant, ut, quod apud alios laude, apud alios supplicio dignum
iudicetur?
[11] Quo fit, ut, si quem famae praedicatio delectat, huic in plurimos
populos nomen proferre nullo modo conducat.
[12] Erit igitur pervagata inter suos gloria quisque contentus et intra
unius gentis terminos praeclara illa famae immortalitas coartabitur.
[13] Sed quam multos clarissimos suis temporibus viros scriptorum inops
delevit oblivio. Quamquam quid ipsa scripta proficiant, quae cum suis
auctoribus premit longior atque obscura vetustas?
[14] Vos vero immortalitatem vobis propagare videmini, cum futuri famam
temporis cogitatis.
[15] Quod si ad aeternitatis infinita spatia pertractes, quid habes,
quod de nominis tui diuturnitate laeteris?
[16] Unius etenim mora momenti, si decem milibus conferatur annis,
quoniam utrumque spatium definitum est, minimam licet, habet tamen
aliquam portionem. At hic ipse numerus annorum eiusque quamlibet
multiplex ad interminabilem diuturnitatem ne comparari quidem potest;
[17] etenim finitis ad se invicem fuerit quaedam, infiniti vero atque
finiti nulla umquam poterit esse collatio.
[18] Ita fit, ut quamlibet prolixi temporis fama, si cum inexhausta
aeternitate cogitetur, non parva, sed plane nulla esse videatur.
[19] Vos autem nisi ad populares auras inanesque rumores recte facere
nescitis et relicta conscientiae virtutisque praestantia de alienis
praemia sermunculis postulatis.
[20] Accipe in huiusmodi arrogantiae levitate, quam festive aliquis
illuserit. Nam cum quidam adortus esset hominem contumeliis, qui non ad
verae virtutis usum, sed ad superbam gloriam falsum sibi philosophi nomen
induerat, adiecissetque iam se sciturum, an ille philosophus esset, si
quidem illatas iniurias leniter patienterque tolerasset, ille patientiam
paulisper assumpsit acceptaque contumelia velut insultans: "Iam tandem,
inquit, intellegis me esse philosophum?" Tum ille nimium mordaciter:
[21] "Intellexeram, inquit, si tacuisses". Quid autem est, quod ad praecipuos
viros, de his enim sermo est, qui virtute gloriam petunt, quid, inquam, est,
quod ad hos de fama post resolutum morte suprema corpus attineat?
[22] Nam si, quod nostrae rationes credi vetant, toti moriuntur homines,
nulla est omnino gloria, cum is, cuius ea esse dicitur, non exstet omnino.
[23] Sin vero bene sibi mens conscia terreno carcere resoluta caelum
libera petit, nonne omne terrenum negotium spernat, quae se caelo fruens
terrenis gaudet exemptam?
[1] Quicumque solam mente praecipiti petit /
Summumque credit gloriam, /
Late patentes aetheris cernat plagas /
Artumque terrarum situm. /
[5] Brevem replere non valentis ambitum /
Pudebit aucti nominis. /
[7] Quid, o superbi, colla mortali iugo /
Frustra levari gestiunt? /
[9] Licet remotos fama per populos means /
Diffusa linguas explicet /
Et magna titulis fulgeat claris domus, /
Mors spernit altam gloriam, /
Involvit humile pariter et celsum caput /
Aequatque summis infima. /
[15] Ubi nunc fidelis ossa Fabricii manent, /
Quid Brutus aut rigidus Cato? /
[17] Signat superstes fama tenuis pauculis /
Inane nomen litteris. /
Sed quod decora novimus vocabula, /
Num scire consumptos datur? /
[21] Iacetis ergo prorsus ignorabiles /
Nec fama notos efficit. /
[23] Quodsi putatis longius vitam trahi /
Mortalis aura nominis, /
Cum sera vobis rapiet hoc etiam dies, /
Iam vos secunda mors manet. /
[1] Sed ne me inexorabile contra fortunam gerere bellum putes, est
aliquando, cum de hominibus, fallax illa nihil, bene mereatur, tum
scilicet, cum se aperit, cum frontem detegit moresque profitetur.
[2] Nondum forte quid loquar intellegis. Mirum est, quod dicere gestio,
eoque sententiam verbis explicare vix queo.
[3] Etenim plus hominibus reor adversam quam prosperam prodesse
fortunam. Illa enim semper specie felicitatis, cum videtur blanda,
mentitur, haec semper vera est, cum se instabilem mutatione demonstrat.
[4] Illa fallit, haec instruit, illa mendacium specie bonorum mentes
fruentium ligat, haec cognitione fragilis felicitatis absolvit. Itaque
illam videas ventosam, fluentem suique semper ignaram, hanc sobriam
succinctamque et ipsius adversitatis exercitatione prudentem.
[5] Postremo felix a vero bono devios blanditiis trahit, adversa
plerumque ad vera bona reduces unco retrahit.
[6] An hoc inter minima aestimandum putas, quod amicorum tibi fidelium
mentes haec aspera, haec horribilis fortuna detexit? Haec tibi certos
sodalium vultus ambiguosque secrevit, discedens suos abstulit, tuos reliquit.
[7] Quanti hoc integer et, ut videbaris tibi, fortunatus emisses? Nunc
amissas opes querere: quod pretiosissimum divitiarum genus est, amicos
invenisti.
[1] Quod mundus stabili fide /
Concordes variat vices, /
Quod pugnantia semina /
Foedus perpetuum tenent, /
Quod Phoebus roseum diem /
Curru provehit aureo, /
Ut, quas duxerit Hesperos /
Phoebe noctibus imperet, /
Ut fluctus avidum mare /
Certo fine coerceat, /
Ne terris liceat vagis /
Latos tendere terminos, /
Hanc rerum seriem ligat /
Terras ac pelagus regens /
Et caelo imperitans amor. /
[16] Hic si frena remiserit, /
Quidquid nunc amat invicem, /
Bellum continuo geret, /
Et quam nunc socia fide /
Pulchris motibus incitant, /
Certent solvere machinam. /
Hic sancto populos quoque /
Iunctos foedere continet, /
Hic et coniugii sacrum /
Castis nectit amoribus, /
Hic fidis etiam sua /
Dictat iura sodalibus. /
[28] O felix hominum genus, /
Si vestros animos amor, /
Quo caelum regitur, regat! /
[1] Iam cantum illa finiverat, cum me audiendi avidum stupentemque
arrectis adhuc auribus carminis mulcedo defixerat.
[2] Itaque paulo post: O, inquam, summum lassorum solamen animorum, quam
tu me vel sententiarum pondere vel canendi etiam iucunditate refovisti
adeo ut iam me posthac imparem fortunae ictibus esse non arbitrer. Itaque
remedia, quae paulo acriora esse dicebas, non modo non perhorresco, sed
audiendi avidus vehementer efflagito.
[3] Tum illa: Sensi, inquit, cum verba nostra tacitus attentusque
rapiebas, eumque tuae mentis habitum vel exspectavi vel, quod est verius,
ipsa perfeci. Talia sunt quippe, quae restant, ut degustata quidem
mordeant, interius autem recepta dulcescant.
[4] Sed quod tu te audiendi cupidum dicis, quanto ardore flagrares, si
quonam te ducere aggrediamur agnosceres?
[5] Quonam? inquam. Ad veram, inquit, felicitatem, quam tuus quoque
somniat animus, sed occupato ad imagines visu ipsam illam non potest intueri.
[6] Tum ego: Fac, obsecro, et quae illa vera sit, sine cunctatione demonstra.
[7] Faciam, inquit illa, tui causa libenter. Sed quae tibi [causa]
notior est, eam prius designare verbis atque informare conabor, ut ea
perspecta, cum in contrariam partem flexeris oculos, verae specimen
beatitudinis possis agnoscere.
[1] Qui serere ingenuum volet agrum, /
Liberat arva prius fruticibus, /
Falce rubos filicemque resecat, /
Ut nova fruge gravis Ceres eat. /
[5] Dulcior est apium mage labor, /
Si malus ora prius sapor edat. /
Gratius astra nitent, ubi notus /
Desinit imbriferos dare sonos. /
[9] Lucifer ut tenebras pepulerit, /
Pulchra dies roseos agit equos. /
[11] Tu quoque falsa tuens bona prius /
Incipe colla iugo retrahere: /
Vera dehinc animum subierint. /
[1] Tum defixo paululum visu et velut in augustam suae mentis sedem
recepta sic coepit:
[2] Omnis mortalium cura, quam multiplicium studiorum labor exercet,
diverso quidem calle procedit, sed ad unum tamen beatitudinis finem
nititur pervenire. Id autem est bonum, quo quis adepto nihil ulterius
desiderare queat.
[3] Quod quidem est omnium summum bonorum cunctaque intra se bona
continens, cui si quid aforet, summum esse non posset, quoniam
relinqueretur extrinsecus, quod posset optari. Liquet igitur esse
beatitudinem statum bonorum omnium congregatione perfectum.
[4] Hunc, uti diximus, diverso tramite mortales omnes conantur adipisci.
Est enim mentibus hominum veri boni naturaliter inserta cupiditas, sed ad
falsa devius error abducit.
[5] Quorum quidem alii summum bonum esse nihilo indigere credentes, ut
divitiis affluant, elaborant; alii vero bonum, quod sit dignissimum veneratione,
iudicantes adeptis honoribus reverendi civibus suis esse nituntur.
[6] Sunt, qui summum bonum in summa potentia esse constituant; hi vel
regnare ipsi volunt vel regnantibus adhaerere conantur. At quibus optimum
quiddam claritas videtur, hi vel belli vel pacis artibus gloriosum nomen
propagare festinant.
[7] Plurimi vero boni fructum gaudio laetitiaque metiuntur; hi
felicissimum putant voluptate diffluere.
[8] Sunt etiam, qui horum fines causasque alterutro permutent, ut qui
divitias ob potentiam voluptatesque desiderant vel qui potentiam seu
pecuniae causa seu proferendi nominis petunt.
[9] In his igitur ceterisque talibus humanorum actuum votorumque
versatur intentio veluti nobilitas favorque popularis, quae videntur
quandam claritudinem comparare, uxor ac liberi, quae iucunditatis gratia
petuntur; amicorum vero, quod sanctissimum quidem genus est, non in fortuna,
sed in virtute numeratur; reliquum vero vel potentiae causa vel delectationis assumitur.
[10] Iam vero corporis bona promptum est, ut ad superiora referantur.
Robur enim magnitudoque videtur praestare valentiam, pulchritudo atque
velocitas celebritatem, salubritas voluptatem;
[11] quibus omnibus solam beatitudinem desiderari liquet; nam quod
quisque prae ceteris petit, id summum esse iudicat bonum. Sed summum
bonum beatitudinem esse definivimus; quare beatum esse iudicat statum,
quem prae ceteris quisque desiderat.
[12] Habes igitur ante oculos propositam fere formam felicitatis
humanae: opes, honores, potentiam, gloriam, voluptates. Quae quidem sola
considerans Epicurus consequenter sibi summum bonum voluptatem esse
constituit, quod cetera omnia iucunditatem animo videantur afferre.
[13] Sed ad hominum studia revertor, quorum animus etsi caligante
memoria tamen bonum suum repetit, sed velut ebrius, domum quo tramite
revertatur ignorat.
[14] Num enim videntur errare hi, qui nihilo indigere nituntur? Atqui
non est aliud, quod aeque perficere beatitudinem possit quam copiosus
bonorum omnium status nec alieni egens, sed sibi ipse sufficiens.
[15] Num vero labuntur hi, qui, quod sit optimum, id etiam reverentiae
cultu dignissimum putent? Minime; neque enim vile quiddam contemnendumque
est, quod adipisci omnium fere mortalium laborat intentio.
[16] An in bonis non est numeranda potentia? Quid igitur? Num imbecillum
ac sine viribus aestimandum est, quod omnibus rebus constat esse praestantius?
[17] An claritudo nihili pendenda est? Sed sequestrari nequit, quin
omne, quod excellentissimum sit, id etiam videatur esse clarissimum.
[18] Nam non esse anxiam tristemque beatitudinem nec doloribus
molestiisque subiectam quid attinet dicere, quando in minimis quoque
rebus id appetitur, quod habere fruique delectet?
[19] Atqui haec sunt, quae adipisci homines volunt eaque de causa
divitias, dignitates, regna, gloriam voluptatesque desiderant, quod per
haec sibi sufficientiam, reverentiam, potentiam, celebritatem, laetitiam
credunt esse venturam.
[20] Bonum est igitur, quod tam diversis studiis homines petunt; in quo
quanta sit naturae vis, facile monstratur, cum licet variae
dissidentesque sententiae tamen in diligendo boni fine consentiunt.
[1] Quantas rerum flectat habenas /
Natura potens, quibus immensum /
Legibus orbem provida servet /
Stringatque ligans inresoluto /
Singula nexu, placet arguto /
Fidibus lentis promere cantu. /
[7] Quamvis Poeni pulchra leones /
Vincula gestent manibusque datas /
Captent escas metuantque trucem /
Soliti verbera ferre magistrum. /
Si cruor horrida tinxerit ora, /
Resides olim redeunt animi /
Fremituque gravi meminere sui. /
Laxant nodis colla solutis /
Primusque lacer dente cruento /
Domitor rabidas imbuit iras. /
[17] Quae canit altis garrula ramis /
Ales, caveae clauditur antro; /
Huic licet inlita pocula melle /
Largasque dapes dulci studio /
Ludens hominum cura ministret. /
Si tamen arto saliens texto /
/ Nemorum gratas viderit umbras, /
Sparsas pedibus proterit escas, /
Silvas tantum maesta requirit, /
Silvas dulci voce susurrat. /
[27] Validis quondam viribus acta /
Pronum flectit virga cacumen. /
Hanc si curvans dextra remisit, /
Recto spectat vertice caelum. /
[31] Cadit hesperias Phoebus in undas, /
Sed secreto tramite rursus /
Currum solitos vertit ad ortus. /
[34] Repetunt proprios quaeque recursus /
Redituque suo singula gaudent. /
Nec manet ulli traditus ordo, /
Nisi quod fini iunxerit ortum /
Stabilemque sui fecerit orbem. /
[1] Vos quoque, o terrena animalia, tenui licet imagine, vestrum tamen
principium somniatis verumque illum beatitudinis finem licet minime
perspicaci, qualicumque tamen cogitatione prospicitis, eoque vos et ad
verum bonum naturalis ducit intentio et ab eodem multiplex error abducit.
[2] Considera namque, an per ea, quibus se homines adepturos
beatitudinem putant, ad destinatum finem valeant pervenire.
[3] Si enim vel pecunia vel honores ceteraque tale quid afferunt, cui
nihil bonorum abesse videatur, nos quoque fateamur fieri aliquos horum
adeptione felices.
[4] Quodsi neque id valent efficere, quod promittunt bonisque pluribus
carent, nonne liquido falsa in eis beatitudinis species deprehenditur?
[5] Primum igitur te ipsum, qui paulo ante divitiis affluebas,
interrogo: Inter illas abundantissimas opes numquamne animum tuum
concepta ex qualibet iniuria confudit anxietas?
[6] Atqui, inquam, libero me fuisse animo, quin aliquid semper angerer,
reminisci non queo.
[7] Nonne quia vel aberat, quod abesse non velles, vel aderat, quod
adesse noluisses? Ita est, inquam.
[8] Illius igitur praesentiam, huius absentiam desiderabas? Confiteor, inquam.
[9] Eget vero, inquit, eo quod quisque desiderat? Eget, inquam. Qui vero
eget aliquo, non est usquequaque sibi ipse sufficiens. Minime, inquam.
[10] Tu itaque hanc insufficientiam plenus, inquit, opibus sustinebas? Quidni? inquam.
[11] Opes igitur nihilo indigentem sufficientemque sibi facere nequeunt,
et hoc erat, quod promittere videbantur.
[12] Atqui hoc quoque maxime considerandum puto, quod nihil habeat
suapte natura pecunia, ut his, quibus possidetur, invitis nequeat auferri.
Fateor, inquam.
[13] Quidni fateare, cum eam cotidie valentior aliquis eripiat invito?
Unde enim forenses querimoniae, nisi quod vel vi vel fraude nolentibus
pecuniae repetuntur ereptae? Ita est, inquam.
[14] Egebit igitur, inquit, extrinsecus petito praesidio, quo suam
pecuniam quisque tueatur.
[15] Quis id, inquam, neget? Atqui non egeret eo, nisi possideret
pecuniam, quam possit amittere.
[16] Dubitari, inquam, nequit. In contrarium igitur relapsa res est; nam quae
sufficientes sibi facere putabantur opes, alieno potius praesidio faciunt indigentes.
[17] Quis autem modus est, quo pellatur divitiis indigentia? Num enim
divites esurire nequeunt? Num sitire non possunt? Num frigus hibernum
pecuniosorum membra non sentiunt?
[18] Sed adest, inquies, opulentis, quo famem satient, quo sitim
frigusque depellant. Sed hoc modo consolari quidem divitiis indigentia
potest, auferri penitus non potest. Nam si haec hians semper atque
aliquid poscens opibus expletur, maneat necesse est, quae possit expleri.
[19] Taceo, quod naturae minimum, quod avaritiae nihil satis est. Quare
si opes nec summovere indigentiam possunt et ipsae suam faciunt, quid
est, quod eas sufficientiam praestare credatis?
[1] Quamvis fluente dives auri gurgite /
Non expleturas cogat avarus opes /
Oneretque bacis colla rubri litoris /
Ruraque centeno scindat opima bove, /
[5] Nec cura mordax deseret superstitem /
Defunctumque leves non comitantur opes. /
[1] Sed dignitates honorabilem reverendumque, cui provenerint, reddunt.
Num vis ea est magistratibus, ut utentium mentibus virtutes inserant,
vitia depellant?
[2] Atqui non fugare, sed illustrare potius nequitiam solent. Quo fit,
ut indignemur eas saepe nequissimis hominibus contigisse. Unde Catullus
licet in curuli Nonium sedentem strumam tamen appellat.
[3] Videsne, quantum malis dedecus adiciant dignitates? Atqui minus
eorum patebit indignitas, si nullis honoribus inclarescant.
[4] Tu quoque num tandem tot periculis adduci potuisti, ut cum Decorato
gerere magistratum putares, cum in eo mentem nequissimi scurrae
delatorisque respiceres?
[5] Non enim possumus ob honores reverentia dignos iudicare, quos ipsis
honoribus iudicamus indignos.
[6] At si quem sapientia praeditum videres, num posses eum vel
reverentia vel ea, qua est praeditus sapientia non dignum putare? Minime.
[7] Inest enim dignitas propria virtuti, quam protinus in eos, quibus
fuerit adiuncta, transfundit.
[8] Quod quia populares facere nequeunt honores, liquet eos propriam
dignitatis pulchritudinem non habere.
[9] In quo illud est animadvertendum magis: nam si eo abiectior est, quo
magis a pluribus quisque contemnitur, cum reverendos facere nequeat, quos
pluribus ostentat, despectiores potius improbos dignitas facit.
[10] Verum non impune; reddunt namque improbi parem dignitatibus vicem,
quas sua contagione commaculant.
[11] Atque ut agnoscas veram illam reverentiam per has umbratiles
dignitates non posse contingere: Si qui multiplici consulatu functus in
barbaras nationes forte devenerit, venerandumne barbaris honor faciet?
[12] Atqui si hoc naturale munus dignitatibus foret, ab officio suo
quoquo gentium nullo modo cessarent, sicut ignis ubique terrarum numquam
tamen calere destitit.
[13] Sed quoniam id eis non propria vis, sed hominum fallax adnectit opinio,
vanescunt ilico, cum ad eos venerint, qui dignitates eas esse non aestimant.
[14] Sed hoc apud exteras nationes. Inter eos vero, apud quos ortae
sunt, num perpetuo perdurant?
[15] Atqui praetura magna olim potestas, nunc inane nomen et senatorii
census gravis sarcina; si quis quondam populi curasset annonam, magnus
habebatur, nunc ea praefectura quid abiectius?
[16] Ut enim paulo ante diximus, quod nihil habet proprii decoris,
opinione utentium nunc splendorem accipit, nunc amittit.
[17] Si igitur reverendos facere nequeunt dignitates, si ultro
improborum contagione sordescunt, si mutatione temporum splendere
desinunt, si gentium aestimatione vilescunt, quid est, quod in se
expetendae pulchritudinis habeant, nedum aliis praestent?
[1] Quamvis se Tyrio superbus ostro /
Comeret et niveis lapillis, /
Invisus tamen omnibus vigebat /
Luxuriae Nero saevientis. /
[5] Sed quondam dabat improbus verendis /
Patribus indecores curules. /
[7] Quis illos igitur putet beatos, /
Quos miseri tribuunt honores? /
[1] An vero regna regumque familiaritas efficere potentem valet? Quidni,
quando eorum felicitas perpetuo perdurat?
[2] Atqui plena est exemplorum vetustas, plena etiam praesens aetas, qui
reges felicitatem calamitate mutaverint. O praeclara potentia, quae ne ad
conservationem quidem sui satis efficax invenitur!
[3] Quodsi haec regnorum potestas beatitudinis auctor est, nonne, si qua
parte defuerit, felicitatem minuat, miseriam importet?
[4] Sed quamvis late humana tendantur imperia, plures necesse est gentes
relinqui, quibus regum quisque non imperet.
[5] Qua vero parte beatos faciens desinit potestas, hac impotentia
subintrat, quae miseros facit; hoc igitur modo maiorem regibus inesse
necesse est miseriae portionem.
[6] Expertus sortis suae periculorum tyrannus regni metus pendentis
supra verticem gladii terrore simulavit.
[7] Quae est igitur haec potestas, quae sollicitudinum morsus expellere,
quae formidinum aculeos vitare nequit? Atqui vellent ipsi vixisse securi,
sed nequeunt; dehinc de potestate gloriantur.
[8] An tu potentem censes, quem videas velle, quod non possit efficere?
Potentem censes, qui satellite latus ambit, qui, quos terret, ipse plus
metuit, qui ut potens esse videatur, in servientium manu situm est?
[9] Nam quid ego de regum familiaribus disseram, cum regna ipsa tantae
imbecillitatis plena demonstrem? Quos quidem regia potestas saepe
incolumis, saepe autem lapsa prosternit.
[10] Nero Senecam familiarem praeceptoremque suum ad eligendae mortis
coegit arbitrium, Papinianum diu inter aulicos potentem militum gladiis
Antoninus obiecit.
[11] Atqui uterque potentiae suae renuntiare voluerunt, quorum Seneca
opes etiam suas tradere Neroni seque in otium conferre conatus est; sed
dum ruituros moles ipsa trahit, neuter quod voluit, effecit.
[12] Quae est igitur ista potentia, quam pertimescunt habentes, quam nec
cum habere velis, tutus sis et, cum deponere cupias, vitare non possis?
[13] An praesidio sunt amici, quos non virtus, sed fortuna conciliat?
Sed quem felicitas amicum fecit, infortunium faciet inimicum.
[14] Quae vero pestis efficacior ad nocendum quam familiaris inimicus?
[1] Qui se volet esse potentem, /
Animos domet ille feroces /
Nec victa libidine colla /
Foedis summittat habenis. /
[5] Etenim licet Indica longe /
Tellus tua iura tremescat /
Et serviat ultima Thyle, /
Tamen atras pellere curas /
Miserasque fugare querelas /
Non posse potentia non est. /
[1] Gloria vero quam fallax saepe, quam turpis est! Unde non iniuria
tragicus exclamat: }greco{.
[2] Plures enim magnum saepe nomen falsis vulgi opinionibus abstulerunt;
quo quid turpius excogitari potest! nam qui falso praedicantur, suis ipsi
necesse est laudibus erubescant.
[3] Quae si etiam meritis conquisita sint, quid tamen sapientis
adiecerint conscientiae, qui bonum suum non populari rumore, sed
conscientiae veritate metitur?
[4] Quodsi hoc ipsum propagasse nomen pulchrum videtur, consequens est,
ut foedum non extendisse iudicetur.
[5] Sed cum, uti paulo ante disserui, plures gentes esse necesse sit, ad
quas unius fama hominis nequeat pervenire, fit, ut, quem tu aestimas esse
gloriosum, proxima parte terrarum videatur inglorius.
[6] Inter haec vero popularem gratiam ne commemoratione quidem dignam
puto, quae nec iudicio provenit nec umquam firma perdurat.
[7] Iam vero quam sit inane, quam futtile nobilitatis nomen, quis non
videat? Quae si ad claritudinem refertur, aliena est. Videtur namque esse
nobilitas quaedam de meritis veniens laus parentum.
[8] Quodsi claritudinem praedicatio facit, illi sint clari necesse est,
qui praedicantur. Quare splendidum te, si tuam non habes, aliena
claritudo non efficit.
[9] Quodsi quid est in nobilitate bonum, id esse arbitror solum, ut
imposita nobilibus necessitudo videatur, ne a maiorum virtute degeneret.
[1] Omne hominum genus in terris simili surgit ab ortu; /
Unus enim rerum pater est, unus cuncta ministrat. /
[3] Ille dedit Phoebo radios, dedit et cornua lunae, /
Ille homines etiam terris dedit ut sidera caelo. /
Hic clausit membris animos celsa sede petitos. /
Mortales igitur cunctos edit nobile germen. /
[7] Quid genus et proavos strepitis? Si primordia vestra /
Auctoremque deum spectes, nullus degener exstat, /
Ni vitiis peiora fovens proprium deserat ortum. /
[1] Quid autem de corporis voluptatibus loquar, quarum appetentia quidem
plena est anxietatis, satietas vero paenitentiae?
[2] Quantos illae morbos, quam intolerabiles dolores quasi quendam
fructum nequitiae fruentium solent referre corporibus!
[3] Quarum motus quid habeat iucunditatis, ignoro. Tristes vero esse voluptatum
exitus, quisquis reminisci libidinum suarum volet, intelleget.
[4] Quae si beatos explicare possunt, nihil causae est, quin pecudes
quoque beatae esse dicantur, quarum omnis ad explendam corporalem lacunam
festinat intentio.
[5] Honestissima quidem coniugis foret liberorumque iucunditas; sed
nimis e natura dictum est nescioquem filios invenisse tortores. Quorum
quam sit mordax quaecumque condicio, neque alias expertum te neque nunc
anxium necesse est admonere.
[6] In quo Euripidis mei sententiam probo, qui carentem liberis
infortunio dixit esse felicem.
[1] Habet hoc voluptas omnis, /
Stimulis agit fruentes /
Apiumque par volantum, /
Ubi grata mella fudit, /
Fugit et nimis tenaci /
Ferit icta corda morsu. /
[1] Nihil igitur dubium est, quin hae ad beatitudinem viae devia quaedam
sint, nec perducere quemquam eo valeant, ad quod se perducturas esse promittunt.
[2] Quantis vero implicitae malis sint, brevissime monstrabo. Quid enim?
Pecuniamne congregare conaberis?
[3] Sed eripies habenti. Dignitatibus fulgere velis? Danti supplicabis
et, qui praeire ceteros honore cupis, poscendi humilitate vilesces.
Potentiamne desideras?
[4] Subiectorum insidiis obnoxius periculis subiacebis. Gloriam petas?
[5] Sed per aspera quaeque distractus securus esse desistis. Voluptariam
vitam degas?
[6] Sed quis non spernat atque abiciat vilissimae fragilissimaeque rei,
corporis, servum?
[7] Iam vero qui bona prae se corporis ferunt, quam exigua, quam fragili
possessione nituntur! Num enim elephantos mole, tauros robore superare
poteritis, num tigres velocitate praeibitis?
[8] Respicite caeli spatium, firmitudinem, celeritatem et aliquando
desinite vilia mirari. Quod quidem caelum non his potius est quam sua,
qua regitur ratione, mirandum.
[9] Formae vero nitor ut rapidus est, ut velox et vernalium florum
mutabilitate fugacior!
[10] Quodsi, ut Aristoteles ait, Lyncei oculis homines uterentur, ut eorum
visus obstantia penetraret, nonne introspectis visceribus illud
Alcibiadis superficie pulcherrimum corpus turpissimum videretur? Igitur
te pulchrum videri non tua natura, sed oculorum spectantium reddit infirmitas.
[11] Sed aestimate quam vultis nimio corporis bona, dum sciatis hoc,
quodcumque miramini, triduanae febris igniculo posse dissolvi.
[12] Ex quibus omnibus illud redigere in summam licet, quod haec, quae
nec praestare, quae pollicentur, bona possunt nec omnium bonorum
congregatione perfecta sunt, ea nec ad beatitudinem quasi quidam calles
ferunt nec beatos ipsa perficiunt.
[1] Eheu, quae miseros tramite devios /
Abducit ignorantia. /
[3] Non aurum in viridi quaeritis arbore /
Nec vite gemmas carpitis, /
Non altis laqueos montibus abditis, /
Ut pisce ditetis dapes, /
Nec vobis capreas si libeat sequi, /
Tyrrhena captatis vada. /
[9] Ipsos quin etiam fluctibus abditos /
Norunt recessus aequoris, /
Quae gemmis niveis unda feracior, /
Vel quae rubentis purpurae /
Nec non quae tenero pisce vel asperis /
Praestent echinis litora. /
[15] Sed quonam lateat, quod cupiunt bonum, /
Nescire caeci sustinent, /
Et, quod stelliferum transabiit polum, /
Tellure demersi petunt. /
[19] Quid dignum stolidis mentibus imprecer? /
Opes, honores ambiant /
Et, cum falsa gravi mole paraverint, /
Tum vera cognoscant bona. /
[1] Hactenus mendacis formam felicitatis ostendisse suffecerit; quam si
perspicaciter intueris, ordo est deinceps, quae sit vera, monstrare.
[2] Atqui video, inquam, nec opibus sufficientiam nec regnis potentiam
nec reverentiam dignitatibus nec celebritatem gloria nec laetitiam
voluptatibus posse contingere. An etiam causas, cur id ita sit, deprehendisti?
[3] Tenui quidem veluti rimula mihi videor intueri, sed ex te apertius
cognoscere malim.
[4] Atqui promptissima ratio est. Quod enim simplex est indivisumque
natura, id error humanus separat et a vero atque perfecto ad falsum
imperfectumque traducit. An tu arbitraris quod nihilo indigeat egere
potentia? Minime, inquam.
[5] Recte tu quidem; nam si quid est, quod in ulla re imbecillioris
valentiae sit, in hac praesidio necesse est egeat alieno. Ita est, inquam.
[6] Igitur sufficientiae potentiaeque una est eademque natura. Sic videtur.
[7] Quod vero huius modi sit, spernendumne esse censes an contra rerum
omnium veneratione dignissimum? At hoc, inquam, ne dubitari quidem potest.
[8] Addamus igitur sufficientiae potentiaeque reverentiam, ut haec tria
unum esse iudicemus. Addamus, si quidem vera volumus confiteri.
[9] Quid vero, inquit, obscurumne hoc atque ignobile censes esse an omni
celebritate clarissimum?
[10] Considera vero, ne quod nihilo indigere, quod potentissimum, quod
honore dignissimum esse concessum est, egere claritudine, quam sibi
praestare non possit, atque ob id aliqua ex parte videatur abiectius.
[11] Non possum, inquam, quin hoc, uti est, ita etiam celeberrimum esse
confitear.
[12] Consequens igitur est, ut claritudinem superioribus tribus nihil
differre fateamur. Consequitur, inquam.
[13] Quod igitur nullius egeat alieni, quod suis cuncta viribus possit,
quod sit clarum atque reverendum, nonne hoc etiam constat esse
laetissimum.
[14] Sed unde huic, inquam, tali maeror ullus obrepat, ne cogitare
quidem possum; quare plenum esse laetitiae, si quidem superiora manebunt,
necesse est confiteri.
[15] Atqui illud quoque per eadem necessarium est sufficientiae,
potentiae, claritudinis, reverentiae, iucunditatis nomina quidem esse
diversa, nullo modo vero discrepare substantiam. Necesse est, inquam.
[16] Hoc igitur, quod est unum simplexque natura, pravitas humana
dispertit et, dum rei, quae partibus caret, partem conatur adipisci, nec
portionem, quae nulla est nec ipsam, quam minime affectat, assequitur.
[17] Quonam, inquam, modo? Qui divitias, inquit, petit penuriae fuga,
de potentia nihil laborat, vilis obscurusque esse mavult, multas etiam sibi
naturales quoque subtrahit voluptates, ne pecuniam, quam paravit,
amittat.
[18] Sed hoc modo ne sufficientia quidem contingit ei, quem valentia
deserit, quem molestia pungit, quem vilitas abicit, quem recondit
obscuritas.
[19] Qui vero solum posse desiderat, profligat opes, despicit voluptates
honoremque potentia carentem, gloriam quoque nihili pendit.
[20] Sed hunc quoque quam multa deficiant, vides. Fit enim, ut aliquando
necessariis egeat, ut anxietatibus mordeatur, cumque haec depellere
nequeat, etiam id, quod maxime petebat, potens esse desistat.
[21] Similiter ratiocinari de honoribus, gloria, voluptatibus licet; nam
cum unumquodque horum idem quod cetera sit, quisquis horum aliquid sine
ceteris petit, ne illud quidem quod desiderat apprehendit.
[22] Quid igitur, inquam, si qui cuncta simul cupiat adipisci? Summam
quidem ille beatitudinis velit; sed num in his eam reperiet, quae
demonstravimus id, quod pollicentur, non posse conferre?
[23] Minime, inquam. In his igitur quae singula quaedam expetendorum
praestare creduntur, beatitudo nullo modo vestiganda est. Fateor, inquam,
et hoc nihil dici verius potest.
[24] Habes igitur, inquit, et formam falsae felicitatis et causas.
Deflecte nunc in adversum mentis intuitum; ibi enim veram, quam
promisimus, statim videbis.
[25] Atqui haec, inquam, vel caeco perspicua est eamque tu paulo ante
monstrasti, dum falsae causas aperire conaris.
[26] Nam nisi fallor, ea vera est et perfecta felicitas, quae
sufficientem, potentem, reverendum, celebrem laetumque perficiat.
[27] Atque ut me interius animadvertisse cognoscas, quae unum horum,
quoniam idem cuncta sunt, veraciter praestare potest, hanc esse plenam
beatitudinem sine ambiguitate cognosco.
[28] O te, alumne, hac opinione felicem, si quidem hoc, inquit,
adieceris! Quidnam? inquam.
[29] Essene aliquid in his mortalibus caducisque rebus putas, quod
huiusmodi statum possit afferre? Minime, inquam, puto idque a te, nihil
ut amplius desideretur, ostensum est.
[30] Haec igitur vel imagines veri boni vel imperfecta quaedam bona dare
mortalibus videntur, verum autem atque perfectum bonum conferre non
possunt. Assentior, inquam.
[31] Quoniam igitur agnovisti, quae vera illa sit, quae autem
beatitudinem mentiantur, nunc superest, ut unde veram hanc petere possis
agnoscas. Id quidem, inquam, iam dudum vehementer exspecto.
[32] Sed cum, ut in Timaeo Platoni, inquit, nostro placet, in minimis
quoque rebus divinum praesidium debeat implorari, quid nunc faciendum
censes, ut illius summi boni sedem reperire mereamur?
[33] Invocandum, inquam, rerum omnium patrem, quo praetermisso nullum
rite fundatur exordium. Recte, inquit; ac simul ita modulata est:
[1] O qui perpetua mundum ratione gubernas, /
Terrarum caelique sator, qui tempus ab aevo /
Ire iubes stabilisque manens das cuncta moveri, /
Quem non externae pepulerunt fingere causae /
Materiae fluitantis opus, verum insita summi /
Forma boni, livore carens tu cuncta superno /
Ducis ab exemplo; pulchrum pulcherrimus ipse /
Mundum mente gerens similique in imagine formans /
Perfectasque iubens perfectum absolvere partes. /
[10] Tu numeris elementa ligas, ut frigora flammis /
Arida conveniant liquidis, ne purior ignis /
Evolet aut mersas deducant pondera terras. /
[13] Tu triplicis mediam naturae cuncta moventem /
Connectens animam per consona membra resolvis. /
Quae cum secta duos motum glomeravit in orbes, /
In semet reditura meat mentemque profundam /
Circuit et simili convertit imagine caelum. /
[18] Tu causis animas paribus vitasque minores /
Provehis et levibus sublimes curribus aptans /
In caelum terramque seris, quas lege benigna /
Ad te conversas reduci facis igne reverti. /
[22] Da, pater, augustam menti conscendere sedem, /
Da fontem lustrare boni, da luce reperta /
In te conspicuos animi defigere visus. /
[25] Dissice terrenae nebulas et pondera molis /
Atque tuo splendore mica; tu namque serenum, /
Tu requies tranquilla piis, te cernere finis, /
Principium, vector, dux, semita, terminus idem. /
[1] Quoniam igitur, quae sit imperfecti, quae etiam perfecti boni forma,
vidisti, nunc demonstrandum reor, quonam haec felicitatis perfectio
constituta sit.
[2] In quo illud primum arbitror inquirendum, an aliquod huius modi
bonum, quale paulo ante definisti, in rerum natura possit exsistere, ne
nos praeter rei subiectae veritatem cassa cogitationis imago decipiat.
[3] Sed quin exsistat sitque hoc veluti quidam omnium fons bonorum
negari nequit. Omne enim, quod imperfectum esse dicitur, id imminutione
perfecti imperfectum esse perhibetur.
[4] Quo fit, ut, si in quolibet genere imperfectum quid esse videatur,
in eo perfectum quoque aliquid esse necesse sit. Etenim perfectione
sublata, unde illud, quod imperfectum perhibetur, exstiterit, ne fingi
quidem potest;
[5] neque enim ab deminutis inconsummatisque natura rerum cepit
exordium, sed ab integris absolutisque procedens in haec extrema atque
effeta dilabitur.
[6] Quodsi, uti paulo ante monstravimus, est quaedam boni fragilis
imperfecta felicitas, esse aliquam solidam perfectamque non potest
dubitari. Firmissime, inquam, verissimeque conclusum est.
[7] Quo vero, inquit, habitet, ita considera. Deum, rerum omnium
principem, bonum esse communis humanorum conceptio probat animorum. Nam
cum nihil deo melius excogitari queat, id, quo melius nihil est, bonum
esse quis dubitet?
[8] Ita vero bonum esse deum ratio demonstrat, ut perfectum quoque in eo
bonum esse convincat.
[9] Nam ni tale sit, rerum omnium princeps esse non poterit; erit enim
eo praestantius aliquid perfectum possidens bonum, quod hoc prius atque
antiquius esse videatur; omnia namque perfecta minus integris priora esse
claruerunt.
[10] Quare ne in infinitum ratio prodeat, confitendum est summum deum
summi perfectique boni esse plenissimum. Sed perfectum bonum veram esse
beatitudinem constituimus: veram igitur beatitudinem in summo deo sitam
esse necesse est. Accipio, inquam, nec est, quod contra dici ullo modo
queat.
[11] Sed quaeso, inquit, te, vide, quam id sancte atque inviolabiliter
probes, quod boni summi summum deum diximus esse plenissimum. Quonam,
inquam, modo?
[12] Ne hunc rerum omnium patrem illud summum bonum, quo plenus esse
perhibetur, vel extrinsecus accepisse vel ita naturaliter habere
praesumas, quasi habentis dei habitaeque beatitudinis diversam cogites
esse substantiam.
[13] Nam si extrinsecus acceptum putes, praestantius id, quod dederit,
ab eo, quod acceperit, existimare possis. Sed hunc esse rerum omnium
praecellentissimum dignissime confitemur.
[14] Quod si natura quidem inest, sed est ratione diversum, cum de rerum principe
loquamur deo, fingat, qui potest, quis haec diversa coniunxerit.
[15] Postremo, quod a qualibet re diversum est, id non est illud, a quo
intellegitur esse diversum. Quare quod a summo bono diversum est sui
natura, id summum bonum non est; quod nefas est de eo cogitare, quo nihil
constat esse praestantius.
[16] Omnino enim nullius rei natura suo principio melior poterit
exsistere; quare, quod omnium principium sit, id etiam sui substantia
summum esse bonum verissima ratione concluserim. Rectissime, inquam.
[17] Sed summum bonum beatitudinem esse concessum est. Ita est, inquam.
Igitur, inquit, deum esse ipsam beatitudinem necesse est confiteri. Nec
propositis, inquam, prioribus refragari queo et illis hoc inlatum
consequens esse perspicio.
[18] Respice, inquit, an hinc quoque idem firmius approbetur, quod duo
summa bona, quae a se diversa sint, esse non possunt.
[19] Etenim quae discrepant bona, non esse alterum, quod sit alterum,
liquet; quare neutrum poterit esse perfectum, cum alterutri alterum
deest; sed quod perfectum non sit, id summum non esse manifestum est;
nullo modo igitur, quae summa sunt bona, ea possunt esse diversa.
[20] Atqui et beatitudinem et deum summum bonum esse collegimus, quare
ipsam necesse est summam esse beatitudinem, quae sit summa divinitas.
[21] Nihil, inquam, nec reapse verius nec ratiocinatione firmius nec deo
dignius concludi potest.
[22] Super haec, inquit, igitur veluti geometrae solent demonstratis
propositis aliquid inferre, quae porismata ipsi vocant, ita ego quoque
tibi veluti corollarium dabo.
[23] Nam quoniam beatitudinis adeptione fiunt homines beati, beatitudo
vero est ipsa divinitas, divinitatis adeptione beatos fieri manifestum
est;
[24] sed uti iustitiae adeptione iusti, sapientiae sapientes fiunt, ita
divinitatem adeptos deos fieri simili ratione necesse est.
[25] Omnis igitur beatus deus. Et natura quidem unus; participatione
vero nihil prohibet esse quam plurimos.
[26] Et pulchrum, inquam, hoc atque pretiosum, sive porisma sive
corollarium vocari mavis.
[27] Atqui hoc quoque pulchrius nihil est, quod his annectendum esse
ratio persuadet. Quid? inquam.
[28] Cum multa, inquit, beatitudo continere videatur, utrumne haec omnia
unum veluti corpus beatitudinis quadam partium varietate coniungant, an
sit eorum aliquid, quod beatitudinis substantiam compleat, ad hoc vero
cetera referantur?
[29] Vellem, inquam, id ipsarum rerum commemoratione patefaceres. Nonne,
inquit, beatitudinem bonum esse censemus? Ac summum quidem, inquam.
[30] Addas, inquit, hoc omnibus licet. Nam eadem sufficientia summa est,
eadem summa potentia, reverentia quoque, claritas ac voluptas beatitudo
esse iudicatur.
[31] Quid igitur, haecine omnia, sufficientia, potentia ceteraque, veluti quaedam
beatitudinis membra sunt, an ad bonum veluti ad verticem cuncta referuntur?
[32] Intellego, inquam, quid investigandum proponas, sed quid constituas
audire desidero.
[33] Cuius discretionem rei sic accipe: Si haec omnia beatitudinis
membra forent, a se quoque invicem discreparent. Haec est enim partium
natura, ut unum corpus diversa componant.
[34] Atqui haec omnia idem esse monstrata sunt; minime igitur membra
sunt. Alioquin ex uno membro beatitudo videbitur esse coniuncta, quod
fieri nequit.
[35] Id quidem, inquam, dubium non est, sed id, quod restat, exspecto.
[36] Ad bonum vero cetera referri palam est. Idcirco enim sufficientia
petitur, quoniam bonum esse iudicatur, idcirco potentia, quoniam id
quoque esse creditur bonum; idem de reverentia, claritudine, iucunditate
coniectare licet.
[37] Omnium igitur expetendorum summa atque causa bonum est. Quod enim
neque re neque similitudine ullum in se retinet bonum, id expeti nullo modo potest.
[38] Contraque etiam, quae natura bona non sunt, tamen si esse
videantur, quasi vere bona sint, appetuntur. Quo fit, uti summa, cardo
atque causa expetendorum omnium bonitas esse iure credatur.
[39] Cuius vero causa quid expetitur, id maxime videtur optari. Veluti
si salutis causa quispiam velit equitare, non tam equitandi motum
desiderat quam salutis effectum.
[40] Cum igitur omnia boni gratia petantur, non illa potius quam bonum
ipsum desideratur ab omnibus.
[41] Sed propter quod cetera optantur, beatitudinem esse concessimus;
quare sic quoque sola quaeritur beatitudo.
[42] Ex quo liquido apparet ipsius boni et beatitudinis unam atque
eandem esse substantiam. Nihil video cur dissentire quispiam possit.
[43] Sed deum veramque beatitudinem unum atque idem esse monstravimus.
Ita, inquam. Securo igitur concludere licet dei quoque in ipso bono nec
usquam alio sitam esse substantiam.
[1] Huc omnes pariter venite, capti, /
Quos fallax ligat improbis catenis /
Terrenas habitans libido mentes. /
[4] Haec erit vobis requies laborum, /
Hic portus placida manens quiete, /
Hoc patens unum miseris asylum. /
[7] Non quidquid Tagus aureis harenis /
Donat aut Hermus rutilante ripa /
Aut Indus calido propinquus orbi /
Candidis miscens virides lapillos, /
Illustrent aciem magisque caecos /
In suas condunt animos tenebras. /
[13] Hoc, quicquid placet excitatque mentes, /
Infimis tellus aluit cavernis; /
Splendor, quo regitur vigetque caelum, /
Vitat obscuras animae ruinas. /
[17] Hanc quisquis poterit notare lucem, /
Candidos Phoebi radios negabit. /
[1] Assentior, inquam; cuncta enim firmissimis nexa rationibus constant.
[2] Tum illa: Quanti, inquit, aestimabis, si, bonum ipsum quid sit, agnoveris?
[3] Infinito, inquam, si quidem mihi pariter deum quoque, qui bonum est,
continget agnoscere.
[4] Atqui hoc verissima, inquit, ratione patefaciam, maneant modo, quae
paulo ante conclusa sunt. Manebunt.
[5] Nonne, inquit, monstravimus ea, quae appetuntur pluribus, idcirco
vera perfectaque bona non esse, quoniam a se invicem discreparent, cumque
alteri abesset alterum, plenum absolutumque bonum afferre non posse? Tum
autem verum bonum fieri, cum in unam veluti formam atque efficientiam
colliguntur, ut, quae sufficientia est, eadem sit potentia, reverentia,
claritas atque iucunditas, nisi vero unum atque idem omnia sint, nihil
habere, quo inter expetenda numerentur?
[6] Demonstratum, inquam, nec dubitari ullo modo potest.
[7] Quae igitur, cum discrepant, minime bona sunt, cum vero unum esse
coeperint, bona fiunt, nonne, haec ut bona sint, unitatis fieri adeptione
contingit? Ita, inquam, videtur.
[8] Sed omne, quod bonum est, boni participatione bonum esse concedis an
minime? Ita est.
[9] Oportet igitur idem esse unum atque bonum simili ratione concedas;
eadem namque substantia est eorum, quorum naturaliter non est diversus
effectus. Negare, inquam, nequeo.
[10] Nostine igitur, inquit, omne quod est tam diu manere atque
subsistere, quamdiu sit unum, sed interire atque dissolvi, pariter atque
unum esse destiterit? Quonam modo?
[11] Ut in animalibus, inquit; cum in unum coeunt ac permanent anima
corpusque, id animal vocatur. Cum vero haec unitas utriusque separatione
dissolvitur, interire nec iam esse animal liquet.
[12] Ipsum quoque corpus, cum in una forma membrorum coniunctione
permanet, humana visitur species. At si distributae segregataeque partes
corporis distraxerint unitatem, desinit esse quod fuerat.
[13] Eoque modo percurrenti cetera procul dubio patebit subsistere
unumquodque, dum unum est, cum vero unum esse desinit, interire.
Consideranti, inquam, mihi plura minime aliud videtur.
[14] Estne igitur, inquit, quod in quantum naturaliter agat, relicta
subsistendi appetentia venire ad interitum corruptionemque desideret?
[15] Si animalia, inquam, considerem, quae habent aliquam volendi
nolendique naturam, nihil invenio, quod nullis extra cogentibus abiciant
manendi intentionem et ad interitum sponte festinent.
[16] Omne namque animal tueri salutem laborat, mortem vero perniciemque
devitat.
[17] Sed quid de herbis arboribusque, quid de inanimatis omnino
consentiam rebus prorsus dubito.
[18] Atqui non est quod de hoc quoque possis ambigere, cum herbas atque
arbores intuearis primum sibi convenientibus innasci locis, ubi, quantum
earum natura queat, cito exarescere atque interire non possint.
[19] Nam aliae quidem campis, aliae montibus oriuntur, alias ferunt
paludes, aliae saxis haerent, aliarum fecundae sunt steriles harenae,
quas si in alia quispiam loca transferre conetur, arescant.
[20] Sed dat cuique natura, quod convenit, et ne, dum manere possunt,
intereant elaborat.
[21] Quid quod omnes velut in terras ore demerso trahunt alimenta
radicibus ac per medullas robur corticemque diffundunt?
[22] Quid, quod mollissimum quidque, sicuti medulla est, interiore
semper sede reconditur, extra vero quadam ligni firmitate, ultimus autem
cortex adversum caeli intemperiem quasi mali patiens defensor opponitur?
[23] Iam vero quanta est naturae diligentia, ut cuncta semine
multiplicato propagentur.
[24] Quae omnia non modo ad tempus manendi, verum generatim quoque quasi
in perpetuum permanendi veluti quasdam machinas esse quis nesciat?
[25] Ea etiam, quae inanimata esse creduntur, nonne, quod suum est,
quaeque simili ratione desiderant?
[26] Cur enim flammas quidem sursum levitas vehit, terras vero deorsum
pondus deprimit, nisi, quod haec singulis loca motionesque conveniunt?
[27] Porro autem, quod cuique consentaneum est, id unumquodque
conservat, sicuti ea, quae sunt inimica, corrumpunt.
[28] Iam vero, quae dura sunt ut lapides, adhaerent tenacissime partibus
suis et, ne facile dissolvantur, resistunt.
[29] Quae vero liquentia ut aer atque aqua, facile quidem dividentibus
cedunt, sed cito in ea rursus, a quibus sunt abscisa, relabuntur, ignis
vero omnem refugit sectionem.
[30] Neque nunc nos de voluntariis animae cognoscentis motibus, sed de
naturali intentione tractamus. Sicuti est, quod acceptas escas sine
cogitatione transigimus, quod in somno spiritum ducimus nescientes;
[31] nam ne in animalibus quidem manendi amor ex animae voluntatibus,
verum ex naturae principiis venit.
[32] Nam saepe mortem cogentibus causis, quam natura reformidat,
voluntas amplectitur, contraque illud, quo solo mortalium rerum durat
diuturnitas, gignendi opus, quod natura semper appetit, interdum coercet
voluntas.
[33] Adeo haec sui caritas non ex animali motione, sed ex naturali
intentione procedit. Dedit enim providentia creatis a se rebus hanc vel
maximam manendi causam, ut, quoad possunt, naturaliter manere desiderent;
[34] quare nihil est, quod ullo modo queas dubitare cuncta, quae sunt,
appetere naturaliter constantiam permanendi, devitare perniciem.
[35] Confiteor, inquam, nunc me indubitato cernere, quae dudum incerta videbantur.
[36] Quod autem, inquit, subsistere ac permanere petit, id unum esse desiderat;
hoc enim sublato ne esse quidem cuiquam permanebit. Verum est, inquam.
[37] Omnia igitur, inquit, unum desiderant. Consensi. Sed unum id ipsum
monstravimus esse, quod bonum. Ita quidem.
[38] Cuncta igitur bonum petunt, quod quidem ita describas licet, ipsum
bonum esse, quod desideretur ab omnibus.
[39] Nihil, inquam, verius excogitari potest. Nam vel ad nihil unum
cuncta referuntur et uno veluti vertice destituta sine rectore
fluitabunt, aut, si quid est, ad quod universa festinant, id erit omnium
summum bonorum.
[40] Et illa: Nimium, inquit, o alumne laetor, ipsam enim mediae
veritatis notam mente fixisti. Sed in hoc patuit tibi, quod ignorare te
paulo ante dicebas. Quid? inquam.
[41] Quis esset, inquit, rerum omnium finis. Is est enim profecto, quod
desideratur ab omnibus, quod quia bonum esse collegimus, oportet rerum
omnium finem bonum esse fateamur.
[1] Quisquis profunda mente vestigat verum /
Cupitque nullis ille deviis falli, /
In se revolvat intimi lucem visus, /
Longosque in orbem cogat inflectens motus /
[5] Animumque doceat, quicquid extra molitur, /
Suis retrusum possidere thesauris. /
[7] Dudum quod atra texit erroris nubes, /
Lucebit ipso perspicacius Phoebo. /
[9] Non omne namque mente depulit lumen /
Obliviosam corpus invehens molem. /
Haeret profecto semen introrsum veri, /
Quod excitatur ventilante doctrina. /
[13] Nam cur rogati sponte recta censetis, /
Ni mersus alto viveret fomes corde? /
[15] Quodsi Platonis Musa personat verum, /
Quod quisque discit, immemor recordatur. /
[1] Tum ego: Platoni, inquam, vehementer assentior, nam me horum iam
secundo commemoras, primum quod memoriam corporea contagione, dehinc cum
maeroris mole pressus amisi.
[2] Tum illa: Si priora, inquit, concessa respicias, ne illud quidem longius
aberit, quin recorderis, quod te dudum nescire confessus es. Quid? inquam.
[3] Quibus, ait illa, gubernaculis mundus regatur. Memini, inquam, me
inscitiam meam fuisse confessum, sed quid afferas, licet iam prospiciam,
planius tamen ex te audire desidero.
[4] Mundum, inquit, hunc deo regi paulo ante minime dubitandum putabas.
Et nunc quidem arbitror, inquam, nec umquam dubitandum putabo, quibusque
in hoc rationibus accedam, breviter exponam.
[5] Mundus hic ex tam diversis contrariisque partibus in unam formam
minime convenisset, nisi unus esset, qui tam diversa coniungeret.
[6] Coniuncta vero naturarum ipsa diversitas invicem discors dissociaret
atque divelleret, nisi unus esset, qui quod nexuit contineret.
[7] Non tam vero certus naturae ordo procederet nec tam dispositos motus
locis, temporibus, efficientia, spatiis, qualitatibus explicaret, nisi
unus esset, qui has mutationum varietates manens ipse disponeret.
[8] Hoc quicquid est, quo condita manent atque agitantur, usitato
cunctis vocabulo deum nomino.
[9] Tum illa: Cum haec, inquit, ita sentias, parvam mihi restare operam
puto, ut felicitatis compos patriam sospes revisas.
[10] Sed, quae proposuimus, intueamur. Nonne in beatitudine sufficientiam
numeravimus deumque beatitudinem ipsam esse consensimus? Ita quidem.
[11] Et ad mundum igitur, inquit, regendum nullis extrinsecus
adminiculis indigebit; alioquin, si quo egeat, plenam sufficientiam non
habebit. Id, inquam, ita est necessarium.
[12] Per se igitur solum cuncta disponit? Negari, inquam, nequit.
[13] Atqui deus ipsum bonum esse monstratus est. Memini, inquam.
[14] Per bonum igitur cuncta disponit, si quidem per se regit omnia,
quem bonum esse consensimus, et hic est veluti quidam clavus atque
gubernaculum, quo mundana machina stabilis atque incorrupta servatur.
[15] Vehementer assentior, inquam, et id te paulo ante dicturam tenui
licet suspicione prospexi.
[16] Credo, inquit; iam enim, ut arbitror, vigilantius ad cernenda vera
oculos deducis; sed quod dicam, non minus ad contuendum patet. Quid? inquam.
[17] Cum deus, inquit, omnia bonitatis clavo gubernare iure credatur
eademque omnia, sicuti docui, ad bonum naturali intentione festinent, num
dubitari potest, quin voluntaria regantur seque ad disponentis nutum
veluti convenientia contemperataque rectori sponte convertant?
[18] Ita, inquam, necesse est; nec beatum regimen esse videretur, si
quidem detrectantium iugum foret, non obtemperantium salus.
[19] Nihil est igitur, quod naturam servans deo contra ire conetur? Nihil, inquam.
[20] Quodsi conetur, ait, num tandem proficiet quicquam adversus eum, quem
iure beatitudinis potentissimum esse concessimus? Prorsus, inquam, nihil valeret.
[21] Non est igitur aliquid, quod summo huic bono vel velit vel possit
obsistere? Non, inquam, arbitror.
[22] Est igitur summum, inquit, bonum, quod regit cuncta fortiter
suaviterque disponit.
[23] Tum ego: Quam, inquam, me non modo ea, quae conclusa est, summa
rationum, verum multo magis haec ipsa, quibus uteris, verba delectant, ut
tandem aliquando stultitiam magna lacerantem sui pudeat.
[24] Accepisti, inquit, in fabulis lacessentes caelum Gigantas; sed
illos quoque, uti condignum fuit, benigna fortitudo disposuit.
[25] Sed visne rationes ipsas invicem collidamus? Forsitan ex huius modi
conflictatione pulchra quaedam veritatis scintilla dissiliat. Tuo, inquam, arbitratu.
[26] Deum, inquit, esse omnium potentem nemo dubitaverit. Qui quidem,
inquam, mente consistat, nullus prorsus ambigat.
[27] Qui vero est, inquit, omnium potens, nihil est, quod ille non
possit. Nihil, inquam.
[28] Num igitur deus facere malum potest? Minime, inquam.
[29] Malum igitur, inquit, nihil est, cum id facere ille possit, qui
nihil non potest.
[30] Ludisne, inquam, me inextricabilem labyrinthum rationibus texens,
quae nunc quidem, qua egrediaris introeas, nunc vero, quo introieris,
egrediare, an mirabilem quendam divinae simplicitatis orbem complicas?
[31] Etenim paulo ante beatitudine incipiens eam summum bonum esse
dicebas, quam in summo deo sitam loquebare.
[32] Ipsum quoque deum summum esse bonum plenamque beatitudinem
disserebas, ex quo neminem beatum fore, nisi qui pariter deus esset,
quasi munusculum dabas.
[33] Rursus ipsam boni formam dei ac beatitudinis loquebaris esse
substantiam ipsumque unum id ipsum esse bonum docebas, quod ab omni rerum
natura peteretur.
[34] Deum quoque bonitatis gubernaculis universitatem regere disputabas
volentiaque cuncta parere nec ullam mali esse naturam.
[35] Atque haec nullis extrinsecus sumptis, sed ex altero altero fidem
trahente insitis domesticisque probationibus explicabas.
[36] Tum illa: Minime, inquit, ludimus remque omnium maximam dei munere,
quem dudum deprecabamur, exegimus.
[37] Ea est enim divinae forma substantiae, ut neque in externa
dilabatur nec in se externum aliquid ipsa suscipiat, sed, sicut de ea
Parmenides ait: }greco{ rerum orbem mobilem rotat, dum se immobilem ipsa
conservat.
[38] Quodsi rationes quoque non extra petitas, sed intra rei, quam
tractabamus, ambitum collocatas agitavimus, nihil est, quod admirere, cum
Platone sanciente didiceris cognatos, de quibus loquuntur, rebus oportere
esse sermones.
[1] Felix, qui potuit boni /
Fontem visere lucidum, /
Felix, qui potuit gravis /
Terrae solvere vincula. /
[5] Quondam funera coniugis /
Vates Threicius gemens /
Postquam flebilibus modis /
Silvas currere, mobiles /
Amnes stare coegerat /
Iunxitque intrepidum latus /
Saevis cerva leonibus /
Nec visum timuit lepus /
Iam cantu placidum canem, /
Cum flagrantior intima /
Fervor pectoris ureret /
Nec, qui cuncta subegerant, /
Mulcerent dominum modi, /
[18] Immites superos querens /
Infernas adiit domos. /
Illic blanda sonantibus /
Chordis carmina temperans, /
Quidquid praecipuis deae /
Matris fontibus hauserat, /
Quod luctus dabat impotens, /
Quod luctum geminans amor, /
Deflet Taenara commovens /
Et dulci veniam prece /
Umbrarum dominos rogat. /
[29] Stupet tergeminus novo /
Captus carmine ianitor, /
Quae sontes agitant metu, /
Ultrices scelerum deae, /
Iam maestae lacrimis madent. /
[34] Non Ixionium caput /
Velox praecipitat rota, /
Et longa site perditus /
Spernit flumina Tantalus. /
[38] Vultur, dum satur est modis, /
Non traxit Tityi iecur. /
Tandem "Vincimur" arbiter /
Umbrarum miserans ait: /
"Donamus comitem viro /
Emptam carmine coniugem. /
Sed lex dona coerceat, /
Ne, dum Tartara liquerit, /
Fas sit lumina flectere." /
[47] Quis legem det amantibus? /
Maior lex amor est sibi. /
Heu, noctis prope terminos /
Orpheus Eurydicen suam /
Vidit, perdidit, occidit. /
[52] Vos haec fabula respicit, /
Quicumque in superum diem /
Mentem ducere quaeritis. /
Nam qui Tartareum in specus /
Victus lumina flexerit, /
Quicquid praecipuum trahit, /
Perdit, dum videt inferos. /
[1] Haec cum Philosophia dignitate vultus et oris gravitate servata
leniter suaviterque cecinisset, tum ego nondum penitus insiti maeroris
oblitus intentionem dicere adhuc aliquid parantis abrupi et:
[2] O, inquam, veri praevia luminis, quae usque adhuc tua fudit oratio,
cum sui speculatione divina tum tuis rationibus invicta patuerunt, eaque
mihi, etsi ob iniuriae dolorem nuper oblita, non tamen antehac prorsus
ignorata dixisti.
[3] Sed ea ipsa est vel maxima nostri causa maeroris quod, cum rerum
bonus rector exsistat, vel esse omnino mala possint vel impunita
praetereant; quod solum quanta dignum sit admiratione, profecto
consideras.
[4] At huic aliud maius adiungitur; nam imperante florenteque nequitia
virtus non solum praemiis caret, verum etiam sceleratorum pedibus
subiecta calcatur et in locum facinorum supplicia luit.
[5] Quae fieri in regno scientis omnia, potentis omnia, sed bona
tantummodo volentis dei nemo satis potest nec admirari nec conqueri.
[6] Tum illa: Et esset, inquit, infiniti stuporis omnibusque horribilius
monstris, si, uti tu aestimas, in tanti velut patrisfamilias
dispositissima domo vilia vasa colerentur, pretiosa sordescerent.
[7] Sed non ita est; nam si ea, quae paulo ante conclusa sunt,
inconvulsa servantur, ipso, de cuius nunc regno loquimur, auctore
cognosces semper quidem potentes esse bonos, malos vero abiectos semper
atque imbecilles, nec sine poena umquam esse vitia nec sine praemio
virtutes, bonis felicia, malis semper infortunata contingere multaque id
genus, quae sopitis querelis firma te soliditate corroborent.
[8] Et quoniam verae formam beatitudinis me dudum monstrante vidisti,
quo etiam sita sit, agnovisti, decursis omnibus, quae praemittere
necessarium puto, viam tibi, quae te domum revehat, ostendam.
[9] Pennas etiam tuae menti, quibus se in altum tollere possit, adfigam,
ut perturbatione depulsa sospes in patriam meo ductu, mea semita, meis
etiam vehiculis revertaris.
[1] Sunt etenim pennae volucres mihi, /
Quae celsa conscendant poli. /
[3] Quas sibi cum velox mens induit, /
Terras perosa despicit, /
Aeris immensi superat globum /
Nubesque postergum videt, /
Quique agili motu calet aetheris, /
Transcendit ignis verticem, /
[9] Donec in astriferas surgat domos /
Phoeboque coniungat vias /
Aut comitetur iter gelidi senis /
Miles corusci sideris /
Vel quocumque micans nox pingitur, /
Recurrat astri circulum. /
[15] Atque ubi iam exhausti fuerit satis, /
Polum relinquat extimum /
Dorsaque velocis premat aetheris /
Compos verendi luminis. /
[19] Hic regum sceptrum dominus tenet /
Orbisque habenas temperat /
Et volucrem currum stabilis regit /
Rerum coruscus arbiter. /
Huc te si reducem referat via, /
Quam nunc requiris immemor: /
[25] Haec, dices, memini, patria est mihi, /
Hinc ortus, hic sistam gradum. /
[27] Quodsi terrarum placeat tibi /
Noctem relictam visere, /
Quos miseri torvos populi timent, /
Cernes tyrannos exsules. /
[1] Tum ego: Papae, inquam, ut magna promittis. Nec dubito, quin possis
efficere; tu modo, quem excitaveris, ne moreris.
[2] Primum igitur, inquit, bonis semper adesse potentiam, malos cunctis
viribus esse desertos agnoscas licebit, quorum quidem alterum
demonstratur ex altero.
[3] Nam cum bonum malumque contraria sint, si bonum potens esse
constiterit, liquet imbecillitas mali, at si fragilitas clarescat mali,
boni firmitas nota est.
[4] Sed uti nostrae sententiae fides abundantior sit, alterutro calle
procedam nunc hinc, nunc inde proposita confirmans.
[5] Duo sunt, quibus omnis humanorum actuum constat effectus, voluntas
scilicet ac potestas, quorum si alterutrum desit, nihil est, quod
explicari queat.
[6] Deficiente etenim voluntate ne aggreditur quidem quisque, quod non
vult, at si potestas absit, voluntas frustra sit.
[7] Quo fit, ut, si quem videas adipisci velle, quod minime adipiscatur,
huic obtinendi, quod voluerit, defuisse valentiam dubitare non possis.
Perspicuum est, inquam, nec ullo modo negari potest.
[8] Quem vero effecisse, quod voluerit, videas, num etiam potuisse
dubitatis? Minime.
[9] Quod vero quisque potest, in eo validus, quod vero non potest, in
hoc imbecillis esse censendus est. Fateor, inquam.
[10] Meministine igitur, inquit, superioribus rationibus esse collectum
intentionem omnem voluntatis humanae, quae diversis studiis agitur, ad
beatitudinem festinare? Memini, inquam, illud quoque esse demonstratum.
[11] Num recordaris beatitudinem ipsum esse bonum eoque modo, cum
beatitudo petitur, ab omnibus desiderari bonum? Minime, inquam, recordor,
quoniam id memoriae fixum teneo.
[12] Omnes igitur homines, boni pariter ac mali, indiscreta intentione
ad bonum pervenire nituntur? Ita, inquam, consequens est.
[13] Sed certum adeptione boni bonos fieri? Certum. Adipiscuntur igitur
boni, quod appetunt? Sic videtur.
[14] Mali vero, si adipiscerentur, quod appetunt, bonum, mali esse non
possent. Ita est.
[15] Cum igitur utrique bonum petant, sed hi quidem adipiscantur, illi
vero minime, num dubium est bonos quidem potentes esse, qui vero mali
sunt, imbecilles?
[16] Quisquis, inquam, dubitat nec rerum naturam nec consequentiam
potest considerare rationum.
[17] Rursus, inquit, si duo sint, quibus idem secundum naturam
propositum sit, eorumque unus naturali officio id ipsum agat atque
perficiat, alter vero naturale illud officium minime administrare queat,
alio vero modo, quam naturae convenit, non quidem impleat propositum
suum, sed imitetur implentem, quemnam horum valentiorem esse decernis?
[18] Etsi coniecto, inquam, quid velis, planius tamen audire desidero.
[19] Ambulandi, inquit, motum secundum naturam esse hominibus num
negabis? Minime, inquam.
[20] Eiusque rei pedum officium esse naturale num dubitas? Ne hoc
quidem, inquam.
[21] Si quis igitur pedibus incedere valens ambulet aliusque, cui hoc
naturale pedum desit officium, manibus nitens ambulare conetur, quis
horum iure valentior existimari potest?
[22] Contexe, inquam, cetera; nam quin naturalis officii potens eo, qui
idem nequeat, valentior sit, nullus ambigat.
[23] Sed summum bonum, quod aeque malis bonisque propositum boni quidem
naturali officio virtutum petunt, mali vero variam per cupiditatem, quod
adipiscendi boni naturale officium non est, idem ipsum conantur adipisci.
An tu aliter existimas?
[24] Minime, inquam; nam etiam, quod est consequens, patet. Ex his enim,
quae concesserim, bonos quidem potentes, malos vero esse necesse est
imbecilles.
[25] Recte, inquit, praecurris idque, uti medici sperare solent,
indicium est erectae iam resistentisque naturae.
[26] Sed quoniam te ad intellegendum promptissimum esse conspicio,
crebras coacervabo rationes. Vide enim, quanta vitiosorum hominum pateat
infirmitas, qui ne ad hoc quidem pervenire queunt, ad quod eos naturalis
ducit ac paene compellit intentio.
[27] Et quid, si hoc tam magno ac paene invicto praeeuntis naturae
desererentur auxilio?
[28] Considera vero, quanta sceleratos homines habeat impotentia. Neque
enim levia aut ludicra praemia petunt, quae consequi atque obtinere non
possunt, sed circa ipsam rerum summam verticemque deficiunt nec in eo
miseris contingit effectus, quod solum dies noctesque moliuntur; in qua
re bonorum vires eminent.
[29] Sicut enim eum, qui pedibus incedens ad eum locum usque pervenire
potuisset, quo nihil ulterius pervium iaceret incessui, ambulandi
potentissimum esse censeres, ita eum, qui expetendorum finem, quo nihil
ultra est, apprehendit, potentissimum necesse est iudices.
[30] Ex quo fit, quod huic obiacet, ut idem scelesti idem viribus
omnibus videantur esse deserti.
[31] Cur enim relicta virtute vitia sectantur? Inscitiane bonorum? Sed
quid enervatius ignorantiae caecitate? An sectanda noverunt, sed
transversos eos libido praecipitat? Sic quoque intemperantia fragiles,
qui obluctari vitio nequeunt.
[32] An scientes volentesque bonum deserunt, ad vitia deflectunt? Sed
hoc modo non solum potentes esse, sed omnino esse desinunt. Nam qui
communem omnium, quae sunt, finem relinquunt, pariter quoque esse
desistunt.
[33] Quod quidem cuipiam mirum forte videatur, ut malos, qui plures
hominum sunt, eosdem non esse dicamus; sed ita sese res habet.
[34] Nam qui mali sunt, eos malos esse non abnuo; sed eosdem esse pure
atque simpliciter nego.
[35] Nam uti cadaver hominem mortuum dixeris, simpliciter vero hominem
appellare non possis, ita vitiosos malos quidem esse concesserim, sed
esse absolute nequeam confiteri.
[36] Est enim, quod ordinem retinet servatque naturam; quod vero ab hac
deficit, esse etiam, quod in sua natura situm est, derelinquit.
[37] Sed possunt, inquies, mali. Ne ego quidem negaverim, sed haec eorum
potentia non a viribus, sed ab imbecillitate descendit.
[38] Possunt enim mala, quae minime valerent, si in bonorum efficientia
manere potuissent.
[39] Quae possibilitas eos evidentius nihil posse demonstrat; nam si,
uti paulo ante collegimus, malum nihil est, cum mala tantummodo possint,
nihil posse improbos liquet. Perspicuum est.
[40] Atque ut intellegas, quaenam sit huius potentiae vis, summo bono
nihil potentius esse paulo ante definivimus. Ita est, inquam. Sed idem,
inquit, facere malum nequit. Minime.
[41] Est igitur, inquit, aliquis, qui omnia posse homines putet? Nisi
quis insaniat, nemo. Atqui idem possunt mala. Utinam quidem, inquam, non
possent.
[42] Cum igitur bonorum tantummodo potens possit omnia, non vero queant
omnia potentes etiam malorum, eosdem, qui mala possunt, minus posse
manifestum est.
[43] Huc accedit quod omnem potentiam inter expetenda numerandam
omniaque expetenda referri ad bonum velut ad quoddam naturae suae cacumen
ostendimus.
[44] Sed patrandi sceleris possibilitas referri ad bonum non potest,
expetenda igitur non est. Atqui omnis potentia expetenda est; liquet
igitur malorum possibilitatem non esse potentiam.
[45] Ex quibus omnibus bonorum quidem potentia, malorum vero minime
dubitabilis apparet infirmitas veramque illam Platonis esse sententiam
liquet solos, quod desiderent, facere posse sapientes, improbos vero
exercere quidem, quod libeat, quod vero desiderent, explere non posse.
[46] Faciunt enim quaelibet, dum per ea, quibus delectantur, id bonum,
quod desiderant, se adepturos putant; sed minime adipiscuntur, quoniam ad
beatitudinem probra non veniunt.
[1] Quos vides sedere celsos solii culmine reges, /
Purpura claros nitente, saeptos tristibus armis, /
Ore torvo comminantes, rabie cordis anhelos, /
Detrahat si quis superbis vani tegmina cultus, /
[5] Iam videbit intus artas dominos ferre catenas. /
[6] Hinc enim libido versat avidis corda venenis, /
[7] Hinc flagellat ira mentem fluctus turbida tollens, /
Maeror aut captus fatigat aut spes lubrica torquet. /
[9] Ergo cum caput tot unum cernas ferre tyrannos, /
Non facit quod optat ipse dominis pressus iniquis. /
[1] Videsne igitur, quanto in caeno probra volvantur, qua probitas luce
resplendeat? In quo perspicuum est numquam bonis praemia, numquam sua
sceleribus deesse supplicia.
[2] Rerum etenim quae gerentur illud, propter quod unaquaeque res
geritur, eiusdem rei praemium esse non iniuria videri potest, uti
currendi in stadio, propter quam curritur, iacet praemium corona.
[3] Sed beatitudinem esse id ipsum bonum, propter quod omnia geruntur,
ostendimus. Est igitur humanis actibus ipsum bonum veluti praemium
commune propositum,
[4] atqui hoc a bonis non potest separari; neque enim bonus ultra iure
vocabitur, qui careat bono; quare probos mores sua praemia non
relinquunt.
[5] Quantumlibet igitur saeviant mali, sapienti tamen corona non
decidet, non arescet. Neque enim probis animis proprium decus aliena
decerpit improbitas.
[6] Quodsi extrinsecus accepto laetaretur, poterat hoc vel alius
quispiam vel ipse etiam, qui contulisset, auferre. Sed quoniam id sua
cuique probitas confert, tum suo praemio carebit, cum probus esse
desierit.
[7] Postremo cum omne praemium idcirco appetatur, quoniam bonum esse
creditur, quis boni compotem praemii iudicet expertem?
[8] At cuius praemii? Omnium pulcherrimi maximique. Memento etenim
corollarii illius, quod paulo ante praecipuum dedi, ac sic collige:
[9] Cum ipsum bonum beatitudo sit, bonos omnes eo ipso, quod boni sint,
fieri beatos liquet.
[10] Sed qui beati sint, deos esse convenit. Est igitur praemium
bonorum, quod nullus deterat dies, nullius minuat potestas, nullius
fuscet improbitas, deos fieri.
[11] Quae cum ita sint, de malorum quoque inseparabili poena dubitare
sapiens nequeat. Nam cum bonum malumque, item poenae atque praemium
adversa fronte dissideant, quae in boni praemio videmus accedere, eadem
necesse est in mali poena contraria parte respondeant.
[12] Sicut igitur probis probitas ipsa fit praemium, ita improbis
nequitia ipsa supplicium est. Iam vero quisquis afficitur poena, malo se
affectum esse non dubitat.
[13] Si igitur sese ipsi aestimare velint, possuntne sibi supplicii
expertes videri, quos omnium malorum extremo nequitia non affecit modo,
verum etiam vehementer infecit?
[14] Vide autem ex adversa parte bonorum, quae improbos poena comitetur.
Omne namque, quod sit, unum esse ipsumque unum bonum esse paulo ante
didicisti, cui consequens est, ut omne, quod sit, id etiam bonum esse
videatur.
[15] Hoc igitur modo quicquid a bono deficit, esse desistit; quo fit, ut
mali desinant esse, quod fuerant; sed fuisse homines adhuc ipsa humani
corporis reliqua species ostentat. Quare versi in malitiam humanam quoque
amisere naturam.
[16] Sed cum ultra homines quemque provehere sola probitas possit,
necesse est, ut, quos ab humana condicione deiecit, infra hominis meritum
detrudat improbitas. Evenit igitur, ut, quem transformatum vitiis videas,
hominem aestimare non possis.
[17] Avaritia fervet alienarum opum violentus ereptor? Lupis similem dixeris.
[18] Ferox atque inquies linguam litigiis exercet? Cani comparabis.
[19] Insidiator occultus subripuisse fraudibus gaudet? Vulpeculis
exaequetur.
[20] Irae intemperans fremit? Leonis animum gestare credatur.
[21] Pavidus ac fugax non metuenda formidat? Cervis similis habeatur.
[22] Segnis ac stupidus torpet? Asinum vivit.
[23] Levis atque inconstans studia permutat? Nihil avibus differt.
[24] Foedis immundisque libidinibus immergitur? Sordidae suis voluptate
detinetur.
[25] Ita fit, ut qui probitate deserta homo esse desierit, cum in
divinam condicionem transire non possit, vertatur in beluam.
[1] Vela Neritii ducis /
Et vagas pelago rates /
Eurus appulit insulae, /
Pulchra qua residens dea /
Solis edita semine /
[6] Miscet hospitibus novis /
Tacta carmine pocula. /
Quos ut in varios modos /
Vertit herbipotens manus, /
[10] Hunc apri facies tegit, /
Ille Marmaricus leo /
Dente crescit et unguibus. /
Hic lupis nuper additus, /
Flere dum parat, ululat. /
Ille tigris ut Indica /
Tecta mitis obambulat. /
[17] Sed licet variis malis /
Numen Arcadis alitis /
Obsitum miserans ducem /
Peste solverit hospitis, /
[21] Iam tamen mala remiges /
Ore pocula traxerant, /
Iam sues Cerealia /
Glande pabula verterant, /
Et nihil manet integrum /
Voce, corpore perditis. /
[27] Sola mens stabilis super /
Monstra, quae patitur, gemit. /
[29] O levem nimium manum /
Nec potentia gramina, /
Membra quae valeant licet, /
Corda vertere non valent. /
Intus est hominum vigor /
Arce conditus abdita. /
[35] Haec venena potentius /
Detrahunt hominem sibi /
Dira, quae penitus meant /
Nec nocentia corpori /
Mentis vulnere saeviunt. /
[1] Tum ego: Fateor, inquam, nec iniuria dici video vitiosos, tametsi
humani corporis speciem servent, in beluas tamen animorum qualitate
mutari; sed quorum atrox scelerataque mens bonorum pernicie saevit, id
ipsum eis licere noluissem.
[2] Nec licet, inquit, uti convenienti monstrabitur loco. Sed tamen, si
id ipsum, quod eis licere creditur, auferatur, magna ex parte
sceleratorum hominum poena relevetur.
[3] Etenim quod incredibile cuiquam forte videatur, infeliciores esse
necesse est malos, cum cupita perfecerint, quam si ea, quae cupiunt,
implere non possint.
[4] Nam si miserum est voluisse prava, potuisse miserius est, sine quo
voluntatis miserae langueret effectus.
[5] Itaque cum sua singulis miseria sit, triplici infortunio necesse est
urgueantur, quos videas scelus velle, posse, perficere.
[6] Accedo, inquam, sed uti hoc infortunio cito careant patrandi
sceleris possibilitate deserti, vehementer exopto.
[7] Carebunt, inquit, ocius, quam vel tu forsitan velis vel illi sese
aestiment esse carituros. Neque enim est aliquid in tam brevibus vitae
metis ita serum, quod exspectare longum immortalis praesertim animus putet;
[8] quorum magna spes et excelsa facinorum machina repentino atque
insperato saepe fine destruitur, quod quidem illis miseriae modum statuit.
Nam si nequitia miseros facit, miserior sit necesse est diuturnior nequam;
[9] quos infelicissimos esse iudicarem, si non eorum malitiam saltem
mors extrema finiret. Etenim si de pravitatis infortunio vera
conclusimus, infinitam liquet esse miseriam, quam esse constat aeternam.
[10] Tum ego: Mira quidem, inquam, et concessu difficilis inlatio,
sed his eam, quae prius concessa sunt, nimium convenire cognosco.
[11] Recte, inquit, aestimas; sed qui conclusioni accedere durum putat,
aequum est vel falsum aliquid praecessisse demonstret vel collocationem
propositionum non esse efficacem necessariae conclusionis ostendat;
alioquin concessis praecedentibus nihil prorsus est, quod de inlatione causetur.
[12] Nam hoc quoque, quod dicam, non minus mirum videatur, sed ex his,
quae sumpta sunt, aeque est necessarium.
[13] Quidnam? inquam. Feliciores, inquit, esse improbos supplicia
luentes, quam si eos nulla iustitiae poena coerceat.
[14] Neque id nunc molior, quod cuivis veniat in mentem, corrigi ultione
pravos mores et ad rectum supplicii terrore deduci, ceteris quoque
exemplum esse culpanda fugiendi, sed alio quodam modo infeliciores esse
improbos arbitror impunitos, tametsi nulla ratio correctionis, nullus
respectus habeatur exempli.
[15] Et quis erit, inquam, praeter hos alius modus? Et illa: Bonos, inquit,
esse felices, malos vero miseros nonne concessimus? Ita est, inquam.
[16] Si igitur, inquit, miseriae cuiuspiam bonum aliquid addatur, nonne
felicior est eo, cuius pura ac solitaria sine cuiusquam boni admixtione
miseria est? Sic, inquam, videtur.
[17] Quid, si eidem misero, qui cunctis careat bonis, praeter ea, quibus
miser est, malum aliud fuerit adnexum, nonne multo infelicior eo
censendus est, cuius infortunium boni participatione relevatur? Quidni? inquam.
[20] Liquere respondi. Habent igitur improbi, cum puniuntur quidem, boni aliquid adnexum,
poenam ipsam scilicet, quae ratione iustitiae bona est, idemque cum
supplicio carent, inest eis aliquid ulterius, mali ipsa impunitas, quam
iniquitatis merito malum esse confessus es.
--- ord. par. diverso nel volg. rispetto al lat.
--- Liquere respondi] liquet respondi N, liquet ess M2F2N2EC, liquere Mn, liquere esse F, rasura post liquere B, liquet... respondi W. ---
[21] Negare non possum. Multo igitur infeliciores improbi sunt iniusta
impunitate donati quam iusta ultione puniti.
--- ord. par. diverso nel volg. rispetto al lat. ---
[18] Sed puniri improbos iustum, impunitos vero elabi iniquum esse
manifestum est. Quis id neget?
--- ord. par. diverso nel volg. rispetto al lat. ---
[19] Sed ne illud quidem, ait, quisquam negabit, bonum esse omne, quod
iustum est, contraque, quod iniustum est, malum.
--- ord. par. diverso nel volg. rispetto al lat. ---
[22] Tum ego: Ista quidem consequentia sunt eis, quae paulo ante
conclusa sunt. Sed quaeso, inquam, te, nullane animarum supplicia post
defunctum morte corpus relinquis?
[23] Et magna quidem, inquit, quorum alia poenali acerbitate, alia vero
purgatoria clementia exerceri puto. Sed nunc de his disserere consilium non est.
[24] Id vero hactenus egimus, ut, quae indignissima tibi videbatur
malorum potestas, eam nullam esse cognosceres, quosque impunitos
querebare, videres numquam improbitatis suae carere suppliciis,
licentiam, quam cito finiri precabaris, nec longam esse disceres
infelicioremque fore, si diuturnior, infelicissimam vero, si esset
aeterna; post haec miseriores esse improbos iniusta impunitate dimissos
quam iusta ultione punitos.
[25] Cui sententiae consequens est, ut tum demum gravioribus suppliciis
urgueantur, cum impuniti esse creduntur.
[26] Tum ego: Cum tuas, inquam, rationes considero, nihil dici verius
puto. At si ad hominum iudicia revertar, quis ille est, cui haec non
credenda modo, sed saltem audienda videantur?
[27] Ita est, inquit illa. Nequeunt enim oculos tenebris assuetos ad
lucem perspicuae veritatis attollere similesque avibus sunt, quarum
intuitum nox illuminat, dies caecat; dum enim non rerum ordinem, sed suos
intuentur affectus, vel licentiam vel impunitatem scelerum putant esse felicem.
[28] Vide autem, quid aeterna lex sanciat. Melioribus animum
conformaveris, nihil opus est iudice praemium deferente, tu te ipse
excellentioribus addidisti.
[29] Studium ad peiora deflexeris, extra ne quaesieris ultorem, tu te
ipse in deteriora trusisti, veluti, si vicibus sordidam humum caelumque
respicias, cunctis extra cessantibus ipsa cernendi ratione nunc caeno,
nunc sideribus interesse videaris.
[30] At vulgus ista non respicit. Quid igitur? Hisne accedamus, quos
beluis similes esse monstravimus?
[31] Quid, si quis amisso penitus visu ipsum etiam se habuisse
oblivisceretur intuitum nihilque sibi ad humanam perfectionem deesse
arbitraretur, num videntes eadem caeco putaremus?
--- caeco Pc] caecos cett. codd. Comm. ---
[32] Nam ne illud quidem adquiescent, quod aeque validis rationum
nititur firmamentis, infeliciores eos esse, qui faciant, quam qui
patiantur iniuriam.
[33] Vellem, inquam, has ipsas audire rationes. Omnem, inquit, improbum
num supplicio dignum negas? Minime.
[34] Infelices vero esse, qui sint improbi, multipliciter liquet. Ita,
inquam. Qui igitur supplicio digni sunt, miseros esse non dubitas?
Convenit, inquam.
[35] Si igitur cognitor, ait, resideres, cui supplicium inferendum
putares, eine, qui fecisset an qui pertulisset iniuriam? Nec ambigo,
inquam, quin perpesso satisfacerem dolore facientis.
[36] Miserior igitur tibi iniuriae inlator quam acceptor esse viderentur.
[37] Consequitur, inquam. Hac igitur aliisque causis ea radice
nitentibus, quod turpitudo suapte natura miseros faciat, apparet inlatam
cuilibet iniuriam non accipientis, sed inferentis esse miseriam.
--- Hac igitur (ip. Bierler)] hac POMLTFNREVA2B2, hinc O2M2L2T2F2N2R2E2MnWCVaHABPA2, haec K.
--- aliisque (ip. Bieler)] aliisque de Pa, aliis de cett. codd. Peiper. ---
[38] Atqui nunc, ait, contra faciunt oratores; pro his enim, qui grave
quid acerbumque perpessi sunt, miserationem iudicum excitare conantur,
cum magis admittentibus iustior miseratio debeatur, quos non ab iratis,
sed a propitiis potius miserantibusque accusatoribus ad iudicium veluti
aegros ad medicum duci oportebat, ut culpae morbos supplicio resecarent.
[39] Quo pacto defensorum opera vel tota frigeret vel, si prodesse
hominibus mallet, in accusationis habitum verteretur.
[40] Ipsi quoque improbi, si eis aliqua rimula virtutem relictam fas
esset aspicere vitiorumque sordes poenarum cruciatibus se deposituros
viderent, compensatione adipiscendae probitatis nec hos cruciatus esse
ducerent defensorumque operam repudiarent ac se totos accusatoribus
iudicibusque permitterent.
[41] Quo fit, ut apud sapientes nullus prorsus odio locus relinquatur.
Nam bonos quis nisi stultissimus oderit? Malos vero odisse ratione caret.
[42] Nam si, uti corporum languor, ita vitiositas quidam est quasi
morbus animorum, cum aegros corpore minime dignos odio, sed potius
miseratione iudicemus, multo magis non insequendi, sed miserandi sunt,
quorum mentes omni languore atrocior urguet improbitas.
[1] Quid tantos iuvat excitare motus /
Et propria fatum sollicitare manu? /
Si mortem petitis, propinquat ipsa /
Sponte sua volucres nec remoratur equos. /
[5] Quos serpens, leo, tigris, ursus, aper /
Dente petunt, idem se tamen ense petunt. /
[7] An distant quia dissidentque mores, /
Iniustas acies et fera bella movent /
Alternisque volunt perire telis? /
[10] Non est iusta satis saevitiae ratio. /
Vis aptam meritis vicem referre? /
Dilige iure bonos et miseresce malis. /
[1] Hic ego: Video, inquam, quae sit vel felicitas vel miseria in ipsis
proborum atque improborum meritis constituta.
[2] Sed in hac ipsa fortuna populari non nihil boni malive inesse
perpendo. Neque enim sapientum quisquam exsul, inops ignominiosusque esse
malit potius, quam pollens opibus, honore reverendus, potentia validus in
sua permanens urbe florere.
[3] Sic enim clarius testatiusque sapientiae tractatur officium, cum in
contingentes populos regentium quodam modo beatitudo transfunditur, cum
praesertim carcer ceteraque legalium tormenta poenarum perniciosis potius
civibus, propter quos etiam constitutae sunt, debeantur.
[4] Cur haec igitur versa vice mutentur scelerumque supplicia bonos premant,
praemia virtutum mali rapiant, vehementer admiror, quaeque tam
iniustae confusionis ratio videatur, ex te scire desidero.
[5] Minus etenim mirarer, si misceri omnia fortuitis casibus crederem.
Nunc stuporem meum deus rector exaggerat.
[6] Qui cum saepe bonis iucunda, malis aspera contraque bonis dura
tribuat, malis optata concedat, nisi causa deprehenditur, quid est, quod
a fortuitis casibus differre videatur?
[7] Nec mirum, inquit, si quid ordinis ignorata ratione temerarium
confusumque credatur. Sed tu quamvis causam tantae dispositionis ignores,
tamen, quoniam bonus mundum rector temperat, recte fieri cuncta ne
dubites.
[1] Si quis Arcturi sidera nescit /
Propinqua summo cardine labi, /
Cur regat tardus plaustra Bootes /
Mergatque seras aequore flammas, /
[5] Cum nimis celeres explicet ortus, /
Legem stupebit aetheris alti. /
[7] Palleant plenae cornua lunae /
Infecta metis noctis opacae, /
Quaeque fulgenti texerat ore, /
Confusa Phoebe detegat astra; /
[11] Commovet gentes publicus error, /
Lassantque crebris pulsibus aera. /
[13] Nemo miratur flamina cori /
Litus frementi tundere fluctu /
[15] Nec nivis duram frigore molem /
Fervente Phoebi solvier aestu. /
[17] Hic enim causas cernere promptum est, /
Illic latentes pectora turbant. /
[19] Cuncta, quae rara provehit aetas, /
Stupetque subitis mobile vulgus. /
Cedat inscitiae nubilus error, /
Cessent profecto mira videri. /
[1] Ita est, inquam; sed cum tui muneris sit latentium rerum causas
evolvere velatasque caligine explicare rationes, quaeso, uti, quae hinc
decernas, quoniam hoc me miraculum maxime perturbat, edisseras.
[2] Tum illa paulisper arridens: Ad rem me, inquit, omnium quaesitu
maximam vocas, cui vix exhausti quicquam satis sit.
[3] Talis namque materia est, ut una dubitatione succisa innumerabiles
aliae velut hydrae capita succrescant; nec ullus fuerit modus, nisi quis
eas vivacissimo mentis igne coerceat.
[4] In hac enim de providentiae simplicitate, de fati serie, de
repentinis casibus, de cognitione ac praedestinatione divina, de arbitrii
libertate quaeri solet, quae quanti oneris sint ipse perpendis.
[5] Sed quoniam haec quoque te nosse quaedam medicinae tuae portio est,
quamquam angusto limite temporis saepti tamen aliquid deliberare conabimur.
[6] Quodsi te musici carminis oblectamenta delectant, hanc oportet
paulisper differas voluptatem, dum nexas sibi ordine contexo rationes. Ut
libet, inquam.
[7] Tunc velut ab alio orsa principio ita disseruit: Omnium generatio
rerum cunctusque mutabilium naturarum progressus et quicquid aliquo
movetur modo, causas, ordinem, formas ex divinae mentis stabilitate sortitur.
[8] Haec in suae simplicitatis arce composita multiplicem rebus gerendis
modum statuit; qui modus cum in ipsa divinae intellegentiae puritate
conspicitur, providentia nominatur, cum vero ad ea, quae movet atque
disponit, refertur, fatum a veteribus appellatum est.
[9] Quae diversa esse facile liquebit, si quis utriusque vim mente
conspexerit. Nam providentia est ipsa illa divina ratio in summo omnium
principe constituta, quae cuncta disponit; fatum vero inhaerens rebus
mobilibus dispositio, per quam providentia suis quaeque nectit ordinibus.
[10] Providentia namque cuncta pariter quamvis diversa, quamvis infinita
complectitur, fatum vero singula digerit in motum locis, formis ac
temporibus distributa, ut haec temporalis ordinis explicatio in divinae
mentis adunata prospectum providentia sit, eadem vero adunatio digesta
atque explicata temporibus fatum vocetur.
[11] Quae licet diversa sint, alterum tamen pendet ex altero. Ordo
namque fatalis ex providentiae simplicitate procedit.
[12] Sicut enim artifex faciendae rei formam mente praecipiens movet
operis effectum et, quod simpliciter praesentarieque prospexerat, per
temporales ordines ducit, ita deus providentia quidem singulariter
stabiliterque facienda disponit, fato vero haec ipsa, quae disposuit,
multipliciter ac temporaliter administrat.
[13] Sive igitur famulantibus quibusdam providentiae divinis spiritibus
fatum exercetur seu anima seu tota inserviente natura seu caelestibus
siderum motibus seu angelica virtute seu daemonum varia sollertia seu
aliquibus horum seu omnibus fatalis series texitur, illud certe
manifestum est, immobilem simplicemque gerendarum formam rerum esse
providentiam, fatum vero eorum, quae divina simplicitas gerenda
disposuit, mobilem nexum atque ordinem temporalem.
[14] Quo fit, ut omnia, quae fato subsunt, providentiae quoque subiecta
sint, cui ipsum etiam subiacet fatum, quaedam vero, quae sub providentia
locata sunt, fati seriem superent. Ea vero sunt, quae primae propinqua
divinitati stabiliter fixa fatalis ordinem mobilitatis excedunt.
[15] Nam ut orbium circa eundem cardinem sese vertentium, qui est
intimus, ad simplicitatem medietatis accedit ceterorumque extra locatorum
veluti cardo quidam, circa quem versentur, exsistit, extimus vero maiore
ambitu rotatus quanto a puncti media individuitate discedit, tanto
amplioribus spatiis explicatur, si quid vero illi se medio conectat et
societ, in simplicitatem cogitur diffundique ac diffluere cessat, simili
ratione, quod longius a prima mente discedit, maioribus fati nexibus
implicatur, ac tanto aliquid fato liberum est, quanto illum rerum
cardinem vicinius petit.
[16] Quodsi supernae mentis haeserit firmitati, motu carens fati quoque
supergreditur necessitatem.
[17] Igitur uti est ad intellectum ratiocinatio, ad id quod est, id quod
gignitur, ad aeternitatem tempus, ad punctum medium circulus, ita est
fati series mobilis ad providentiae stabilem simplicitatem.
[18] Ea series caelum ac sidera movet, elementa in se invicem temperat
et alterna commutatione transformat; eadem nascentia occidentiaque omnia
per similes fetuum seminumque renovat progressus.
[19] Haec actus etiam fortunasque hominum indissolubili causarum
conexione constringit, quae cum ab immobilis providentiae proficiscatur
exordiis, ipsas quoque immutabiles esse necesse est.
[20] Ita enim res optime reguntur, si manens in divina mente simplicitas
indeclinabilem causarum ordinem promat, hic vero ordo res mutabiles et
alioquin temere fluituras propria incommutabilitate coerceat.
[21] Quo fit, ut, tametsi vobis hunc ordinem minime considerare
valentibus confusa omnia perturbataque videantur, nihilo minus tamen suus
modus ad bonum dirigens cuncta disponat.
[22] Nihil est enim, quod mali causa ne ab ipsis quidem improbis fiat;
quos, ut uberrime demonstratum est, bonum quaerentes pravus error
avertit, nedum ordo de summi boni cardine proficiens a suo quoquam
deflectat exordio.
[23] Quae vero, inquies, potest ulla iniquior esse confusio, quam ut
bonis tum adversa tum prospera, malis etiam tum optata tum odiosa contingant?
[24] Num igitur ea mentis integritate homines degunt, ut, quos probos
improbosve censuerunt, eos quoque, uti existimant, esse necesse sit?
[25] Atqui in hoc hominum iudicia depugnant et, quos alii praemio, alii
supplicio dignos arbitrantur.
[26] Sed concedamus ut aliquis possit bonos malosque discernere; num
igitur poterit intueri illam intimam temperiem, velut in corporibus dici
solet, animorum?
[27] Non enim dissimile est miraculum nescienti, cur sanis corporibus
his quidem dulcia, illis vero amara conveniant, cur aegri etiam quidam
lenibus, quidam vero acribus adiuvantur;
[28] at hoc medicus, qui sanitatis ipsius atque aegritudinis modum
temperamentumque dinoscit, minime miratur.
[29] Quid vero aliud animorum salus videtur esse quam probitas? Quid
aegritudo quam vitia? Quis autem alius vel servator bonorum vel malorum
depulsor quam rector ac medicator mentium deus?
[30] Qui cum ex alta providentiae specula respexit, quid unicuique
conveniat, agnoscit et quod convenire novit, accommodat.
[31] Hic iam fit illud fatalis ordinis insigne miraculum, cum ab sciente
geritur, quod stupeant ignorantes.
[32] Nam ut pauca, quae ratio valet humana, de divina profunditate
perstringam: de hoc, quem tu iustissimum et aequi servantissimum putas,
omnia scienti providentiae diversum videtur.
[33] Et victricem quidem causam dis, victam vero Catoni placuisse
familiaris noster Lucanus admonuit.
[34] Hic igitur quicquid citra spem videas geri, rebus quidem rectus
ordo est, opinioni vero tuae perversa confusio.
[35] Sed sit aliquis ita bene moratus, ut de eo divinum iudicium pariter
humanumque consentiat, sed est animi viribus infirmus; cui si quid
eveniat adversi, desinet colere forsitan innocentiam, per quam non potuit
retinere fortunam.
[36] Parcit itaque sapiens dispensatio ei, quem deteriorem facere possit
adversitas, ne, cui non convenit, laborare patiatur.
[37] Est alius cunctis virtutibus absolutus sanctusque ac deo proximus.
Hunc contingi quibuslibet adversis nefas providentia iudicat adeo, ut ne
corporeis quidem morbis agitari sinat.
[38] Nam ut quidam me quoque excellentior: }greco{
[39] Fit autem saepe, uti bonis summa rerum regenda deferatur, ut
exuberans retundatur improbitas.
[40] Aliis mixta quaedam pro animorum qualitate distribuit; quosdam
remordet, ne longa felicitate luxurient, alios duris agitari, ut virtutes
animi patientiae usu atque exercitatione confirment.
[41] Alii plus aequo metuunt, quod ferre possunt, alii plus aequo
despiciunt, quod ferre non possunt. Hos in experimentum sui tristibus ducit.
[42] Nonnulli venerandum saeculis nomen gloriosae pretio mortis emerunt;
quidem suppliciis inexpugnabiles exemplum ceteris praetulerunt invictam
malis esse virtutem; quae quam recte atque disposite et ex eorum bono,
quibus accedere videntur, fiant, nulla dubitatio est.
[43] Nam illud quoque, quod improbis nunc tristia, nunc optata
proveniunt, ex eisdem ducitur causis;
[44] ac de tristibus quidem nemo miratur, quod eos male meritos omnes
existimant. Quorum quidem supplicia tum ceteros ab sceleribus deterrent,
tum ipsos, quibus invehuntur, emendant; laeta vero magnum bonis
argumentum loquuntur, quid de huius modi felicitate debeant iudicare,
quam famulari saepe improbis cernant.
[45] In qua re illud etiam dispensari credo, quod est forsitan alicuius
tam praeceps atque importuna natura, ut eum in scelera potius exacerbare
possit rei familiaris inopia; huius morbo providentia collatae pecuniae
remedio medetur.
[46] Hic foedatam probris conscientiam spectans et se cum fortuna sua
comparans forsitan pertimescit, ne, cuius ei iucundus usus est, sit
tristis amissio. Mutabit igitur mores, ac dum fortunam metuit amittere,
nequitiam derelinquit.
[47] Alios in cladem meritam praecipitavit indigne acta felicitas;
quibusdam permissum puniendi ius, ut exercitii bonis et malis esset causa
supplicii.
[48] Nam ut probis atque improbis nullum foedus est, ita ipsi inter se
improbi nequeunt convenire.
[49] Quidni, cum a semet ipsis discerpentibus conscientiam vitiis
quisque dissentiat faciantque saepe, quae, cum gesserint, non fuisse
gerenda decernant?
[50] Ex quo saepe summa illa providentia protulit insigne miraculum, ut
malos mali bonos facerent.
[51] Nam dum iniqua sibi a pessimis quidam perpeti videntur, noxiorum
odio flagrantes ad virtutis frugem rediere, dum se eis dissimiles student
esse, quos oderant.
[52] Sola est enim divina vis, cui mala quoque bona sint, cum eis
competenter utendo alicuius boni elicit effectum.
[53] Ordo enim quidam cuncta complectitur, ut, quod adsignata ordinis
ratione decesserit, hoc licet in alium tamen ordinem relabatur, ne quid
in regno providentiae liceat temeritati.
[54] }greco{
[55] Neque enim fas est homini cunctas divinae operae machinas vel
ingenio comprehendere vel explicare sermone.
[56] Hoc tantum perspexisse sufficiat, quod naturarum omnium proditor
deus idem ad bonum dirigens cuncta disponat dumque ea, quae protulit in
sui similitudinem, retinere festinat, malum omne de rei publicae suae
terminis per fatalis seriem necessitatis eliminet.
[57] Quo fit, ut, quae in terris abundare creduntur, si disponentem
providentiam spectes, nihil usquam mali esse perpendas.
[58] Sed video te iam dudum et pondere quaestionis oneratum et rationis
prolixitate fatigatum aliquam carminis exspectare dulcedinem. Accipe
igitur haustum, quo refectus firmior in ulteriora contendas.
[1] Si vis celsi iura Tonantis /
Pura sollers cernere mente, /
Aspice summi culmina caeli. /
Illic iusto foedere rerum /
Veterem servant sidera pacem. /
[6] Non sol rutilo concitus igne /
Gelidum Phoebes impedit axem, /
Nec, quae summo vertice mundi /
Flectit rapidos Ursa meatus, /
Numquam occiduo lota profundo, /
Cetera cernens sidera mergi /
Cupit Oceano tinguere flammas. /
[13] Semper vicibus temporis aequis /
Vesper seras nuntiat umbras /
Revehitque diem Lucifer almum. /
[16] Sic aeternos reficit cursus /
Alternus amor, sic astrigeris /
Bellum discors exsulat oris. /
[19] Haec concordia temperat aequis /
Elementa modis, ut pugnantia /
Vicibus cedant umida siccis /
Iungantque fidem frigora flammis, /
Pendulus ignis surgat in altum /
Terraeque graves pondere sidant. /
[25] His de causis vere tepenti /
Spirat florifer annus odores, /
Aestas cererem fervida siccat, /
Remeat pomis gravis autumnus, /
Hiemem defluus inrigat imber. /
[30] Haec temperies alit ac profert, /
Quicquid vitam spirat in orbe. /
Eadem rapiens condit et aufert /
Obitu mergens orta supremo. /
[34] Sedet interea conditor altus /
Rerumque regens flectit habenas /
Rex et dominus, fons et origo, /
Lex et sapiens arbiter aequi, /
Et quae motu concitat ire, /
Sistit retrahens ac vaga firmat. /
[40] Nam nisi rectos revocans itus /
Flexos iterum cogat in orbes, /
Quae nunc stabilis continet ordo, /
Dissaepta suo fonte fatiscant. /
[44] Hic est cunctis communis amor, /
Repetuntque boni fine teneri, /
Quia non aliter durare queant, /
Nisi converso rursus amore /
Refluant causae, quae dedit esse. /
[1] Iamne igitur vides, quid haec omnia, quae diximus, consequatur?
Quidnam? inquam.
[2] Omnem, inquit, bonam prorsus esse fortunam. Et qui id, inquam, fieri
potest? Attende, inquit;
[3] cum omnis fortuna, vel iucunda vel aspera, tum remunerandi
exercendive bonos, tum puniendi corrigendive improbos causa deferatur,
omnis bona, quam vel iustam constat esse vel utilem.
[4] Nimis quidem, inquam, vera ratio et, si, quam paulo ante docuisti,
providentiam fatumve considerem, firmis viribus nixa sententia.
[5] Sed eam, si placet, inter eas, quas inopinabiles paulo ante posuisti
numeremus. Qui? inquit.
[6] Quia id hominum sermo communis usurpat, et quidem crebro, quorundam
malam esse fortunam.
[7] Visne igitur, inquit, paulisper vulgi sermonibus accedamus, ne
nimium velut ab humanitatis usu recessisse videamur? Ut placet, inquam.
[8] Nonne igitur bonum censes esse, quod prodest? Ita est, inquam.
[9] Quae vero aut exercet aut corrigit, prodest? Fateor, inquam. Bona
igitur? Quidni?
[10] Sed haec eorum est, qui vel in virtute positi contra aspera bellum
gerunt vel a vitiis declinantes virtutis iter arripiunt. Negare, inquam,
nequeo.
[11] Quid vero: iucunda, quae in praemium tribuitur bonis, num vulgus
malam esse decernit? Nequaquam. Verum uti est, ita quoque esse optimam censet.
[12] Quid reliqua, quae cum sit aspera, iusto supplicio malos coercet,
num bonam populus putat?
[13] Immo omnium, inquam, quae excogitari possunt, iudicat esse
miserrimam.
[14] Vide igitur, ne opinionem populi sequentes quiddam valde
inopinabile confecerimus. Quid? inquam.
[15] Ex his enim, ait, quae concessa sunt, evenit eorum quidem, qui vel sunt
vel in possessione vel in provectu vel in adeptione virtutis, omnem, quaecumque
sit, bonam, in improbitate vero manentibus omnem pessimam esse fortunam.
[16] Hoc, inquam, verum est, tametsi nemo audeat confiteri.
[17] Quare, inquit, ita vir sapiens moleste ferre non debet, quotiens in
fortunae certamen adducitur, ut virum fortem non decet indignari,
quotiens increpuit bellicus tumultus.
[18] Utrique enim, huic quidem gloriae propagandae, illi vero
conformandae sapientiae, difficultas ipsa materia est.
[19] Ex quo etiam virtus vocatur, quod virtus suis viribus nitens non
superetur adversis. Neque enim vos in provectu positi virtutis diffluere
deliciis et emarcescere voluptate venistis;
[20] proelium cum omni fortuna nimis acre conseritis, ne vos aut tristis
opprimat aut iucunda corrumpat;
[21] firmis medium viribus occupate. Quicquid aut infra subsistit aut
ultra progreditur, habet contemptum felicitatis, non habet praemium laboris.
[22] In vestra enim situm manu, qualem vobis fortunam formare malitis.
Omnis enim, quae videtur aspera, nisi aut exercet aut corrigit, punit.
[1] Bella bis quinis operatus annis /
Ultor Atrides Phrygiae ruinis /
Fratris amissos thalamos piavit. /
[4] Ille dum Graiae dare vela classi /
Optat et ventos redimit cruore, /
Exuit patrem miserumque tristis /
Foederat natae iugulum sacerdos. /
[8] Flevit amissos Ithacus sodales, /
Quos ferus vasto recubans in antro /
Mersit immani Polyphemus alvo. /
[11] Sed tamen caeco furibundus ore /
Gaudium maestis lacrimis rependit. /
[13] Herculem duri celebrant labores: /
Ille Centauros domuit superbos, /
Abstulit saevo spolium leoni /
Fixit et certis volucres sagittis, /
Poma cernenti rapuit draconi /
Aureo laevam gravior metallo, /
Cerberum traxit triplici catena. /
[20] Victor immitem posuisse fertur /
Pabulum saevis dominum quadrigis. /
Hydra combusto periit veneno, /
Fronte turpatus Achelous amnis /
Ora demersit pudibunda ripis. /
[25] Stravit Antaeum Libycis harenis, /
Cacus Euandri satiavit iras, /
Quosque pressurus foret altus orbis, /
Saetiger spumis umeros notavit. /
[29] Ultimus caelum labor inreflexo /
Sustulit collo pretiumque rursus /
Ultimi caelum meruit laboris. /
[32] Ite nunc, fortes, ubi celsa magni /
Ducit exempli via. Cur inertes /
Terga nudatis? Superata tellus /
Sidera donat. /
[1] Dixerat orationisque cursum ad alia quaedam tractanda atque
expedienda vertebat.
[2] Tum ego: Recta quidem, inquam, exhortatio tuaque prorsus auctoritate
dignissima, sed quod tu dudum de providentia quaestionem pluribus aliis
implicitam esse dixisti, re experior.
[3] Quaero enim, an esse aliquid omnino et quidnam esse casum arbitrere.
[4] Tum illa: Festino, inquit, debitum promissionis absolvere viamque
tibi, qua patriam reveharis, aperire.
[5] Haec autem etsi perutilia cognitu, tamen a propositi nostri tramite
paulisper aversa sunt verendumque est, ne deviis fatigatus ad emetiendum
rectum iter sufficere non possis.
[6] Ne id, inquam, prorsus vereare. Nam quietis mihi loco fuerit ea,
quibus maxime delector, agnoscere;
[7] simul, cum omne disputationis tuae latus indubitata fide
constiterit, nihil de sequentibus ambigatur.
[8] Tum illa: Morem, inquit, geram tibi, simulque sic orsa est: Si
quidem, inquit, aliquis eventum temerario motu nullaque causarum
conexione productum casum esse definiat, nihil omnino casum esse confirmo
et praeter subiectae rei significationem inanem prorsus vocem esse
decerno. Quis enim coercente in ordinem cuncta deo locus esse ullus
temeritati reliquus potest?
[9] Nam nihil ex nihilo exsistere vera sententia est, cui nemo umquam
veterum refragatus est, quamquam id illi non de operante principio, sed
de materiali subiecto hoc omnium de natura rationum quasi quoddam
iecerint fundamentum.
[10] At si nullis ex causis aliquid oriatur, id de nihilo ortum esse
videbitur. Quodsi hoc fieri nequit, ne casum quidem huius modi esse
possibile est, qualem paulo ante definivimus.
[11] Quid igitur, inquam, nihilne est, quod vel casus vel fortuitum iure
appellari queat? An est aliquid, tametsi vulgus lateat, cui vocabula ista conveniant?
[12] Aristoteles meus id, inquit, in Physicis et brevi et veri propinqua
ratione definivit. Quonam, inquam, modo?
[13] Quotiens, ait, aliquid cuiuspiam rei gratia geritur aliudque
quibusdam de causis, quam quod intendebatur, obtingit, casus vocatur; ut,
si quis colendi agri causa fodiens humum defossi auri pondus inveniat,
[14] hoc igitur fortuito quidem creditur accidisse. Verum non de nihilo
est, nam proprias causas habet, quarum inprovisus inopinatusque concursus
casum videtur operatus.
[15] Nam nisi cultor agri humum foderet, nisi eo loci pecuniam suam
depositor obruisset, aurum non esset inventum.
[16] Hae sunt igitur fortuiti causae compendii, quod ex obviis sibi et
confluentibus causis, non ex gerentis intentione provenit.
[17] Neque enim vel qui aurum obruit vel qui agrum exercuit, ut ea pecunia
reperiretur, intendit; sed uti dixi, quo ille obruit, hunc fodisse convenit atque concurrit.
[18] Licet igitur definire casum esse inopinatum ex confluentibus causis
in his, quae ob aliquid geruntur, eventum.
[19] Concurrere vero atque confluere causas facit ordo ille inevitabili
conexione procedens, qui de providentiae fonte descendens cuncta suis
locis temporibusque disponit.
[1] Rupis Achaemeniae scopulis, ubi versa sequentum /
Pectoribus figit spicula pugna fugax, /
Tigris et Euphrates uno se fonte resolvunt /
Et mox abiunctis dissociantur aquis. /
[5] Si coeant cursumque iterum revocentur in unum, /
Confluat, alterni quod trahit unda vadi; /
Convenient puppes et vulsi flumine trunci /
Mixtaque fortuitos implicet unda modos, /
[9] Quos tamen ipsa vagos terrae declivia casus /
Gurgitis et lapsi defluus ordo regit. /
[11] Sic, quae permissis fluitare videtur habenis, /
Fors patitur frenos ipsaque lege meat. /
[1] Animadverto, inquam, idque, uti tu dicis, ita esse consentio.
[2] Sed in hac haerentium sibi serie causarum estne ulla nostri arbitrii libertas,
an ipsos quoque humanorum motus animorum fatalis catena constringit?
[3] Est, inquit; neque enim fuerit ulla rationalis natura, quin eidem
libertas adsit arbitrii.
[4] Nam quod ratione uti naturaliter potest, id habet iudicium, quo
quidque discernat; per se igitur fugienda optandave dinoscit.
[5] Quod vero quis optandum esse iudicat, petit; refugit vero, quod
aestimat esse fugiendum.
[6] Quare, quibus in ipsis inest ratio, etiam volendi nolendique
libertas. Sed hanc non in omnibus aequam esse constituo.
[7] Nam supernis divinisque substantiis et perspicax iudicium et
incorrupta voluntas et efficax optatorum praesto est potestas.
[8] Humanas vero animas liberiores quidem esse necesse est, cum se in
mentis divinae speculatione conservant, minus vero, cum dilabuntur
ad corpora, minusque etiam, cum terrenis artubus colligantur.
[9] Extrema vero est servitus, cum vitiis deditae rationis propriae
possessione ceciderunt.
[10] Nam ubi oculos a summae luce veritatis ad inferiora et tenebrosa
deiecerint, mox inscitiae nube caligant, perniciosis turbantur
affectibus, quibus accedendo consentiendoque, quam invexere sibi,
adiuvant servitutem et sunt quodam modo propria libertate captivae.
[11] Quae tamen ille ab aeterno cuncta prospiciens providentiae cernit
intuitus et suis quaeque meritis praedestinata disponit.
[1] }greco{ /
Puro clarum lumine Phoebum /
Melliflui canit oris Homerus; /
[4] Qui tamen intima viscera terrae /
Non valet aut pelagi radiorum /
Infirma perrumpere luce. /
[7] Haud sic magni conditor orbis. /
Huic ex alto cuncta tuenti /
Nulla terrae mole resistunt, /
Non nox atris nubibus obstat.
[11] Quae sint, quae fuerint veniantque, /
Uno mentis cernit in ictu. /
[13] Quem, quia respicit omnia solus, /
Verum possis dicere solem. /
[1] Tum ego: En, inquam, difficiliore rursus ambiguitate confundor.
[2] Quaenam, inquit, ista est? Iam enim quibus pertubere, coniecto.
[3] Nimium, inquam, adversari ac repugnare videtur praenoscere universa
deum et esse ullum libertatis arbitrium.
[4] Nam si cuncta prospicit deus neque falli ullo modo potest, evenire
necesse est, quod providentia futurum esse praeviderit.
[5] Quare si ab aeterno non facta hominum modo, sed etiam consilia
voluntatesque praenoscit, nulla erit arbitrii libertas; neque enim vel
factum aliud ullum vel quaelibet exsistere poterit voluntas, nisi quam
nescia falli providentia divina praesenserit.
[6] Nam si aliorsum, quam provisae sunt, detorqueri valent, non iam erit
futuri firma praescientia, sed opinio potius incerta, quod de deo credere
nefas iudico.
[7] Neque enim illam probo rationem, qua se quidam credunt hunc
quaestionis nodum posse dissolvere.
[8] Aiunt enim non ideo quid esse eventurum, quoniam id providentia
futurum esse prospexerit, sed e contrario potius, quoniam quid futurum
est, id divinam providentiam latere non posse eoque modo necessarium hoc
in contrariam relabi partem;
[9] neque enim necesse esse contingere, quae providentur, sed necesse
esse, quae futura sunt, provideri, quasi vero, quae cuius rei causa sit,
praescientiane futurorum necessitatis an futurorum necessitas
providentiae, laboretur ac non illud demonstrare nitamur, quoquo modo
sese habeat ordo causarum, necessarium esse eventum praescitarum rerum,
etiam si praescientia futuris rebus eveniendi necessitatem non videatur
inferre.
[10] Etenim si quispiam sedeat, opinionem, quae eum sedere coniectat,
veram esse necesse est atque e converso rursus, si de quopiam vera sit
opinio, quoniam sedet, eum sedere necesse est.
[11] In utroque igitur necessitas inest, in hoc quidem sedendi, at vero
in altero veritatis;
[12] sed non idcirco quisque sedet, quoniam vera est opinio, sed haec
potius vera est, quoniam quempiam sedere praecessit.
[13] Ita cum causa veritatis ex altera parte procedat, inest tamen
communis in utraque necessitas.
[14] Similia de providentia futurisque rebus ratiocinari patet. Nam
etiam si idcirco, quoniam futura sunt, providentur, non vero ideo,
quoniam providentur, eveniunt; nihilo minus tamen a deo vel ventura
provideri vel provisa necesse est evenire, quod ad perimendam arbitrii
libertatem solum satis est.
[15] Iam vero quam praeposterum est, ut aeternae praescientiae
temporalium rerum eventus causa esse dicatur?
[16] Quid est autem aliud arbitrari ideo deum futura, quoniam sunt
eventura, providere quam putare, quae olim acciderunt, causam summae
illius esse providentiae?
[17] Ad haec sicuti, cum quid esse scio, id ipsum esse necesse est, ita,
cum quid futurum novi, id ipsum futurum esse necesse est. Sic fit igitur,
ut eventus praescitae rei nequeat evitari.
[18] Postremo si quid aliquis aliorsum, atque sese res habet, existimet,
id non modo scientia non est, sed est opinio fallax ab scientiae veritate
longe diversa.
[19] Quare si quid ita futurum est, ut eius certus ac necessarius non
sit eventus, id eventurum esse praesciri qui poterit?
[20] Sicut enim scientia ipsa impermixta est falsitati, ita id, quod ab
ea concipitur, esse aliter, atque concipitur, nequit.
[21] Ea namque causa est, cur mendacio scientia careat, quod se ita rem
quamque habere necesse est, uti eam sese habere scientia comprehendit.
[22] Quid igitur? Quonam modo deus haec incerta futura praenoscit?
[23] Nam si inevitabiliter eventura censet, quae etiam non evenire
possibile est, fallitur, quod non sentire modo nefas est, sed etiam voce proferre.
[24] At si ita, uti sunt, ita ea futura esse decernit, ut aeque vel
fieri ea vel non fieri posse cognoscat, quae est haec praescientia, quae
nihil certum, nihil stabile comprehendit?
[25] Aut quid hoc refert vaticinio illo ridiculo Tiresiae: "Quicquid
dicam, aut erit aut non?"
[26] Quid etiam divina providentia opinione praestiterit, si uti homines
incerta iudicat, quorum est incertus eventus?
[27] Quodsi apud illum rerum omnium certissimum fontem nihil incerti
esse potest, certus eorum est eventus, quae futura firmiter ille praescierit.
[28] Quare nulla est humanis consiliis actionibusque libertas, quas
divina mens sine falsitatis errore cuncta prospiciens ad unum alligat et
constringit eventum.
[29] Quo semel recepto quantus occasus humanarum rerum consequatur, liquet.
[30] Frustra enim bonis malisque praemia poenaeve proponuntur, quae
nullus meruit liber ac voluntarius motus animorum.
[31] Idque omnium videbitur iniquissimum, quod nunc aequissimum
iudicatur, vel puniri improbos vel remunerari probos, quos ad alterutrum
non propria mittit voluntas, sed futuri cogit certa necessitas.
[32] Nec vitia igitur nec virtutes quicquam fuerint, sed omnium
meritorum potius mixta atque indiscreta confusio. Quoque nihil
sceleratius excogitari potest, cum ex providentia rerum omnis ordo
ducatur nihilque consiliis liceat humanis, fit, ut vitia quoque nostra ad
bonorum omnium referantur auctorem.
[33] Igitur nec sperandi aliquid nec deprecandi ulla ratio est. Quid
enim vel speret quisque vel etiam deprecetur, quando optanda omnia series
indeflexa conectit?
[34] Auferetur igitur unicum illud inter homines deumque commercium,
sperandi scilicet ac deprecandi. Si quidem iustae humilitatis pretio
inaestimabilem vicem divinae gratiae promeremur, qui solus modus est, quo
cum deo colloqui homines posse videantur illique inaccessae luci prius
quoque, quam impetrent, ipsa supplicandi ratione coniungi;
[35] quae si recepta futurorum necessitate nihil virium habere
credantur, quid erit, quo summo illi rerum principi conecti atque
adhaerere possimus?
[36] Quare necesse erit humanum genus, uti paulo ante cantabas,
dissaeptum atque disiunctum suo fonte fatiscere.
[1] Quaenam discors foedera rerum /
Causa resolvit? Quis tanta deus /
Veris statuit bella duobus, /
Ut, quae carptim singula constent, /
Eadem nolint mixta iugari? /
[6] An nulla est discordia veris /
Semperque sibi certa cohaerent? /
Sed mens caecis obruta membris /
Nequit oppressi luminis igne /
Rerum tenues noscere nexus? /
[11] Sed cur tanto flagrat amore /
Veri tectas reperire notas? /
Scitne, quod appetit anxia nosse? /
Sed quis nota scire laborat? /
At si nescit, quid caeca petit? /
[16] Quis enim quicquam nescius optet, /
Aut quis valeat nescita sequi, /
Quove inveniat? Quis repertam /
Queat ignarus noscere formam? /
[20] An, cum mentem cerneret altam, /
Pariter summam et singula norat? /
[22] Nunc membrorum condita nube /
Non in totum est oblita sui /
Summamque tenet singula perdens. /
[25] Igitur quisquis vera requirit, /
Neutro est habitu; nam neque novit /
Nec penitus tamen omnia nescit, /
Sed, quam retinens meminit, summam /
Consulit alte visa retractans, /
Ut servatis queat oblitas /
Addere partes. /
[1] Tum illa: Vetus, inquit, haec est de providentia querela Marcoque
Tullio, cum divinationem distribuit, vehementer agitata tibique ipsi res
diu prorsus multumque quaesita, sed haudquaquam ab ullo vestrum hactenus
satis diligenter ac firmiter expedita.
[2] Cuius caliginis causa est, quod humanae ratiocinationis motus ad
divinae praescientiae simplicitatem non potest admoveri; quae si ullo
modo cogitari queat, nihil prorsus relinquetur ambigui.
[3] Quod ita demum patefacere atque expedire temptabo, si prius ea,
quibus moveris, expendero.
[4] Quaero enim, cur illam solventium rationem minus efficacem putes,
quae quia praescientiam non esse futuris rebus causam necessitatis
existimat, nihil impediri praescientia arbitrii libertatem putat.
[5] Num enim tu aliunde argumentum futurorum necessitatis trahis, nisi
quod ea, quae praesciuntur, non evenire non possunt?
[6] Si igitur praenotio nullam futuris rebus adicit necessitatem, quod
tu etiam paulo ante fatebare, quid est, quod voluntarii exitus rerum ad
certum cogantur eventum?
[7] Etenim positionis gratia, ut, quid consequatur, advertas, statuamus
nullam esse praescientiam.
[8] Num igitur, quantum ad hoc attinet, quae ex arbitrio veniunt, ad
necessitatem cogantur? Minime.
[9] Statuamus iterum esse, sed nihil rebus necessitatis iniungere;
manebit, ut opinor, eadem voluntatis integra atque absoluta libertas.
[10] Sed praescienta, inquies, tametsi futuris eveniendi necessitas non
est, signum tamen est necessario ea esse ventura.
[11] Hoc igitur modo, etiam si praecognitio non fuisset, necessarios
futurorum exitus esse constaret. Omne etenim signum tantum, quid sit,
ostendit, non vero efficit, quod designat.
[12] Quare demonstrandum prius est nihil non ex necessitate contingere,
ut praenotionem signum esse huius necessitatis appareat. Alioquin si haec
nulla est, ne illa quidem eius rei signum poterit esse, quae non est.
[13] Iam vero probationem firma ratione subnixam constat non ex signis
neque petitis extrinsecus argumentis, sed ex convenientibus
necessariisque causis esse ducendam.
[14] Sed qui fieri potest, ut ea non proveniant, quae futura esse
providentur? Quasi vero nos ea, quae providentia futura esse praenoscit,
non esse eventura credamus ac non illud potius arbitremur, licet
eveniant, nihil tamen, ut evenirent, sui natura necessitatis habuisse;
[15] quod hinc facile perpendas licebit. Plura etenim, dum fiunt,
subiecta oculis intuemur, ut ea, quae in quadrigis moderandis atque
flectendis facere spectantur aurigae, atque ad hunc modum cetera.
[16] Num igitur quicquam illorum ita fieri necessitas ulla compellit?
Minime. Frustra enim esset artis effectus, si omnia coacta moverentur.
[17] Quae igitur, cum fiunt, carent exsistendi necessitate, eadem, prius
quam fiant, sine necessitate futura sunt.
[18] Quare sunt quaedam eventura, quorum exitus ab omni necessitate sit
absolutus.
[19] Nam illud quidem nullum arbitror esse dicturum, quod, quae nunc
fiunt, prius quam fierent, eventura non fuerint. Haec igitur etiam
praecognita liberos habent eventus.
[20] Nam sicut scientia praesentium rerum nihil his, quae fiunt, ita
praescientia futurorum nihil his, quae ventura sunt, necessitatis importat.
[21] Sed hoc, inquis, ipsum dubitatur, an earum rerum, quae necessarios
exitus non habent, ulla possit esse praenotio.
[22] Dissonare etenim videntur, putasque, si praevideantur, consequi
necessitatem; si necessitas desit, minime praesciri nihilque scientia
comprehendi posse nisi certum;
[23] quodsi, quae incerti sunt exitus, ea quasi certa providentur,
opinionis id esse caliginem, non scientiae veritatem. Aliter enim, ac
sese res habeat, arbitrari ab integritate scientiae credis esse diversum.
[24] Cuius erroris causa est, quod omnia, quae quisque novit, ex ipsorum
tantum vi atque natura cognosci aestimat, quae sciuntur.
[25] Quod totum contra est. Omne enim, quod cognoscitur, non secundum
sui vim, sed secundum cognoscentium potius comprehenditur facultatem.
[26] Nam ut hoc brevi liqueat exemplo, eandem corporis rotunditatem
aliter visus, aliter tactus agnoscit. Ille eminus manens totum simul
iactis radiis intuetur, hic vero cohaerens orbi atque coniunctus circa
ipsum motus ambitum rotunditatem partibus comprehendit.
[27] Ipsum quoque hominem aliter sensus, aliter imaginatio, aliter
ratio, aliter intellegentia contuetur.
[28] Sensus enim figuram in subiecta materia constitutam, imaginatio
vero solam sine materia iudicat figuram.
[29] Ratio vero hanc quoque transcendit speciemque ipsam, quae
singularibus inest, universali consideratione perpendit.
[30] Intellegentiae vero celsior oculus exsistit; supergressa namque universitatis
ambitum ipsam illam simplicem formam pura mentis acie contuetur.
[31] In quo illud maxime considerandum est; nam superior comprehendendi
vis amplectitur inferiorem, inferior vero ad superiorem nullo modo consurgit.
[32] Neque enim sensus aliquid extra materiam valet vel universales
species imaginatio contuetur vel ratio capit simplicem formam, sed
intellegentia quasi desuper spectans concepta forma, quae subsunt, etiam
cuncta diiudicat, sed eo modo, quo formam ipsam, quae nulli alii nota
esse poterat, conprehendit.
[33] Nam et rationis universum et imaginationis figuram et materiale
sensibile cognoscit nec ratione utens nec imaginatione nec sensibus, sed
illo uno ictu mentis formaliter, ut ita dicam, cuncta prospiciens.
[34] Ratio quoque, cum quid universale respicit, nec imaginatione nec
sensibus utens imaginabilia vel sensibilia comprehendit.
[35] Haec est enim, quae conceptionis suae universale ita definit: Homo
est animal bipes rationale.
[36] Quae cum universalis notio sit, tum imaginabilem sensibilemque esse
rem nullus ignorat, quod illa non imaginatione vel sensu, sed in
rationali conceptione considerat.
[37] Imaginatio quoque, tametsi ex sensibus visendi formandique figuras
sumpsit exordium, sensu tamen absente sensibilia quaeque collustrat non
sensibili, sed imaginaria ratione iudicandi.
[38] Videsne igitur, ut in cognoscendo cuncta sua potius facultate quam
eorum, quae cognoscuntur, utantur?
[39] Neque id iniuria; nam cum omne iudicium iudicantis actus exsistat,
necesse est, ut suam quisque operam non ex aliena, sed ex propria
potestate perficiat.
[1] Quondam porticus attulit /
Obscuros nimium senes, /
Qui sensus et imagines /
E corporibus extimis /
Credant mentibus imprimi, /
[6] Ut quondam celeri stilo /
Mos est aequore paginae, /
Quae nullas habeat notas, /
Pressas figere litteras. /
[10] Sed mens si propriis vigens /
Nihil motibus explicat, /
Sed tantum patiens iacet /
Notis subdita corporum /
Cassasque in speculi vicem /
Rerum reddit imagines, /
Unde haec sic animis viget /
Cernens omnia notio? /
[18] Quae vis singula perspicit, /
Aut quae cognita dividit? /
Quae divisa recolligit /
Alternumque legens iter /
Nunc summis caput inserit, /
Nunc decedit in infima, /
Tum sese referens sibi /
Veris falsa redarguit? /
[26] Haec est efficiens magis /
Longe causa potentior /
Quam quae materiae modo /
Impressas patitur notas. /
[30] Praecedit tamen excitans /
Ac vires animi movens /
Vivo in corpore passio, /
Cum vel lux oculos ferit /
Vel vox auribus instrepit. /
[35] Tum mentis vigor excitus, /
Quas intus species tenet, /
Ad motus similes vocans /
Notis applicat exteris /
Introrsumque reconditis /
Formis miscet imagines. /
[1] Quodsi in corporibus sentiendis, quamvis afficiant instrumenta
sensuum forinsecus obiectae qualitates animique agentis vigorem passio
corporis antecedat, quae in se actum mentis provocet excitetque interim
quiescentes intrinsecus formas, si in sentiendis, inquam, corporibus
animus non passione insignitur, sed ex sua vi subiectam corpori iudicat
passionem, quanto magis ea, quae cunctis corporum affectionibus absoluta
sunt, in discernendo non obiecta extrinsecus sequuntur, sed actum suae
mentis expediunt.
[2] Hac itaque ratione multiplices cognitiones diversis ac differentibus
cessere substantiis.
[3] Sensus enim solus cunctis aliis cognitionibus destitutus immobilibus
animantibus cessit, quales sunt conchae maris quaeque alia saxis
haerentia nutriuntur. Imaginatio vero mobilibus beluis, quibus iam inesse
fugiendi appetendive aliquis videtur affectus.
[4] Ratio vero humani tantum generis est sicut intellegentia sola
divini; quo fit, ut ea notitia ceteris praestet, quae suapte natura non
modo proprium, sed ceterarum quoque notitiarum subiecta cognoscit.
[5] Quid igitur, si ratiocinationi sensus imaginatioque refragentur
nihil esse illud universale dicentes; quod sese intueri ratio putet?
[6] Quod enim sensibile vel imaginabile est, id universum esse non
posse; aut igitur rationis verum esse iudicium nec quicquam esse
sensibile aut, quoniam sibi notum sit plura sensibus et imaginationi esse
subiecta, inanem conceptionem esse rationis, quae, quod sensibile sit ac
singulare, quasi quiddam universale consideret.
[7] Ad haec si ratio contra respondeat se quidem et quod sensibile et quod
imaginabile sit in universitatis ratione conspicere, illa vero ad
universitatis cognitionem aspirare non posse, quoniam eorum notio
corporales figuras non posset excedere, de rerum vero cognitione firmiori
potius perfectiorique iudicio esse credendum? In huius modi igitur lite
nos, quibus tam ratiocinandi quam imaginandi etiam sentiendique vis
inest, nonne rationis potius causam probaremus?
[8] Simile est, quod humana ratio divinam intellegentiam futura, nisi ut
ipsa cognoscit non putat intueri.
[9] Nam ita disseris: Si qua certos ac necessarios habere non videantur
eventus, ea certo eventura praesciri nequeunt.
[10] Harum igitur rerum nulla est praescientia; quam si etiam in his
esse credamus, nihil erit, quod non ex necessitate proveniat.
[11] Si igitur, uti rationis participes sumus, ita divinae iudicium
mentis habere possemus, sicut imaginationem sensumque rationi cedere
oportere iudicavimus, sic divinae sese menti humanam summittere rationem
iustissimum censeremus.
[12] Quare in illius summae intellegentiae cacumen, si possumus,
erigamur; illic enim ratio videbit, quod in se non potest intueri, id
autem est, quonam modo etiam, quae certos exitus non habent, certa tamen
videat ac definita praenotio neque id sit opinio, sed summae potius
scientiae nullis terminis inclusa simplicitas.
[1] Quam variis terras animalia permeant figuris! /
Namque alia extento sunt corpore pulveremque verrunt /
Continuumque trahunt vi pectoris incitata sulcum. /
Sunt, quibus alarum levitas vaga verberetque ventos /
Et liquido longi spatia aetheris volatu. /
[6] Haec pressisse solo vestigia gressibusque gaudent /
Vel virides campos transmittere vel subire silvas. /
[8] Quae variis videas licet omnia discrepare formis, /
Prona tamen facies hebetes valet ingravare sensus. /
[10] Unica gens hominum celsum levat altius cacumen, /
Atque levis recto stat corpore despicitque terras. /
[12] Haec, nisi terrenus male desipis, admonet figura: /
Qui recto caelum vultu petis exserisque frontem, /
In sublime feras animum quoque, ne gravata pessum /
Inferior sidat mens corpore celsius levato. /
[1] Quoniam igitur, uti paulo ante monstratum est, omne, quod scitur,
non ex sua, sed ex comprehendentium natura cognoscitur, intueamur nunc,
quantum fas est, quis sit divinae substantiae status, ut, quaenam etiam
scientia eius sit, possimus agnoscere.
[2] Deum igitur aeternum esse cunctorum ratione degentium commune iudicium est.
[3] Quid sit igitur aeternitas consideremus. Haec enim nobis naturam
pariter divinam scientiamque patefacit.
[4] Aeternitas igitur est interminabilis vitae tota simul et perfecta
possessio, quod ex collatione temporalium clarius liquet.
[5] Nam quicquid vivit in tempore, id praesens a praeteritis in futura
procedit, nihilque est in tempore constitutum, quod totum vitae suae
spatium pariter possit amplecti. Sed crastinum quidem nondum apprehendit,
hesternum vero iam perdidit; in hodierna quoque vita non amplius vivitis
quam in illo mobili transitorioque momento.
[6] Quod igitur temporis patitur condicionem, licet illud, sicuti de
mundo censuit Aristoteles, nec coeperit umquam esse nec desinat vitaque
eius cum temporis infinitate tendatur, nondum tamen tale est, ut aeternum
esse iure credatur.
[7] Non enim totum simul infinitae licet vitae spatium comprehendit
atque complectitur, sed futura nondum, transacta iam non habet.
[8] Quod igitur interminabilis vitae plenitudinem totam pariter
comprehendit ac possidet, cui neque futuri quicquam absit nec praeteriti
fluxerit, id aeternum esse iure perhibetur, idque necesse est et sui
compos praesens sibi semper adsistere et infinitatem mobilis temporis
habere praesentem.
[9] Unde non recte quidam, qui, cum audiunt visum Platoni mundum hunc
nec habuisse initium temporis nec habiturum esse defectum, hoc modo
conditori mundum fieri coaeternum putant.
[10] Aliud est enim per interminabilem duci vitam, quod mundo Plato
tribuit, aliud interminabilis vitae totam pariter complexum esse
praesentiam, quod divinae mentis proprium esse manifestum est.
[11] Neque deus conditis rebus antiquior videri debet temporis
quantitate, sed simplicis potius proprietate naturae.
[12] Hunc enim vitae immobilis praesentarium statum infinitus ille
temporalium rerum motus imitatur, cumque eum effingere atque aequare non
possit, ex immobilitate deficit in motum, ex simplicitate praesentiae
decrescit in infinitam futuri ac praeteriti quantitatem et, cum totam
pariter vitae suae plenitudinem nequeat possidere, hoc ipso, quod aliquo
modo numquam esse desinit, illud, quod implere atque exprimere non
potest, aliquatenus videtur aemulari alligans se ad qualemcumque
praesentiam huius exigui volucrisque momenti; quae, quoniam manentis
illius praesentiae quandam gestat imaginem, quibuscumque contigerit, id
praestat, ut esse videantur.
[13] Quoniam vero manere non potuit, infinitum temporis iter arripuit,
eoque modo factum est, ut continuaret eundo vitam, cuius plenitudinem
complecti non valuit permanendo.
[14] Itaque si digna rebus nomina velimus imponere, Platonem sequentes
deum quidem aeternum, mundum vero dicamus esse perpetuum.
[15] Quoniam igitur omne iudicium secundum sui naturam, quae sibi
subiecta sunt, comprehendit, est autem deo semper aeternus ac
praesentarius status, scientia quoque eius omnem temporis supergressa
motionem in suae manet simplicitate praesentiae infinitaque praeteriti ac
futuri spatia complectens omnia, quasi iam gerantur, in sua simplici
cognitione considerat.
[16] Itaque si praevidentiam pensare velis, qua cuncta dinoscit, non
esse praescientiam quasi futuri, sed scientiam numquam deficientis
instantiae rectius aestimabis.
[17] Unde non praevidentia, sed providentia potius dicitur, quod porro a
rebus infimis constituta quasi ab excelso rerum cacumine cuncta prospiciat.
[18] Quid igitur postulas, ut necessaria fiant, quae divino lumine
lustrentur, cum ne homines quidem necessaria faciant esse, quae videant?
[19] Num enim, quae praesentia cernis, aliquam eis necessitatem tuus
addit intuitus? Minime.
[20] Atqui si est divini humanique praesentis digna collatio, uti vos vestro
hoc temporario praesenti quaedam videtis, ita ille omnia suo cernit aeterno.
[21] Quare haec divina praenotio naturam rerum proprietatemque non mutat
taliaque apud se praesentia spectat, qualia in tempore olim futura provenient.
[22] Nec rerum iudicia confundit unoque suae mentis intuitu tam
necessarie quam non necessarie ventura dinoscit; sicuti vos, cum pariter
ambulare in terra hominem et oriri in caelo solem videtis, quamquam simul
utrumque conspectum, tamen discernitis et hoc voluntarium, illud esse
necessarium iudicatis.
[23] Ita igitur cuncta dispiciens divinus intuitus qualitatem rerum minime
perturbat apud se quidem praesentium, ad condicionem vero temporis futurarum.
[24] Quo fit, ut hoc non sit opinio, sed veritate potius nixa cognitio,
cum exstaturum quid esse conoscit, quod idem exsistendi necessitate
carere non nesciat.
[25] Hic si dicas, quod eventurum deus videt, id non evenire non posse,
quod autem non potest non evenire, id ex necessitate contingere, meque ad
hoc nomen necessitatis adstringas, fatebor rem quidem solidissimae
veritatis, sed cui vix aliquis nisi divini speculator accesserit.
[26] Respondebo namque idem futurum, cum ad divinam notionem refertur,
necessarium, cum vero in sua natura perpenditur, liberum prorsus atque
absolutum videri.
[27] Duae sunt etenim necessitates, simplex una, veluti quod necesse est
omnes homines esse mortales, altera condicionis, ut, si aliquem ambulare
scias, eum ambulare necesse est.
[28] Quod enim quisque novit, id esse aliter, ac notum est, nequit.
Sed haec condicio minime secum illam simplicem trahit.
[29] Hanc enim necessitatem non propria facit natura, sed condicionis
adiectio. Nulla enim necessitas cogit incedere voluntate gradientem,
quamvis eum tum, cum graditur, incedere necessarium sit.
[30] Eodem igitur modo, si quid providentia praesens videt, id esse
necesse est, tametsi nullam naturae habeat necessitatem.
[31] Atqui deus ea futura, quae ex arbitrii libertate proveniunt,
praesentia contuetur; haec igitur ad intuitum relata divinum necessaria
fiunt per condicionem divinae notionis, per se vero considerata ab
absoluta naturae suae libertate non desinunt.
[32] Fient igitur procul dubio cuncta, quae futura deus esse praenoscit,
sed eorum quaedam de libero proficiscuntur arbitrio; quae quamvis
eveniant, exsistendo tamen naturam propriam non amittunt, qua prius quam
fierent etiam non evenire potuissent.
[33] Quid igitur refert non esse necessaria, cum propter divinae
scientiae condicionem modis omnibus necessitatis instar eveniet?
[34] Hoc scilicet, quod ea, quae paulo ante proposui, sol oriens et
gradiens homo, quae dum fiunt, non fieri non possunt, eorum tamen unum
prius quoque, quam fieret, necesse erat exsistere, alterum vero minime.
[35] Ita etiam, quae praesentia deus habet, dubio procul exsistent, sed eorum
hoc quidem de rerum necessitate descendit, illud vero de potestate facientium.
[36] Haud igitur iniuria diximus haec, si ad divinam notitiam
referantur, necessaria, si per se considerentur, necessitatis esse
nexibus absoluta, sicuti omne, quod sensibus patet, si ad rationem
referas, universale est, si ad se ipsa respicias singulare.
[37] Sed si in mea, inquies, potestate situm est mutare propositum,
evacuabo providentiam, cum, quae illa praenoscit, forte mutavero.
[38] Respondebo, propositum te quidem tuum posse deflectere, sed quoniam
et id te posse et, an facias quove convertas, praesens providentiae
veritas intuetur, divinam te praescientiam non posse vitare, sicuti
praesentis oculi effugere non possis intuitum, quamvis te in varias
actiones libera voluntate converteris.
[39] Quid igitur, inquies? Ex meane dispositione scientia divina
mutabitur, ut, cum ego nunc hoc, nunc illud velim, illa quoque noscendi
vices alternare videatur?
[40] Minime. Omne namque futurum divinus praecurrit intuitus et ad
praesentiam propriae cognitionis retorquet ac revocat nec alternat, ut
aestimas, nunc hoc, nunc aliud praenoscendi vice, sed uno ictu mutationes
tuas manens praevenit atque complectitur.
[41] Quam comprehendendi omnia visendique praesentiam non ex futurarum
proventu rerum, sed ex propria deus simplicitate sortitus est.
[42] Ex quo illud quoque resolvitur, quod paulo ante posuisti, indignum
esse, si scientiae dei causam futura nostra praestare dicantur.
[43] Haec enim scientiae vis praesentaria notione cuncta complectens rebus
modum omnibus ipsa constituit, nihil vero posterioribus debet.
[44] Quae cum ita sint, manet intemerata mortalibus arbitrii libertas,
nec iniquae leges solutis omni necessitate voluntatibus praemia poenasque
proponunt.
[45] Manet etiam spectator desuper cunctorum praescius deus, visionisque
eius praesens semper aeternitas cum nostrorum actuum futura qualitate
concurrit bonis praemia, malis supplicia dispensans.
[46] Nec frustra sunt in deo positae spes precesque, quae cum rectae
sunt, inefficaces esse non possunt.
[47] Aversamini igitur vitia, colite virtutes, ad rectas spes animum
sublevate, humiles preces in excelsa porrigite.
[48] Magna vobis est, si dissimulare non vultis, necessitas indicta
probitatis, cum ante oculos agitis iudicis cuncta cernentis.