De religione.
De neglecta religione.
De ominibus.
De prodigiis.
De somniis.
De miraculis.
De institutis antiquis.
De disciplina militari.
De iure triumphi.
De censoria nota.
De maiestate.
De indole.
De fortitudine.
De patientia.
Qui humili loco nati clari euaserunt.
Qui a parentibus claris degenerauerunt.
De fiducia sui.
De constantia.
De moderatione.
Qui ex inimicitiis iuncti sunt amicitia aut necessitudine.
De abstinentia et continentia.
De paupertate.
De uerecundia.
De amore coniugali.
<De amicitia>.
De liberalitate.
De humanitate aut clementia.
De gratis.
De ingratis.
De pietate erga parentes erga fratres erga patriam.
De parentum amore et indulgentia in liberos.
De parentum seueritate aduersus liberos.
De parentum aduersus suspectos liberos moderatione.
De parentibus qui obitum filiorum forti animo tulerunt.
De pudicitia.
Libere dicta aut facta.
De seueritate.
Grauiter dicta aut facta.
De fide publica.
De fide uxorum erga uiros.
De mutatione morum aut fortunae.
De felicitate.
Sapienter dicta aut facta.
Vafre dicta aut facta.
Strategetica.
De repulsis.
De necessitate.
De testamentis quae rescissa sunt.
Quae rata manserunt cum causas haberent cur rescindi possent.
Quae aduersus opinionem hominum heredes habuerunt.
Infames rei quibus de causis absoluti aut damnati sint.
De priuatis iudiciis insignibus.
Quae mulieres apud magistratus pro se aut aliis causas egerunt.
De quaestionibus.
De testibus.
Qui quae in aliis uindicarant ipsi commiserunt.
De studio et industria.
De otio.
Quanta uis sit eloquentiae.
Quantum momentum sit in pronuntiatione et apto motu corporis.
Quam magni effectus artium sint.
Quaedam nulla arte effici posse.
Suae quemque artis optimum et auctorem esse et disputatorem.
De senectute.
De cupiditate gloriae.
Quae cuique magnifica contigerunt.
De luxuria et libidine.
De crudelitate.
De ira aut odio.
De auaritia.
De superbia et potentia.
De perfidia.
De ui et seditione.
De temeritate.
De errore.
De ultione.
Dicta improba aut facta scelerata.
De mortibus non uulgaribus.
De cupiditate uitae.
Quam exquisita custodia usi sint quibus suspecti domestici fuerunt.
De similitudine formae.
De his qui infimo loco nati mendacio se clarissimis familiis inserere conati sunt.
[praef.] Vrbis Romae exterarumque gentium facta simul ac dicta memoratu
digna apud alios latius diffusa sunt quam ut breuiter cognosci
possint, ab inlustribus electa auctoribus digerere constitui, ut documenta sumere
uolentibus longae inquisitionis labor absit.
--- digerere ed.1579-1639] deligere AG, delegere L. ---
nec mihi cuncta conplectendi cupido incessit: quis enim omnis aeui
gesta modico uoluminum numero conprehenderit, aut quis compos mentis
domesticae peregrinaeque historiae seriem felici superiorum stilo
conditam uel adtentiore cura uel praestantiore facundia traditurum se
sperauerit? te igitur huic coepto, penes quem hominum deorumque
consensus maris ac terrae regimen esse uoluit,
certissima salus
patriae, Caesar, inuoco, cuius caelesti prouidentia uirtutes, de
quibus dicturus sum, benignissime fouentur, uitia seuerissime
uindicantur:
nam si prisci oratores ab Ioue optimo maximo bene orsi sunt, si
excellentissimi uates a numine aliquo principia traxerunt, mea
paruitas eo iustius ad fauorem tuum decucurrerit, quo cetera diuinitas
opinione colligitur, tua praesenti fide paterno auitoque sideri par
uidetur, quorum eximio fulgore multum caerimoniis nostris inclitae
claritatis accessit:
--- claritatis dett.] alacritatis 'A'. ---
reliquos enim deos accepimus, Caesares dedimus. et quoniam initium a
cultu deorum petere in animo est, de condicione eius summatim
disseram.
De religione.
De neglecta religione.
De ominibus.
De prodigiis.
De somniis.
De miraculis.De religione.
De neglecta religione.
De ominibus.
De prodigiis.
De somniis.
De miraculis.
De religione.
[I.1.1] Maiores statas sollemnesque caerimonias pontificum scientia,
bene gerendarum rerum auctoritates augurum obseruatione, Apollinis
praedictiones uatum libris, portentorum depulsi<one>s Etrusca
disciplina explicari uoluerunt.
prisco etiam instituto rebus diuinis opera datur, cum aliquid conmendandum
est, precatione, cum exposcendum, uoto, cum soluendum, gratulatione, cum
inquirendum uel extis uel sortibus, inpetrito, cum sollemni ritu peragendum,
sacrificio, quo etiam ostentorum ac fulgurum denuntiationes procurantur.
Tantum autem studium antiquis non solum seruandae sed etiam
amplificandae religionis fuit, ut florentissima tum et opulentissima
ciuitate decem principum filii senatus consulto singulis Etruriae
populis percipiendae sacrorum disciplinae gratia traderentur,
Cererique, quam more Graeco uenerari instituerant, sacerdotem a Velia,
cum id oppidum nondum ciuitatem accepisset, nomine Calliphanam
peterent [uel, ut alii dicunt, Calliphoenam], ne deae uetustis ritibus
perita deesset antistes.
Cuius cum in urbe pulcherrimum templum haberent, Gracchano tumultu
moniti Sibyllinis libris ut uetustissimam Cererem placarent, Hennam,
quoniam sacra eius inde orta credebant, X uiros ad eam propitiandam
miserunt. item Matri deum saepe numero imperatores nostri conpotes
uictoriarum suscepta uota Pessinuntem profecti soluerunt.
[I.1.2] Metellus vero pontifex maximus Postumium consulem eundemque
flaminem Martialem ad bellum gerendum Africam petentem, ne a sacris
discederet, multa dicta urbem egredi passus non est, religionique
summum imperium cessit, quo<d> tuto se Postumius Martio certamini
conmissurus non uidebatur caerimoniis Martis desertis.
[I.1.3] Laudabile duodecim fascium religiosum obsequium, laudabilior
quattuor et XX in consimili re oboedientia: a Tiberio enim Graccho ad
collegium augurum litteris ex prouincia missis, quibus significabat
se, cum libros ad sacra populi pertinentes legeret, animaduertisse
uitio tabernaculum captum comitiis consularibus, quae ipse fecisset,
eaque re ab auguribus ad senatum relata iussu eius C. Figulus e
Gallia, Scipio Nasica e Corsica Romam redierunt et se consulatu
abdicauerunt.
[I.1.4] Consimili ratione P. Cloelius <Siculus>, M. Cornelius
Cethegus, C. Claudius propter exta parum curiose admota [deorum
inmortalium <aris> uariis temporibus bellisque diuersis] flaminio
abire iussi sunt coactique etiam. [I.1.5] At <Q.> Sulpicio inter
sacrificandum e capite apex prolapsus idem sacerdotium abstulit,
occentusque soricis auditus Fabio Maximo dictaturam, C. Flaminio
magisterium equitum deponendi causam praebuit.
--- Cloelius dett.] Coelius Ac(om. A)LG.
--- Siculus PAc] om. LG.
--- deorum... diuersis] sic sed om. aris LG, om. 'A', aris adomta P, aris ante deorum dett.
--- Q. P] om. 'A'. ---
[I.1.6] Adiciendum his quod P. Licinio pontifici maximo uirgo
Vestalis, quia quadam nocte parum diligens ignis aeterni custos
fuisset, digna uisa est quae flagro admoneretur.
[I.1.7] Maximae uero uirginis Aemiliae discipulam extincto igne tutam
ab omni reprehensione Vestae numen praestitit. qua adorante, cum
carbasum, quem optimum habebat, foculo inposuisset, subito ignis
emicuit.
[I.1.8] Non mirum igitur, si pro eo imperio augendo custodiendoque
pertinax deorum indulgentia semper excubuit, quo tam scrupulosa cura
paruula quoque momenta religionis examinari uidentur, quia numquam
remotos ab exactissimo cultu caerimoniarum oculos habuisse nostra
ciuitas existimanda est.
in qua cum <M.> Marcellus quintum consulatum gerens templum Honori et
Virtuti Clastidio prius, deinde Syracusis potitus nuncupatis debitum
uotis consecrare uellet, a collegio pontificum inpeditus est, negante
unam cellam duobus diis recte dicari:
futurum enim, si quid prodigii in ea accidisset, ne dinosceretur utri
rem diuinam fieri oporteret, nec duobus nisi certis diis una
sacrificari solere.
ea pontificum admonitione effectum est ut Marcellus separatis aedibus
Honoris ac Virtutis simulacra statueret, neque aut collegio pontificum
auctoritas amplissimi uiri aut Marcello adiectio inpensae inpedimento
fuit quo minus religionibus suus tenor suaque obseruatio redderetur.
[I.1.9] Obruitur tot et tam inlustribus consularibus L. Furius
Bibaculus exemplique locum uix post Marcellum inuenit, sed pii simul
ac religiosi animi laude fraudandus non est. qui praetor a patre suo
collegii Saliorum magistro iussus sex lictoribus praecedentibus arma
ancilia tulit, quamuis uacationem huius officii honoris beneficio
haberet:
omnia namque post religionem ponenda semper nostra ciuitas duxit,
etiam in quibus summae maiestatis conspici decus uoluit. quapropter
non dubitauerunt sacris imperia seruire, ita se humanarum rerum futura
regimen existimantia, si diuinae potentiae bene atque constanter
fuissent famulata.
[I.1.10] Quod animi iudicium in priuatorum quoque pectoribus uersatum
est: urbe enim a Gallis capta, cum flamen Quirinalis uirginesque
Vestales sacra onere partito ferrent, easque pontem sublicium
transgressas et cliuum, qui ducit ad Ianiculum, ascendere incipientes
L. Albanius plaustro coniugem et liberos uehens aspexisset, propior
publicae religioni quam priuatae caritati suis ut plaustro descenderent
inperauit atque in id uirgines et sacra inposita omisso coepto itinere
Caere oppidum peruexit, ubi cum summa ueneratione recepta.
grata memoria ad hoc usque tempus hospitalem humanitatem testatur:
inde enim institutum est sacra caerimonias uocari, quia Caeretani ea
infracto rei publicae statu perinde ac florente sancte coluerunt.
quorum agreste illud et sordidius plaustrum tempestiue capax
cuiuslibet fulgentissimi triumphalis currus uel aequauerit gloriam uel
antecesserit.
[I.1.11] Eadem rei publicae tempestate C. Fabius Dorsuo memorabile
exemplum seruatae religionis dedit: namque Gallis Capitolium
obsidentibus, ne statum Fabiae gentis sacrificium interrumperetur,
gabino ritu cinctus, manibus umerisque sacra gerens per medias hostium
stationes in Quirinalem collem peruenit.
ubi omnibus sollemni more peractis in Capitolium propter diuinam
uenerationem uictricium armorum perinde ac uictor rediit.
[I.1.12] Magna conseruandae religionis etiam P. Cornelio Baebio
Tamphilo consulibus apud maiores nostros acta cura est. si quidem in
agro L. Petili scribae sub Ianiculo cultoribus terram altius
uersantibus, duabus arcis lapideis repertis, quarum in altera
scriptura indicabat corpus Numae Pompili fuisse, in altera libri reconditi erant
Latini septem de iure pontificum totidemque Graeci de disciplina sapientiae,
Latinos magna diligentia adseruandos curauerunt, Graecos, quia aliqua
ex parte ad soluendam religionem pertinere existimabantur, Q. Petilius
praetor urbanus ex auctoritate senatus per uictimarios facto igni in
conspectu populi cremauit: noluerunt enim prisci uiri quidquam in hac
adseruari ciuitate, quo animi hominum a deorum cultu auocarentur.
[I.1.13] Tarquinius autem rex M. Atilium duumuirum, quod librum
secretari<tu>um ciuilium sacrorum continentem, custodiae suae
conmissum corruptus Petronio Sabino describendum dedisset, culleo
insutum in mare abici iussit,
--- secretarium 'A'] secreta dett. ---
idque supplicii genus multo post parricidis lege inrogatum est,
iustissime quidem, quia pari uindicta parentum ac deorum uiolatio
expianda est.
[I.1.14] Sed quae ad custodiam religionis adtinent, nescio an omnes
M. Atilius Regulus praecesserit, qui ex uictore speciosissimo insidiis
Hasdrubalis et Xantippi Lacedaemonii ducis ad miserabilem captiui
fortunam deductus
ac missus ad senatum populumque Romanum legatus, ut [ex] se et uno et
sene conplures Poenorum iuuenes pensarentur, in contrarium dato
consilio Karthaginem petiit, non quidem ignarus ad quam crudeles
quamque merito sibi infestos [deos] reuerteretur, uerum quia his
iurauerat, si captiui eorum redditi non forent, ad eos sese rediturum.
potuerunt profecto dii inmortales efferatam mitigare saeuitiam.
ceterum, quo clarior esset Atilii gloria, Karthaginienses moribus suis
uti passi sunt, tertio Punico bello religiosissimi spiritus tam
crudeliter uexati urbis eorum interitu iusta exacturi piacula.
[I.1.15] Quanto nostrae ciuitatis senatus uenerabilior in deos! qui
post Cannensem cladem decreuit ne matronae ultra tricesimum diem
luctus suos extenderent, uti ab his sacra Cereris peragi possent, quia
maiore paene Romanarum uirium parte in execrabili ac diro solo iacente
nullius penates maeroris expertes erant.
itaque matres ac filiae coniugesque et sorores nuper interfectorum
abstersis lacrimis depositisque doloris insignibus candidam induere
uestem et aris tura dare coactae sunt.
qua quidem constantia optinendae religionis magnus caelestibus
iniectus est rubor ulterius aduersus eam saeuiendi gentem, quae ne
iniuriarum quidem acerbitate ab eorum cultu absterreri potuerit.
[De neglecta religione].
[I.1.16] Creditum est Varronem consulem apud Cannas cum
Karthaginiensibus tam infeliciter dimicasse ob iram Iunonis, quod, cum
ludos circenses aedilis faceret, in Iouis optimi maximi tensa eximia
facie puerum histrionem ad exuuias tenendas posuisset. quod factum,
post aliquot annos memoria repetitum, sacrificiis expiatum est.
[I.1.17] Hercules quoque detractae religionis suae et grauem et
manifestam poenam exegisse traditur: nam cum Potitii sacrorum eius
ritum, quem pro dono genti eorum ab ipso adsignatum uelut hereditarium
optinuerant, auctore Appio censore ad humile seruorum <publicorum>
ministerium transtulissent, omnes, qui erant numero super XXX, puberes
intra annum extincti sunt nomenque Potitium in XII familias diuisum }crux{
prope interiit, Appius uero luminibus captus est.
--- publicorum (ip. Kempf)] publicos P, publicis N, om. 'A'.
--- prope 'A'] propere dett. ---
[I.1.18] Acer etiam sui numinis uindex Apollo, qui Karthagine a
Romanis oppressa ueste aurea nudatus id egit ut sacrilegae manus inter
fragmenta eius abscisae inuenirentur.
[I.1.19] Nec minus efficax ultor contemptae religionis filius quoque
eius Aesculapius, qui (consecratum templo suo lucum a Turullio
praefecto Antonii ad naues ei faciendas magna ex parte succisum
dolens) inter ipsum nefarium ministerium, deuictis partibus Antonii,
imperio Caesaris morti destinatum Turullium manifestis numinis sui
uiribus in eum locum, quem uiolauerat, traxit effecitque ut ibi
potissimum a militibus Caesarianis occisus
--- locum 'A'] luco N, lucum ed.1567-92. ---
eodem exitio et euersis iam arboribus poenas lueret et adhuc
superantibus inmunitatem consimilis iniuriae pareret suamque
uenerationem, quam apud colentes maximam semper habuerat, deus
multiplicauit.
[I.1.20] Q. autem Fuluius Flaccus inpune non tulit, quod in censura
tegulas marmoreas ex Iunonis Laciniae templo in aedem Fortunae
equestris, quam Romae faciebat, transtulit:
--- Laciniae] =Locriniae= (ip. DiVo). ---
negatur enim post hoc factum mente constitisse. quin etiam per summam
aegritudinem animi expirauit, cum ex duobus filiis in Illyrico
militantibus alterum decessisse, alterum grauiter audisset adfectum.
cuius casu motus senatus tegulas Locros reportandas curauit decretique
circumspectissima sanctitate inpium opus censoris retexuit.
[I.1.21] tam me hercule quam Plemini legati Scipionis in thesauro
Proserpinae spoliando sceleratam auaritiam iusta animaduersione uindicauit:
--- Plemini ed.1651-1715] P. (Ac in ras.) Lemini A, P. Leminii, P. Lomini Lc, L. Pleminii ed.1567-92. ---
cum enim eum uinctum Romam pertrahi iussisset, - qui ante causae
dictionem in carcere taeterrimo genere morbi consumptus est, pecuniam
dea eiusdem senatus imperio et quidem summam duplicando recuperauit.
[I.1.ext.1] Quae, quod ad Plemini facinus pertinuit, bene a patribus
conscriptis uindicata, quod ad uiolentas regis Pyrri sordes
attinuerat, se ipsa potenter atque efficaciter defendit:
--- Plemini ed.1567-92] Publii Lemini AL, P. Leminii G. ---
coactis enim Locrensibus ex thesauro eius magnam illi pecuniam dare,
cum onustus nefaria praeda nauigaret, ui subitae tempestatis tota cum
classe uicinis deae litoribus inlisus est, in quibus pecunia incolumis
reperta sanctissimi thesauri custodiae restituta est.
[I.1.ext.2] At non similiter Masinissa rex. cuius cum praefectus
classis Melitam appulisset et aeque ex fano Iunonis dentes eburneos
eximiae magnitudinis sublatos ad eum pro dono adtulisset, ut conperit
unde essent aduecti, quinqueremi reportandos Melitam inque templo
Iunonis conlocandos curauit,
insculptos gentis suae litteris significantibus regem ignorantem eos
accepisse, libenter deae reddidisse. factum <magis> Masinissae animo
quam Punico sanguini conueniens!
[I.1.ext.3] Quamquam quid attinet mores natione perpendi? in media
barbaria ortus sacrilegium alienum rescidit: Syracusis genitus
Dionysius tot sacrilegia sua, quot iam recognoscemus, iocosis dictis
prosequi uoluptatis loco duxit:
fano enim Proserpinae spoliato Locris, cum per altum secundo uento
classe ueheretur, ridens amicis "uidetisne" ait "quam bona nauigatio
ab ipsis dis inmortalibus sacrilegis tribuatur?"
detracto etiam Ioui Olympio magni ponderis aureo amiculo, quo eum
tyrannus Gelo e manubiis Karthaginiensium ornauerat, iniectoque ei
laneo pallio dixit aestate graue esse aureum amiculum, hieme frigidum,
laneum autem ad utrumque tempus anni aptius.
idem Epidauri Aesculapio barbam auream demi iussit, quod adfirmaret
non conuenire patrem Apollinem inberbem, ipsum barbatum conspici.
idem mensas argenteas atque aureas e fanis sustulit, quodque in his
more Graeciae scriptum erat bonorum deorum eas esse, uti se bonitate
eorum praedicauit.
idem Victorias aureas et pateras et coronas, quae simulacrorum
porrectis manibus sustinebantur, tollebat et eas se accipere, non
auferre dicebat, perquam stultum esse argumentando, a quibus bona
precamur, ab his porrigentibus nolle sumere.
qui, tametsi debita supplicia non exsoluit, dedecore tamen fili
mortuus poenas pependit, quas uiuus effugerat: lento enim gradu ad
uindictam sui diuina procedit ira tarditatemque supplicii grauitate
pensat.
[I.1.ext.4] In quam ne incideret Timasitheus Liparitanorum princeps
}crux{ consilio sibi aliter atque uniuersae patriae utili prouidit
exemplo:
excepta namque in freto a ciuibus suis piraticam exercentibus magni
ponderis aurea cratera, quam Romani Pythio Apollini decimarum nomine
dicauerant, incitato ad eam partiendam populo, ut comperit [, eam
Delphos perferendam curauit.]
De ominibus.
[I.5.1] Ominum etiam obseruatio aliquo contactu religioni innexa est,
quoniam non fortuito motu, sed diuina prouidentia constare creduntur.
Quae effecit ut urbe a Gallis disiecta, deliberantibus patribus
conscriptis utrum Veios migrarent an sua moenia restituerent, forte eo
tempore praesidio cohortibus redeuntibus centurio in comitio
exclamaret "signifer, statue signum, hic optime manebimus":
ea enim uoce audita senatus accipere se omen respondit e uestigioque
Veios transeundi consilium omisit. quam paucis uerbis de domicilio
futuri summi imperii confirmata est condicio!
credo indignum diis existimantibus prosperrimis auspiciis Romanum
nomen ortum Veientanae urbis appellatione mutari inclitaeque uictoriae
decus modo abiectae urbis ruinis infundi.
[I.5.2] Huius tam praeclari operis auctor Camillus, cum esset
precatus ut, si cui deorum nimia felicitas populi Romani uideretur,
eius inuidia suo aliquo incommodo satiaretur, subito lapsu decidit.
quod omen ad damnationem, qua postea oppressus est, pertinuisse uisum
est.
merito autem de laude inter se uictoria et pia precatio amplissimi
uiri certauerint: aeque enim uirtutis est et bona patriae auxisse et
mala in se transferri uoluisse.
[I.5.3] Quid illud, quod L. Paulo consuli euenit, quam memorabile!
cum ei sorte obuenisset ut bellum cum rege Perse gereret et domum e
curia regressus filiolam suam nomine Tertiam, quae tum erat admodum
paruula, osculatus tristem animaduerteret, interrogauit quid ita eo
uultu esset. quae respondit Persam perisse.
decesserat autem catellus, quem puella in deliciis habuerat, nomine
Persa. arripuit igitur omen Paulus exque fortuito dicto quasi certam
spem clarissimi triumphi animo praesumpsit.
[I.5.4] At Caecilia Metelli, dum sororis filiae, adultae aetatis
uirgini, more prisco nocte concubia nuptiale petit omen, ipsa fecit:
nam cum in sacello quodam eius rei gratia aliquamdiu persedisset nec
[aliqua] ulla uox proposito congruens esset audita, fessa longa standi
mora puella rogauit materteram ut sibi paulisper locum residendi
adcommodaret.
cui illa "ego uero" inquit "libenter tibi mea sede cedo". quod dictum
ab indulgentia profectum ad certi ominis processit euentum, quoniam
Metellus non ita multo post mortua Caecilia uirginem, de qua loquor,
in matrimonium duxit.
[I.5.5] C. autem Mario obseruatio ominis procul dubio saluti fuit,
quo tempore hostis a senatu iudicatus in domum Fanniae Minturnis
custodiae causa deductus est. animaduertit enim asellum, cum ei
pabulum obiceretur, neglecto eo ad aquam procurrentem.
quo spectaculo deorum prouidentia quod sequeretur oblatum ratus,
alioquin etiam interpretandarum religionum peritissimus, a
multitudine, quae ad opem illi ferendam confluxerat, inpetrauit ut ad
mare perduceretur ac protinus nauiculam conscendit eaque in Africam
peruectus arma Sullae uictricia effugit.
[I.5.6] Pompeius uero Magnus in acie Pharsalica uictus a Caesare,
fuga quaerens salutem cursum in insulam Cyprum, ut aliquid in ea
uirium contraheret, classe direxit adpellensque ad oppidum Paphum
conspexit in litore speciosum aedificium gubernatoremque interrogauit
quod ei nomen esset.
qui respondit }greco{ uocari. quae uox spem eius [quae]
quantulamcumque [restabat] conminuit, neque id dissimulanter tulit:
auertit enim oculos ab illis tectis ac dolorem, quem ex diro omine
ceperat, gemitu patefecit.
[I.5.7] M. etiam Bruti dignus admisso parricidio euentus omine
designatus est, si quidem post illud nefarium opus natalem suum
celebrans, cum Graecum uersum expromere uellet, ad illud potissimum
Homericum referendum animo tetendit: }greco{ qui deus Philippensi acie
a Caesare et Antonio signo datus in eum tela conuertit.
[I.5.8] Consentaneo uocis iactu C. Cassii aurem fortuna peruellit,
quem orantibus Rhodiis ne ab eo cunctis deorum simulacris
spoliarentur, Solem a se relinqui respondere uoluit,
ut rapacissimi uictoris insolentiam dicti tumore protraheret
abiectumque Macedonica pugna non effigiem Solis, quam tantummodo
supplicibus cesserat, sed ipsum solem re uera relinquere cogeret.
[I.5.9] Adnotatu dignum illud quoque omen, sub quo Petilius consul in
Liguria bellum gerens occiderit: nam cum montem, cui Leto cognomen
erat, oppugnaret interque adhortationem militum dixisset "hodie ego
Letum utique capiam", inconsideratius proeliando fortuitum iactum
uocis leto suo confirmauit.
[I.5.ext.1] Adici nostris duo eiusdem generis alienigena exempla non
absurde possunt. Sami Prienensibus auxilium aduersus Caras
inplorantibus adrogantia instincti pro classe et exercitu sibullam eis
derisus gratia miserunt.
--- sibullam] sibyllam P, symbulam AL, symbolam G, sibullam vel cymbulam dett. ---
quam illi uelut diuinitus datum praesidium interpretati libenter
receptam uera fatorum praedictione uictoriae ducem habuerunt.
[I.5.ext.2] Ne Apolloniatae quidem paenitentiam egerunt, quod, cum
bello Illyrico pressi Epidamnios ut sibi opem ferrent orassent atque
illi flumen uicinum moenibus suis nomine Aeantem in adiutorium eorum
sese mittere dixissent, "accipimus quod datur" responderunt eique
primum in acie locum perinde ac duci adsignarunt:
ex insperato enim superatis hostibus successum suum omini acceptum
referentes et tunc Aeanti ut deo immolauerunt et deinceps omnibus
proeliis duce uti instituerunt.
De prodigiis.
[I.6.praef.-1] Prodigiorum quoque, quae aut secunda aut ad uersa acciderunt,
debita proposito nostro relatio est. Seruio Tullio etiam tum puerulo
dormienti circa caput flammam emicuisse domestico<rum> oculi adnotauerunt.
--- domesticorum AcLcG] domestico AL, domestici dett. ---
quod prodigium Anci regis Marci uxor Tanaquil admirata, serua natum
in modum filii educauit et ad regium fastigium euexit.
[I.6.2] Aeque felicis euentus illa flamma, quae ex L. Marci ducis
duorum exercituum, quos interitus Publi et Gnaei Scipionum in Hispania
debilitauerat, capite contionantis eluxit:
namque eius aspectu pauidi adhuc milites pristinam recuperare
fortitudinem admoniti VIII et XXX milibus hostium caesis magnoque
numero in potestatem redacto bina castra Punicis opibus referta
ceperunt.
[I.6.3] Item, cum bello acri et diutino Veientes a Romanis intra
moenia conpulsi capi non possent, eaque mora non minus obsidentibus
quam obsessis intolerabilis uideretur, exoptatae uictoriae iter miro
prodigio di inmortales patefecerunt:
subito enim Albanus lacus neque caelestibus auctus imbribus neque
inundatione ullius amnis adiutus solitum stagni modum excessit. cuius
rei explorandae gratia legati ad Delphicum oraculum missi rettulerunt
praecipi sortibus ut aquam eius lacus emissam per agros diffunderent:
sic enim Veios <uenturos> in potestatem populi Romani.
quod prius quam legati renuntiarent, aruspex Veientium a milite
nostro, quia domestici interpretes deerant, raptus et in castra
perlatus futurum dixerat. ergo senatus duplici praedictione monitus
eodem paene tempore et religioni paruit et hostium urbe potitus est.
[I.6.4] Nec parum prosperi successus quod sequitur. L. Sulla consul
sociali bello, cum in agro Nolano ante praetorium immolaret, subito ab
ima parte arae prolapsam anguem prospexit.
--- ima] =una= (ip. Lippi Bigazzi). ---
qua uisa Postumi aruspicis hortatu continuo exercitum in expeditionem
eduxit ac }crux{ fortissima Samnitium castra cepit. quae uictoria
futurae eius amplissimae potentiae gradus et fundamentum extitit.
[I.6.5] Praecipuae admirationis etiam illa prodigia, quae C. Volumnio
Ser. Sulpicio consulibus in urbe nostra inter initia motusque bellorum
acciderunt: bos namque mugitu suo in sermonem humanum conuerso
nouitate monstri audientium animos exterruit.
carnis quoque in modum nimbi dissipatae partes ceciderunt, quarum
maiorem numerum praepetes diripuerunt aues, reliquum humi per aliquot
dies neque odore taetro neque deformi aspectu mutatum iacuit.
Eiusdem generis monstra alio tumultu credita sunt: puerum infantem
semenstrem in foro boario triumphum <clamasse>, alium cum elephantino
capite natum, in Piceno lapidibus pluisse, in Gallia lupum uigili e
uagina gladium abstulisse, in Sardinia scuta duo sanguinem sudasse,
Antii metentibus cruentas spicas in corbem decidisse, Caerites aquas
sanguine mixtas fluxisse. bello etiam Punico secundo constitit Cn.
Domiti bouem dixisse "caue tibi, Roma".
--- clamasse (ip. Kempf)] locutum vel exclamasse vel proclamasse vel protulisse dett., om. 'A'.
--- Sardinia N] Sicilia 'A'.
--- Antii (ip. Halm)] etiam 'A'. ---
[I.6.6] C. autem Flaminius inauspicato consul creatus cum apud lacum
Trasimennum cum Hannibale conflicturus conuelli signa iussisset, lapso
equo super caput eius humi prostratus est nihilque eo prodigio
inhibitus, signiferis negantibus signa moueri sua sede posse, malum,
ni ea continuo effodissent, minatus est.
uerum huius temeritatis utinam sua tantum, non etiam populi Romani
maxima clade poenas pependisset! in ea namque acie xv Romanorum caesa,
vi capta, x fugata sunt. consulis obtruncati corpus ad funerandum ab
Hannibale quaesitum, qui, quantum in ipso fuerat, Romanum sepelierat
imperium.
[I.6.7] Flamini autem praecipitem audaciam C. Hostilius Mancinus
uaesana perseuerantia subsequitur. cui consuli in Hispaniam ituro haec
prodigia acciderunt: cum Lauinii sacrificium facere uellet, pulli
cauea emissi in proximam siluam fugerunt summaque diligentia quaesiti
reperiri nequiuerunt. cum ab Herculis portu, quo pedibus peruenerat,
nauem conscenderet, talis uox sine ullo auctore ad aures eius
peruenit, "Mancine, mane".
qua territus, cum itinere conuerso Genuam petisset et ibi scapham
esset ingressus, anguis eximiae magnitudinis uisus e conspectu abiit.
ergo prodigiorum <numerum> numero calamitatium aequauit, infelici
pugna, turpi foedere, deditione funesta.
[I.6.8] Minus miram in homine parum considerato temeritatem Ti.
Gracchi grauissimi ciuis tristis exitus et prodigio denuntiatus nec
euitatus consilio facit: consul enim cum in Lucanis sacrificaret,
angues duae ex occulto prolapsae repente hostiae, quam immolauerat,
adeso iocinore in easdem se latebras retulerunt.
ob id deinde factum instaurato sacrificio idem prodigii euenit.
tertia quoque caesa uictima diligentiusque adseruatis extis neque
adlapsus serpentium arceri neque fuga inpediri potuit.
quod quamuis aruspices ad salutem imperatoris pertinere dixissent,
Gracchus tamen non cauit ne perfidi hospitis sui Flaui insidiis in eum
locum deductus, in quo Poenorum dux Mago cum armata manu delituerat,
inermis occideretur.
[I.6.9] Et consulatus collegium et erroris societas et par genus
mortis a Ti. Graccho ad <M.> Marcelli memoriam me trahit.
is captarum Syracusarum et Hannibalis ante Nolana moenia a se primum
fugere coacti gloria inflammatus, cum summo studio niteretur ut
Poenorum exercitum aut in Italia prosterneret aut Italia pelleret,
sollemnique sacrificio uoluntates deorum exploraret,
quae prima hostia ante foculum cecidit, eius iecur sine capite
inuentum est, proxima caput iocinoris duplex habuit. quibus inspectis
aruspex tristi uultu non placere sibi exta, quia secundum truncata
laeta apparuissent, respondit.
ita monitus M. Marcellus ne quid temere conaretur, insequenti nocte
speculandi gratia cum paucis egredi ausus, a multitudine hostium in
Bruttis circumuentus aeque magnum dolorem ac detrimentum patriae
interitu suo attulit.
[I.6.10] Nam Octauius consul dirum omen quemadmodum timuit, ita
uitare non potuit: e simulacro enim Apollinis per se abrupto capite et
ita infixo humi, ut auelli nequiret, armis cum collega suo dissidens
Cinna praesumpsit animo ea re significari exitium suum inque metus
augurium tristi fine uitae incidit, ac tum demum immobile dei caput
terra refigi potuit.
[I.6.11] Non sinit nos M. Crassus, inter grauissimas Romani imperii
iacturas numerandus, hoc loco de se silentium agere, plurimis et
euidentissimis ante tantam ruinam monstrorum pulsatus ictibus.
ducturus erat a Carris aduersus Parthos exercitum. pullum ei traditum est
paludamentum, cum in proelium exeuntibus album aut purpureum dari soleat.
maesti et taciti milites ad principia conuenerunt, qui uetere
instituto cum clamore alacri adcurrere debebant. aquilarum altera uix
conuelli a primo pilo potuit, altera aegerrime extracta in contrariam
ac ferebatur partem se ipsa conuertit.
magna haec prodigia, sed [et] illae clades aliquanto maiores, tot
pulcherrimarum legionum interitus, tam multa signa hosti<li>bus
intercepta manibus, tantum Romanae militiae decus barbarorum obtritum
equitatu, optimae indolis filii cruore paterni respersi oculi, corpus
imperatoris inter promiscuas cadauerum strues auium ferarumque
laniatibus obiectum.
uellem quidem placidius, }crux{ sed quod relatu uerum est. sic deorum
spreti monitus excandescunt, sic humana consilia castigantur, ubi se
caelestibus praeferunt.
[I.6.12] Cn. etiam Pompeium Iuppiter omnipotens abunde monuerat ne
cum C. Caesare ultimam belli fortunam experiri contenderet, egresso a
Dyrrachio aduersa agmini eius fulmina iaciens, examinibus apium signa
obscurando, subita tristitia implicatis militum animis, nocturnis
totius exercitus terroribus, ab ipsis altaribus hostiarum fuga.
sed inuictae leges necessitudinis pectus alioquin procul amentia
remotum prodigia ista iusta aestimatione perpendere passae non sunt.
itaque, dum illa eleuat, auctoritatem amplissimam et opes priuato
fastigio excelsiores omniaque ornamenta, quae ab ineunte adulescentia
ad inuidiam usque contraxerat, spatio unius diei confregit.
quo constat in delubris deum sua sponte signa conuersa, militarem
clamorem strepitumque armorum adeo magnum Antiochiae et Ptolemaide
auditum, ut in muros concurreretur, sonum tympanorum Pergami abditis
delubri editum, palmam uiridem Trallibus in aede Victoriae sub
Caesaris statua inter coagmenta lapidum iustae magnitudinis enatam.
quibus apparet caelestium numen et Caesaris gloriae fauisse et Pompei
errorem inhibere uoluisse.
[I.6.13] Tuas aras tuaque sanctissima templa, diue Iuli, ueneratus
oro ut propitio ac fauenti numine tantorum casus uirorum sub tui
exempli praesidio ac tutela delitescere patiaris:
te enim accepimus eo die, quo purpurea ueste uelatus aurea in sella
consedisti, ne maximo studio senatus exquisitum et delatum honorem
spreuisse uidereris, priusquam exoptatum ciuium oculis conspectum tui
offerres, cultui religionis, in quam mox eras transiturus, uacasse
mactatoque opimo boue cor in extis non repperisse,
ac responsum tibi ab Spurinna aruspice pertinere id signum ad uitam
et consilium tuum, quod utraque haec corde continerentur. erupit
deinde eorum parricidium, qui, dum te hominum numero subtrahere
uolunt, deorum concilio adiecerunt.
[I.6.ext.1] Claudatur hoc exemplo talium ostentorum domestica
relatio, ne, si ulterius Romana adprehendero, e caelesti templo ad
priuatas domos non }crux{ consentaneos usus transtulisse uidear.
adtingam igitur externa, quae Latinis litteris inserta, ut
auctoritatis minus habent, ita aliquid gratae uarietatis adferre
possunt.
In exercitu Xerxis, quem }crux{ aduersus prouinciam Graeciam
contraxerat, equae partu leporem editum constat. quo genere monstri
tanti apparatus significatus est euentus: nam qui mare classibus,
terram pedestri <...> et fugax animal pauido regressu regnum suum
repetere est coactus.
Eidem montem Athon uix tandem transgresso, priusquam Athenas deleret,
Lacedaemonis inuadendae consilium agitanti admirabile inter cenam
prodigium incidit: infusum namque paterae eius uinum in sanguinem, nec
semel sed iterum et tertio conuersum est. qua de re consulti magi
monuerunt ut se ab incepto proposito abstineret:
et si quod uestigium in uaecordi pectore sensus fuisset, <...>
ante de Leonida et }crux{ a caesare Spartanis abunde monitum.
[I.6.ext.2] Midae uero, cuius imperio Phrygia fuit subiecta, puero
dormienti formicae in os grana tritici congesserunt. parentibus deinde
eius corsus prodigium tenderet explorantibus augures responderunt
omnium illum mortalium futurum ditissimum.
nec uana praedictio extitit: nam Midas cunctorum paene regum opes
abundantia pecuniae antecessit infantiaeque incunabula uili deorum
munere donata onustis auro atque argento gazis pensauit.
[I.6.ext.3] Formicis Midae iure meritoque apes Platonis praetulerim:
illae enim caducae ac fragilis, hae solidae et aeternae felicitatis
indices extiterunt, dormientis in cunis paruuli labellis mel
inserendo. qua re audita prodigiorum interpretes singularem eloquii
suauitatem ore eius emanaturam dixerunt.
ac mihi quidem illae apes non montem Hymettium tymi flore redolentem,
sed Musarum Heliconios colles omni genere doctrinae uirentis dearum
instinctu depastae maximo ingenio dulcissima summae eloquentiae
instillasse uidentur alimenta.
De somniis.
[I.7.1] Sed quoniam diuitem Midae disertumque Platonis somnum adtigi,
referam quam certis imaginibus multorum quies adumbrata sit. quem
locum unde potius ordiar quam a diui Augusti sacratissima memoria?
eius medico Artorio somnum capienti nocte, quam dies insecutus est,
quo in campis Philippiis Romani inter se exercitus concurrerunt,
Mineruae species oborta praecepit ut illum graui morbo implicitum
moneret ne propter aduersam ualitudinem proximo proelio non
interesset.
quod cum Caesar audisset, lectica se in aciem deferri iussit. ubi dum
supra uires corporis pro adipiscenda uictoria excubat, castra eius a
Bruto capta sunt. quid ergo aliud putamus quam diuino numine effectum
ne destinatum iam immortalitati caput indignam caelesti spiritu
fortunae uiolentiam sentiret?
[I.7.2] Augustum uero praeter naturalem animi in omnibus rebus
subtiliter perspiciendis uigorem etiam recens et domesticum exemplum
ut Artori somnio obtemperaret admonuit:
audiuerat enim diui Iuli patris sui uxorem Calpurniam nocte, quam is
ultimam in terris egit, in quiete uidisse multis eum confectum
uulneribus in suo sinu iacentem, somnique atrocitate uehementer
exterritam rogare non destitisse ut proximo die curia se abstineret.
at illum, ne muliebri somnio motus id fecisse existimaretur, senatum,
in quo ei parricidarum manus adlatae sunt, habere contendisse. }crux{
non est inter patrem et filium ullius rei conparationem fieri
praesertim diuinitatis fastigio iunctos, sed iam alter operibus suis
aditum sibi ad caelum struxerat, alteri longus adhuc terrestrium
uirtutum orbis restabat.
quapropter ab hoc tantummodo <im>pendentem mutationem status
cognosci, ab illo etiam differri dii immortales uoluerunt, ut aliud
caelo decus daretur, aliud promitteretur.
[I.7.3] Illud etiam somnium et magnae admirationis et clari exitus,
quod eadem nocte duo consules P. Decius Mus et T. Manlius Torquatus
Latino bello graui ac periculoso non procul a Vesuui montis radicibus
positis castris uiderunt: utrique enim quaedam per quietem species
praedixit ex altera acie imperatorem, ex altera exercitum diis Manibus
matrique Terrae deberi: utrius autem dux copias hostium superque eas
sese ipsum deuouisset, uictricem abituram.
id luce proxima consulibus sacrificio uel expiaturis, si posset
auerti, uel, si certum deorum etiam monitu uisum foret, exsecuturis
hostiarum exta somnio congruerunt, conuenitque inter eos, cuius cornu
prius laborare coepisset, ut is capite suo fata patriae lueret. quae
neutro reformidante Decium depoposcerunt.
[I.7.4] Sequitur aeque ad publicam religionem pertinens somnium. cum
plebeis quidam ludis pater familias per circum Flaminium, prius quam
pompa induceretur, seruum suum uerberibus mulcatum sub furca ad
supplicium egisset, <T.> Latinio homini ex plebe Iuppiter in quiete
praecepit ut consulibus diceret sibi praesultorem ludis circensibus
proximis non placuisse:
--- Latinio (ip. Kempf)] Latino 'A'. ---
quae res nisi adtenta ludorum instauratione expiata esset, secuturum
non mediocre urbis periculum. ille ueritus ne cum aliquo incommodo suo
religione summum implicaret imperium, silentium egit, e uestigioque
filius eius subita ui morbi correptus interiit.
ipse etiam per quietem ab eodem deo interrogatus an satis magnam
poenam neglecti imperii sui pependisset, in proposito perseuerans
debilitate corporis solutus est
ac tum demum ex consilio amicorum lecticula ad tribunal consulum et
inde ad senatum perlatus ordine totius casus sui exposito magna cum
omnium admiratione recuperata membrorum firmitate pedibus domum
rediit.
[I.7.5] Ac ne illud quidem inuoluendum silentio. inimicorum
conspiratione urbe pulsus M. Cicero, cum in uilla quadam campi
Atinatis deuersaretur, animo in somnum profuso per loca deserta et
inuias regiones uaganti sibi C. Marium consulatus ornatum insignibus
putauit obuium factum, interrogantem eum quid ita tam tristi uultu
incerto itinere ferretur.
audito deinde casu, quo conflictabatur, conprehendisse dexteram suam
ac se proximo lictori in monumentum ipsius ducendum tradidisse, quod
diceret ibi esse ei laetioris status spem repositam. nec aliter
euenit: nam in aede Iouis Mariana senatus consultum de reditu est eius
factum.
[I.7.6] C. autem Graccho inminentis casus atrocitas palam atque
aperte per quietem denuntiata est: somno enim pressus Tiberii
[gracchi] fratris effigiem uidit dicentis sibi nulla ratione eum
uitare posse ne eo fato [non] periret, quo ipse occidisset.
--- fato] =facto= (ip. Lippi Bigazzi). ---
id ex Graccho prius quam tribunatum, in quo fraternum exitum habuit,
iniret multi audierunt. Caelius etiam certus Romanae historiae auctor
sermonem de ea re ad suas aures illo adhuc uiuo peruenisse scribit.
[I.7.7] Vincit huiusce somni dirum aspectum quod insequitur. apud
Actium M. Antonii fractis opibus Cassius Parmensis, qui partes eius
secutus fuerat, Athenas confugit. ubi concubia nocte cum
sollicitudinibus et curis mente sopita in lectulo iaceret, existimauit
ad se uenire hominem ingentis magnitudinis, coloris nigri, squalidum
barba et capillo inmisso, interrogatumque quisnam esset respondisse
}greco{.
perterritus deinde taetro uisu et nomine horrendo seruos inclamauit
sciscitatusque est ecquem talis habitus aut intrantem cubiculum aut
exeuntem uidissent. quibus adfirmantibus neminem illuc accessisse,
iterum se quieti et somno dedit, atque eadem animo eius obuersata
species est.
itaque fugato somno lumen intro ferri iussit puerosque a se discedere
uetuit. inter hanc noctem et supplicium capitis, quo eum Caesar
adfecit, paruulum admodum temporis intercessit.
[I.7.8] Propioribus tamen, ut ita dicam, lineis Haterii Rufi equitis
Romani somnium certo euentu admotum est. qui, cum gladiatorium munus
Syracusis ederetur, inter quietem retiari se manu confodi uidit idque
postero die in spectaculo consessoribus narrauit.
incidit deinde ut proximo ab equite loco retiarius cum murmillone
introduceretur. cuius cum faciem uidisset, isdem dixit ab illo
retiario trucidari putasse protinusque inde discedere uoluit.
illi sermone suo metu eius discusso causam exitii misero attulerunt:
retiarius enim in eum locum conpulso murmillone et abiecto, dum
iacentem ferire conatur, traiectum gladio Haterium interemit.
[I.7.ext.1] Hannibalis quoque ut detestandum Romano sanguini, ita
certae praedictionis somnium, cuius non uigiliae tantum sed etiam ipsa
quies hostilis imperio nostro fuit: hausit enim proposito et uotis
suis conuenientem imaginem existimauitque missum sibi ab Ioue mortali
specie excelsiorem iuuenem inuadendae Italiae ducem.
cuius monitu primo uestigia nullam in partem <deflexis> secutus
oculis, mox humani ingenii prona uoluntate uetita scrutandi pone
respiciens animaduertit inmensae magnitudinis serpentem concitato
impetu omne, quidquid obuium fuerat, proterentem postque eam magno cum
caeli fragore erumpentes nimbos lucemque caliginosis inuolutam tenebris.
adtonitus deinde quidnam <id> esset monstri et quid portenderet
interrogauit. hic dux "Italiae uides" inquit "uastitatem: proinde sile
et cetera tacitis permitte fatis".
[I.7.ext.2] Quam bene Macedoniae rex Alexander per quietem uisa
imagine praemonitus erat ut uitae suae custos esset diligentior, si
eum cauendi etiam periculi consilio fortuna instruere uoluisset:
namque Cassandri pestiferam sibi dexteram somnio prius cognouit quam
exitu sensit: existimauit enim ab illo se interfici, cum eum numquam uidisset.
interposito deinde tempore postquam in conspectum uenit, nocturni
metus patefacta imagine, ut Antipatri filium esse cognouit, adiecto
uersu Graeco, qui fidem somniorum eleuat, praeparati iam aduersus
caput suum ueneficii, quo occidisse Cassandri manu creditur,
suspicionem animo repulit.
[I.7.ext.3] Longe indulgentius dii in poeta Simonide, cuius salutarem
inter quietem admonitionem consilii firmitate roborarunt: is enim, cum
ad litus nauem appulisset inhumatumque corpus iacens sepulturae
mandasset, admonitus ab eo ne proximo die nauigaret, in terra remansit.
qui inde soluerant, fluctibus et procellis in conspectu eius obruti
sunt: ipse laetatus est, quod uitam suam somnio quam naui credere maluisset.
memor autem beneficii elegantissimo carmine aeternitati consecrauit,
melius illi et diuturnius in animis hominum sepulcrum constituens quam
in desertis et ignotis harenis struxerat.
[I.7.ext.4] Efficax et illa quietis imago, quae Croesi regis animum
maximo prius metu, deinde etiam dolore confecit: nam e duobus filiis
et ingeni agilitate et corporis dotibus praestantiorem imperiique
successioni destinatum Atym existimauit ferro sibi ereptum.
--- ingenii ed.1611-71] ingenti 'A'. ---
itaque quidquid ad euitandam denuntiatae cladis acerbitatem
pertinebat, nulla ex parte patria cura cessauit aduertere. solitus
erat iuuenis ad bella gerenda mitti, domi retentus est: habebat
armamentarium omnis generis telorum copia refertum, id quoque amoueri
iussum: gladio cinctis comitibus utebatur, uetiti sunt propius accedere.
--- aduertere (ip. Gertz)] auertere 'A'. ---
necessitas tamen aditum luctui dedit: cum enim ingentis magnitudinis
aper Olympi montis culta crebra cum agrestium strage uastaret
inusitatoque malo regium inploratum esset auxilium, filius a patre
extorsit ut ad eum opprimendum mitteretur, eo quidem facilius, quod
non dentis sed ferri saeuitia in metu reponebatur.
uerum dum acri studio interficiendi suem omnes sunt intenti, pertinax
casus inminentis uiolentia lanceam petendae ferae gratia missam in eum
detorsit et quidem eam potissimum dextram nefariae caedis crimine
uoluit aspergi, cui tutela filii a patre mandata erat,
quamque Croesus inprudentis homicidii sanguine uiolatam hospitalis
ueritus deos supplicem sacrificio expiauerat.
[I.7.ext.5] Ne Cyrus quidem superior inuictae fatorum necessitatis
paruulum argumentum est. cuius ortus ad imperium totius Asiae
spectantis maternus auus Astyages duo praenuntios somnii frustra
discutere temptauit, Mandanen filiam suam, quod in quiete uiderat
urinam eius omnes Asiaticas gentes inundasse, non Medorum
excellentissimo, ne in eius familiam regni decus transferretur, sed
Persarum modicae fortunae uiro conlocando
natumque Cyrum exponi iubendo, quia similiter quietis temporibus
existimauerat genitali parte Mandanes <e>natam uitem eo usque
creuisse, donec cunctas dominationis suae partes inumbraret:
frustratus est enim se ipse nepotis felicitatem caelestium iudicio
destinatam humanis consiliis inpedire conando.
[I.7.ext.6] Intra priuatum autem habitum Dionysio Syracusano adhuc se
continente Himerae quaedam non obscuri generis femina inter quietem
opinione sua caelum conscendit atque ibi[dem] deorum omnium lustratis
sedibus animaduertit praeualentem uirum flaui coloris, lentiginosi
oris, ferreis catenis uinctum, Iouis solio pedibusque subiectum,
interrogatoque iuuene, quo considerandi caeli duce fuerat usa, quisnam esset,
audiit illum Siciliae atque Italiae dirum esse fatum solutumque
uinculis multis urbibus exitio futurum. quod somnium postero die
sermone uulgauit. postquam deinde Dionysium inimica Syracusarum
libertati capitibusque insontium infesta fortuna caelesti custodia
libertatum uelut fulmen aliquod otio ac tranquillitati iniecit,
Himeraeorum moenia inter effusam ad officium et spectaculum eius
turbam intrantem ut aspexit, hunc esse, quem in quiete uiderat,
uociferata est. id cognitum tyranno causam tollendae mulieris dedit.
--- causam (ip. Foertsch)] curam 'A'. ---
[I.7.ext.7] Tutioris somni mater eiusdem Dionysi. quae, cum eum
conceptum utero haberet, parere uisa est Satyriscum consultoque
prodigiorum interprete clarissimum ac potentissimum Grai sanguinis
futurum certo cum euentu cognouit.
[I.7.ext.8] At Karthaginiensium dux Hamilcar, cum obsideret
Syracusas, inter somnum exaudisse uocem credidit nuntiantem futurum ut
proximo die in ea urbe cenaret. laetus igitur perinde ac diuinitus
promissa uictoria exercitum pugnae conparabat.
in quo inter Siculos et Poenos orta dissensione, castris eius Syracusani subita
inruptione oppressis ipsum intra moenia sua uinctum pertraxerunt.
ita magis spe quam somnio deceptus cenauit Syracusis captiuus, non,
ut animo praesumpserat, uictor.
[I.7.ext.9] Alcibiades quoque miserabilem exitum suum haud fallaci
nocturna imagine speculatus est: quo enim pallio amicae suae dormiens
opertum se uiderat, interfectus et insepultus iacens contectus est.
[I.7.ext.10] Proximum somnium etsi paulo est longius, propter nimiam
tamen euidentiam ne omittatur impetrat. duo familiares Arcades iter
una facientes Megaram uenerunt, quorum alter se ad hospitem contulit,
alter in tabernam meritoriam deuertit. is, qui in hospitio erat, uidit
in somnis comitem suum orantem ut sibi coponis insidiis circumuento
subueniret: posse enim celeri eius adcursu se inminenti periculo subtrahi.
quo uiso excitatus prosiluit tabernamque, in qua is deuersabatur,
petere conatus est. pestifero deinde fato eius humanissimum propositum
tamquam superuacuum damnauit et lectum ac somnum repetiit. tunc idem
ei saucius oblatus obsecrauit ut, quoniam uitae suae auxilium ferre
neglexisset, neci saltem ultionem non negaret:
corpus enim suum a caupone trucidatum tum maxime plaustro ferri ad
portam stercore coopertum. tam constantibus familiaris precibus
conpulsus protinus ad portam cucurrit et plaustrum, quod in quiete
demonstratum erat, conprehendit cauponemque ad capitale supplicium
perduxit.
De miraculis.
[I.8.praef.] Multa etiam interdiu et uigilantibus acciderunt perinde
ac tenebrarum somnique nube inuoluta. quae, quia unde manauerint aut
qua ratione constiterint dinoscere arduum est, merito miracula
uocentur. quorum e magno aceruo in primis illud occurrit.
[I.8.1] Cum apud lacum Regillum A. Postumius dictator et Tusculanorum
dux Mamilius Octauius magnis uiribus inter se concurrerent ac neutra
acies aliquamdiu pedem referret, Castor ac Pollux Romanarum partium
propugnatores uisi hostiles copias penitus fuderunt.
Item bello Macedonico P. Vatinius Reatinae praefecturae uir noctu
urbem petens existimauit duos iuuenes excellentis formae albis equis
residentes obuios sibi factos nuntiare die, qui praeterierat, Persen
regem a Paulo captum.
quod cum senatui indicasset, tamquam maiestatis eius et amplitudinis
uano sermone contemptor in carcerem coniectus, postquam Pauli litteris
illo die Persen captum apparuit, et custodia liberatus et insuper agro
ac uacatione donatus est.
Castorem uero et Pollucem etiam illo tempore pro imperio populi
Romani excubuisse cognitum est, quo ad lacum Iuturnae suum equorumque
sudorem abluentis uisi sunt, iunctaque fonti aedis eorum nullius
hominum manu reserata patuit.
[I.8.2] Sed ut ceterorum quoque deorum propensum huic urbi numen
exequamur, triennio continuo uexata pestilentia ciuitas nostra, cum
finem tanti et tam diutini mali neque diuina misericordia neque humano
auxilio inponi uideret, cura sacerdotum inspectis Sibyllinis libris
animaduertit non aliter pristinam recuperari salubritatem posse quam
si ab Epidauro Aesculapius esset accersitus.
itaque eo legatis missis unicam fatalis remedii opem auctoritate sua,
quae iam in terris erat amplissima, impetraturam se credidit. neque
eam opinio decepit: pari namque studio petitum ac promissum est
praesidium, e uestigioque Epidauri Romanorum legatos in templum
Aesculapii, quod ab eorum urbe v passuum distat, perductos ut quidquid
inde salubre patriae laturos se existimassent pro suo iure sumerent
benignissime inuitauerunt.
quorum tam promtam indulgentiam numen ipsius dei subsecutum uerba
mortalium caelesti obsequio conprobauit: si quidem is anguis, quem
Epidauri raro, sed numquam sine magno ipsorum bono uisum in modum
Aesculapii uenerati fuerant, per urbis celeberrimas partes mitibus
oculis et leni tractu labi coepit
triduoque inter religiosam omnium admirationem conspectus haud dubiam
prae se adpetitae clarioris sedis alacritatem ferens ad triremem
Romanam perrexit pauentibusque inusitato spectaculo nautis eo
conscendit, ubi Q. Ogulni legati tabernaculum erat, inque multiplicem
orbem per summam quietem est conuolutus.
tum legati perinde atque exoptatae rei conpotes expleta gratiarum
actione cultuque anguis a peritis excepto laeti inde soluerunt,
ac
prosperam emensi nauigationem postquam Antium appulerunt, anguis, qui
ubique in nauigio remanserat, prolapsus in uestibulo aedis Aesculapii
murto frequentibus ramis diffusae superimminentem excelsae altitudinis
palmam circumdedit
perque tres dies, positis quibus uesci solebat, non sine magno metu
legatorum ne inde in triremem reuerti nollet, Antiensis templi
hospitio usus, urbi se nostrae aduehendum restituit atque in ripam
Tiberis egressis legatis in insulam, ubi templum dicatum est, tranauit
aduentuque suo tempestatem, cui remedio quaesitus erat, dispulit.
[I.8.3] Nec minus uoluntarius in urbem nostram Iunonis transitus.
captis a Furio Camillo Veis milites iussu imperatoris simulacrum
Iunonis Monetae, quod ibi praecipua religione cultum erat, in urbem
translaturi sede sua mouere conabantur.
quorum ab uno per iocum interrogata dea an Romam migrare uellet,
uelle se respondit. hac uoce audita lusus in admirationem uersus est,
iamque non simulacrum, sed ipsam caelo Iunonem petitam portare se
credentes laeti in ea parte montis Auentini, in qua nunc templum eius
cernimus, collocauerunt.
[I.8.4] Fortunae etiam Muliebris simulacrum, quod est Latina uia ad
quartum miliarium, eo tempore cum aede sua consecratum, quo Coriolanum
ab excidio urbis maternae preces reppulerunt, non semel sed bis
locutum constitit }crux{ prius his uerbis: "rite me, matronae, dedistis
riteque dedicastis".
[I.8.5] Valerio autem Publicola consule, qui post exactos reges
bellum cum Veientibus <et> Etruscis gessit, illis Tarquinio pristinum
imperium restituere, Romanis nuper partam libertatem retinere
cupientibus, Etruscis et Tarquinio in cornu dextro proelio
superioribus tantus terror subito incessit, ut non solum uictores ipsi
profugerent, sed etiam pauoris sui consortes secum Veientes traherent.
cuius rei pro argumento miraculum adicitur, ingens repente uox e
proxima silua Arsia, quae ore Siluani in hunc paene modum missa
traditur: "uno plus e Tuscis cadent, Romanus exercitus uictor abibit".
miram dicti fidem digesta numero cadauera exhibuere.
[I.8.6] Quid? Martis auxilium, quo uictoriam Romanorum adiuuit, nonne
memoria celebrandum est? cum Bruttii atque Lucani odio incitatissimo
maximisque uiribus Thurinae urbis peterent excidium ac praecipuo
studio incolumitatem C. Fabricius Luscinus consul protegeret, resque
ancipiti euentu conlatis unum in locum utriusque partis copiis
gereretur, non audentibus Romanis proelium ingredi eximiae
magnitudinis iuuenis primum eos hortari ad capessendam fortitudinem coepit.
deinde, ubi tardiores animaduertit, arreptis scalis per mediam
hostium aciem ad contraria castra euasit et admotis uallum conscendit.
inde uoce ingenti clamitans factum uictoriae gradum et nostros ad
aliena castra capienda et Lucanos Bruttiosque ad sua defendenda illuc
traxit, ubi conferti dubio certamine terebantur.
sed idem inpulsu armorum suorum prostratos hostes iugulandos
capiendosque Romanis tradidit: XX enim milia caesa, quinque cum Statio
Statilio duce utriusque gentis et tribus atque XX militaribus signis capta sunt.
postero die cum consul inter honorandos, quorum strenua opera fuerat
usus, uallarem coronam ei se seruare dixisset, a quo castra erant
oppressa, nec inueniretur qui id praemium peteret, cognitum pariter
atque creditum est Martem patrem tunc populo suo adfuisse.
inter cetera huiusce rei manifesta indicia galea quoque duabus
distincta pinnis, qua caeleste caput tectum fuerat, argumentum
praebuit. itaque Fabricii edicto supplicatio Marti est habita et a
laureatis militibus magna cum animorum laetitia oblati auxilii
testimonium ei est redditum.
[I.8.7] Referam nunc quod suo saeculo cognitum manauit ad posteros,
penetrales deos Aeneam Troia aduectos Lauini conlocasse: inde ab
Ascanio filio eius Albam, quam ipse condiderat, translatos pristinum
sacrarium repetisse,
et quia id humana manu factum existimari poterat, relatos Albam
uoluntatem suam altero transitu significasse. nec me praeterit de motu
et uoce deorum inmortalium humanis oculis auribusque percepto quam in
ancipiti opinione aestimatio uersetur,
sed quia non noua dicuntur, sed tradita repetuntur, fidem auctores
uindicent: nostrum est inclitis litterarum monumentis consecrata
perinde ac uera non refugisse.
[I.8.8] Facta mentione urbis, e qua primordia ciuitas nostra traxit,
diuus Iulius fausta proles eius se nobis offert. quem C. Cassius
numquam sine praefatione publici parricidii nominandus, cum <in> acie
Philippensi ardentissimo animo perstaret, uidit humano habitu
augustiorem, purpureo paludamento amictum, minaci uultu et concitato
equo in se impetum facientem.
quo aspectu perterritus tergum hosti dedit uoce illa prius emissa:
"quid enim amplius agam, si occidisse parum est?" non occideras tu
quidem, Cassi, Caesarem, neque enim ulla extingui diuinitas potest,
sed mortali adhuc corpore utentem uiolando meruisti ut tam infestum
haberes deum.
[I.8.9] Iam quod L. Lentulus litus praenauigans, in quo Cn. Pompei
Magni perfidia Ptolomaei regis interempti corpus concisae scaphae
lignis conburebatur, ignarus casus eius, cum ipsi Fortunae
erubescendum rogum uidisset, conmilitonibus dixit "qui scimus an hac
flamma Cn. Pompeius cremetur?" diuinitus missae uocis miraculum est.
[I.8.10] Atque hoc quidem hominis et casu, illud tantum non ore
ipsius Apollinis editum, quo Appii interitum ueridica Pythicae
uaticinationis fides praecucurrit. is bello ciuili, quo se Cn.
Pompeius a Caesaris concordia pestifero sibi nec rei publicae utili
consilio abruperat, euentum grauissimi motus explorare cupiens,
uiribus imperii namque Achaiae praeerat antistitem Delphicae cortinae
in intimam sacri specus partem descendere coegit,
unde ut certae consulentibus sortes petuntur, ita nimius diuini
spiritus haustus reddentibus pestifer existit. igitur inpulsu capti
numinis instincta uirgo horrendo sono uocis Appio inter obscuras
uerborum ambages fata cecinit: "nihil" enim inquit "ad te hoc, Romane,
bellum: Euboeae coela obtinebis".
at is ratus consiliis se Apollinis moneri ne illi discrimini
interesset, in eam regionem secessit, quae inter Rhamnunta, nobilem
Attici soli partem, Carystumque Chalcidico freto uicinam interiacens
Coelae Euboeae nomen obtinet, ubi ante Pharsalicum certamen morbo
consumptus praedictum a deo locum sepultura possedit.
[I.8.11] Sunt et illa miraculorum loco, quod deusto sacrario Saliorum
nihil in eo praeter lituum Romuli integrum repertum est: quod Serui
Tulli statua, <cum aedis Fortunae conflagrasset, inuiolata mansit:
quod Quintae Claudiae statua> in uestibulo templi Matris deum posita
bis ea aede incendio consumpta, prius P. Nasica Scipione [et] L.
Bestia, ite<ru>m M. Seruilio L. Lamia consulibus, in sua basi flammis
intacta stetit.
--- iterum (ip. Halm)] item 'A'. ---
[I.8.12] Aliquid admirationis ciuitati nostrae Acilii etiam Auiolae
rogus adtulit, qui et a medicis et a domesticis mortuus creditus, cum
aliquamdiu domi iacuisset, elatus, postquam corpus eius ignis
corripuit, uiuere se proclamauit auxiliumque paedagogi sui nam is
solus ibi remanserat inuocauit, sed iam flammis circumdatus fato
subtrahi non potuit. L. quoque Lamiae praetorio uiro aeque uocem
fuisse super rogum constitit.
[I.8.ext.1] Quae minus admirabilia fere Eris Pamphyli casus facit,
quem Plato scribit inter eos, qui in acie ceciderant, X diebus
iacuisse, biduoque post quam inde sublatus esset, inpositum rogo
reuixisse ac mira quaedam tempore mortis uisa narrasse.
--- fere Eris (ip. Gertz)] Pheretris 'A', Pheretis dett., Phereta P, Pheretem N. ---
[I.8.ext.2] Et quoniam ad externa transgressi sumus, quidam Athenis
uir eruditissimus, cum ictum lapidis capite excepisset, cetera omnia
tenacissima memoria retinens litterarum tantum modo, quibus praecipue
inseruierat, oblitus est.
dirum malignumque uulnus in animo percussi
quasi de industria scrutatis sensibus in eum potissimum, quo maxime
laetabatur, [et] acerbitate nocendi erupit, singularem doctrinam
hominis pleno inuidiae funere efferendo.
cui si talibus studiis perfrui fas non erat, utilius aliquando fuit
ad illa aditum non impetrasse quam iam percepta eorum dulcedine
caruisse.
[I.8.ext.3] Miserabilior tamen sequentis casus narratio: Nausimenis
enim Atheniensis uxor, cum fili ac filiae suae stupro interuenisset,
inopinati monstri perculsa conspectu et in praesens tempus ad
indignandum et in posterum ad loquendum obmutuit. illi nefarium
concubitum uoluntaria morte pensarunt.
[I.8.ext.4] Hoc modo fortuna saeuiens uocem ademit, illo propitia
dona<ui>t. Echecles Samius athleta mutus, cum ei uictoriae, quam
adeptus erat, titulus et praemium eriperetur, indignatione accensus
uocalis euasit.
[I.8.ext.5] Gorgiae quoque Epirotae fortis et clari uiri origo
<admirabilis fuit>, quod in funere matris suae utero elapsus inopinato
uagitu suo lectum ferentes consistere coegit nouumque spectaculum
patriae praebuit, tantum non ex ipso genetricis rogo lucem et cunas
adsecutus: eodem enim momento temporis altera iam fato functa
<pe>perit, alter ante elatus quam natus est.
--- admirabilis fuit P] om. 'A'.
--- quod 'A'] qui P. ---
[I.8.ext.6] Diuinae fortunae uulnus Pheraeo Iasoni exitii eius
cupidus intulit: nam cum inter insidias gladio eum percussisset,
uomicam, quae a nullo medicorum sanari potuerat, ita rupit, ut hominem
pestifero malo liberaret.
[I.8.ext.7] Aeque dis inmortalibus acceptus Simonides, cuius salus ab
inminenti }crux{ officio defensa ruinae quoque subtracta est: cenanti enim
apud Scopam Crannone, quod est in Thessalia oppidum, nuntiatum est
duos iuuenes ad ianuam uenisse magnopere rogantes ut ad eos continuo
prodiret. ad quos egressus neminem repperit ibi.
ceterum eo momento temporis triclinium, in quo Scopas epulabatur,
conlapsum et ipsum et omnes conuiuas oppressit. quid hac felicitate
locupletius, quam nec mare nec terra saeuiens extinguere ualuit!
[I.8.ext.8] Non inuitus huic subnecto Daphniten, ne quis ignoret
quantum interfuerit cecinisse deorum laudes et numen obtrectasse. hic,
cum eius studii esset, cuius professores sophistae uocantur, ineptae
et mordacis opinationis, Apollinem Delphis inridendi causa consuluit
an equum inuenire posset, cum omnino nullum habuisset. cuius ex
oraculo reddita uox est, inuenturum equum, sed ut eo proturbatus periret.
inde cum iocabundus quasi delusa sacrarum sortium fide
reuerte<re>tur, incidit in regem Attalum saepe numero a se
contumeliosis dictis absentem lacessitum, eiusque iussu saxo, cui
nomen erat Equi, praecipitatus ad deos usque cauillandos dementis
animi iusta supplicia pependit.
--- iusta Ac] iussa 'A'. ---
[I.8.ext.9] Eodem oraculo Macedonum rex Philippus admonitus ut a
quadrigae uiolentia salutem suam custodiret, toto regno disiungi
currus iussit eumque locum, qui in Boeotia Quadriga uocatur, semper
uitauit.
nec tamen denuntiatum periculi genus effugit: nam Pausanias in capulo
gladii, quo eum occidit, quadrigam habuit caelatam.
[I.8.ext.10] Quae tam pertinax necessitas in patre filio Alexandro
consimilis apparuit: si quidem Callanus Indus sua sponte se ardenti
rogo superiecturus, interpellatus ab eo ecquid aut mandaret aut dicere
uellet, "breui te" inquit "uidebo": nec id sine causa, quia
uoluntarium eius e uita excessum rapida mors Alexandri subsecuta est.
[I.8.ext.11] Regios interitus magnitudine miraculi remigis casus
aequat, quem in hexere Tyriorum sentinam haurientem cum e naui fluctus
abiecisset, altero latere repercussum contrarius fluctus in nauem
retulit. itaque miseri simul ac felicis conplorationi permixta fuit
gratulatio.
--- in hexere ed.1567-92] dhexere 'A'. ---
[I.8.ext.12] Quid? illa nonne ludibria naturae in corporibus humanis
fuisse credenda sunt, tolerabilia quidem, quia saeuitia caruerunt,
ceterum et ipsa miraculis adnumeranda?
nam et Prusiae regis Bith<yn>iae filius eodem nomine quo pater pro
superiore ordine dentium unum os aequaliter extentum habuit nec ad
speciem deforme neque ad usum ulla ex parte incommodum.
[I.8.ext.13] Mitridatis uero regis filia Drypetine, Laodice regina
nata, duplici ordine dentium deformis admodum comes fugae patris a
Pompeio deuicti fuit.
[I.8.ext.14] Ne illius quidem paruae admirationis <Strabonis> oculi,
quem constat tam certa acie luminum usum esse, ut a Lilybaeo portum
Karthaginiensium egredientes classes intueretur.
--- Strabonis] om. 'A'. ---
[I.8.ext.15] Oculis eius admirabilius Aristomenis Messeni cor, quod
Athenienses ob eximiam calliditatem exectum pilis refertum inuenerunt,
cum eum aliquotiens captum et astutia elapsum cepissent.
[I.8.ext.16] Et poeta Antipater Sidonius omnibus annis uno tantum
modo die, quo genitus erat, febri inplicabatur, cumque ad ultimam
aetatem peruenisset, natali suo certo illo circuitu morbi consumptus
est.
[I.8.ext.17] Hoc loco apte referuntur Polystratus et Hippoclides
philosophi, eodem die nati, eiusdem praeceptoris Epicuri sectam
secuti, patrimonii etiam possidendi habendaeque scholae communione
coniuncti eodemque momento temporis ultima senectute extincti. tantam
<et tam> aequalem fortunae pariter atque amicitiae societatem quis non
ipsius caelestis Concordiae sinu genitam, nutritam et finitam putet?
--- habendaeque P] alendaeque 'A'. ---
[I.8.ext.18] Quapropter haec potissimum aut in liberis
potentissimorum regum aut in rege clarissimo aut in uate ingenii
florentis aut in uiris eruditissimis aut in homine sortis ignotae, ne
ipsa quidem, omnis bonae malaeque materiae fecunda artifex, rationem
rerum natura reddiderit:
non magis quam quid ita siluestres capreas Cretae genitas tantopere
dilexerit, quas sagittis confixas ad salutare auxilium herbae dictamni
tantum non suis manibus deducit efficitque ut comesta ea continuo et
tela et uim ueneni uulneribus respuant:
aut in Cephalania insula, cum omnia ubique pecora haustu aquae
cotidie recreentur, capras maiore ex parte anni ore aperto ex alto
uentos recipientes sitim suam sedare instituerit: aut quapropter
Crotonae in templo Iunonis Laciniae aram ad omnes uentos inmobili
cinere donauerit:
potissimumue quare alteram in Macedonia, alteram in Caleno agro aquam
proprietatem uini, qua homines inebrientur, possidere uoluerit.
non admiratione ista, sed memoria prosequi debemus, cum sciamus recte ab
ea plurimum licentiae uindicari, penes quam infinitus cuncta gignendi
labor consistit.
[I.8.ext.19] Quae quia supra usitatam rationem excedentia attigimus,
serpentis quoque a T. Liuio curiose pariter ac facunde relatae fiat
mentio: is enim ait in Africa apud Bagradam flumen tantae magnitudinis
fuisse, ut Atilii Reguli exercitum usu amnis prohiberet, multisque
militibus ingenti ore correptis, conpluribus caudae uoluminibus elisis,
cum telorum iactu perforari nequiret, ad ultimum ballistarum
tormentis undique petitam silicum crebris et ponderosis uerberibus
procubuisse omnibusque et cohortibus et legionibus ipsa Karthagine
uisam terribiliorem, atque etiam cruore suo gurgitibus inbutis
corporisque iacentis pestifero adflatu uicina regione polluta Romana
inde summouisse castra. adicit beluae corium centum et uiginti pedum
in urbem missum.
--- adicit (ip. Foertsch)] dicit 'A'. ---
De humanitate aut clementia.
De gratis.
De ingratis.
De pietate erga parentes erga fratres erga patriam.
De parentum amore et indulgentia in liberos.
De parentum seueritate aduersus liberos.
De parentum aduersus suspectos liberos moderatione.
De parentibus qui obitum filiorum forti animo tulerunt.
De institutis antiquis.
[II.praef.] Diues et praepotens naturae regnum scrutatus iniciam
stilum qua nostrae urbis qua exterarum gentium priscis ac
memorabilibus institutis: opus est enim cognosci huiusce uitae, quam
sub optimo principe felicem agimus, quaenam fuerint elementa, ut eorum
quoque respectus aliquid praesentibus moribus prosit.
[II.1.1] Apud antiquos non solum publice, sed etiam priuatim nihil
gerebatur nisi auspicio prius sumpto. quo ex more nuptiis etiam nunc
auspices interponuntur, qui, quamuis auspicia petere desierint, ipso
tamen nomine ueteris consuetudinis uestigia usurpantur.
[II.1.2] Feminae cum uiris cubantibus sedentes cenitabant. quae
consuetudo ex hominum conuictu ad diuina penetrauit: nam Iouis epulo
ipse in lectulum, Iuno et Minerua in sellas ad cenam inuitabantur.
quod genus seueritatis aetas nostra diligentius in Capitolio quam in
suis domibus conseruat, uidelicet quia magis ad rem pertinet dearum
quam mulierum disciplinam contineri.
[II.1.3] Quae uno contentae matrimonio fuerant corona pudicitiae
honorabantur: existimabant enim eum praecipue matronae sincera fide
incorruptum esse animum, qui depositae uirginitatis cubile [in
publicum] egredi nesciret, multorum matrimoniorum experientiam quasi
legitimae cuiusdam intemperantiae signum esse credentes.
--- in publicum egredi 'A'] post depositae... in publicum egredi dett., egredi (ip. Kempf). ---
[II.1.4] Repudium inter uxorem et uirum a condita urbe usque ad
centesimum et quinquagesimum annum nullum intercessit. primus autem
Sp. Caruilius uxorem sterilitatis causa dimisit. qui, quamquam
tolerabili ratione motus uidebatur, reprehensione tamen non caruit,
quia ne cupiditatem quidem liberorum coniugali fidei praeponi debuisse
arbitrabantur.
--- ne (ip. Kempf)] nec 'A'. ---
[II.1.5] Sed quo matronale decus uerecundiae munimento tutius esset,
in ius uocanti matronam corpus eius adtingere non permiserunt, ut
inuiolata manus alienae tactu stola relinqueretur.
Vini usus olim Romanis feminis ignotus fuit, ne scilicet in aliquod
dedecus prolaberentur, quia proximus a Libero patre intemperantiae
gradus ad inconcessam uenerem esse consueuit.
ceterum ut non tristis earum et horrida pudicitia, sed [et] honesto
comitatis genere temperata esset, indulgentibus namque maritis et auro
abundanti et multa purpura usae sunt quo formam suam concinniorem
efficerent, summa cum diligentia capillos cinere rutilarunt: nulli
enim tunc subsessorum alienorum matrimoniorum oculi metuebantur, sed
pariter et uidere sancte et aspici mutuo pudore custodiebatur.
[II.1.6] Quotiens uero inter uirum et uxorem aliquid iurgi
intercesserat, in sacellum deae Viriplacae, quod est in Palatio,
ueniebant et ibi inuicem locuti quae uoluerant contentione animorum
deposita concordes reuertebantur.
dea nomen hoc a placandis uiris fertur adsecuta, ueneranda quidem et
nescio an praecipuis et exquisitis sacrificiis colenda utpote
cotidianae ac domesticae pacis custos, in pari iugo caritatis ipsa sui
appellatione uirorum maiestati debitum a feminis reddens honorem.
[II.1.7] Huius modi inter coniuges uerecundia: quid, inter ceteras
necessitudines nonne apparet consentanea? nam ut minimo indicio
maximam uim eius significem, aliquandiu nec pater cum filio pubere nec
socer cum genero lauabatur.
manifestum igitur est tantum religionis sanguini et adfinitati
quantum ipsis dis inmortalibus tributum, quia inter ista tam sancta
uincula non magis quam in aliquo sacrato loco nudare se [ne]fas esse
credebatur.
[II.1.8] Conuiuium etiam sollemne maiores institue runt idque
caristia appellauerunt, cui praeter cognatos et adfines nemo
interponebatur, ut, si qua inter necessarias personas querella esset
orta, apud sacra mensae et inter hilaritatem animorum et fautoribus
concordiae adhibitis tolleretur.
[II.1.9] Senectuti iuuenta ita cumulatum et circumspectum honorem
reddebat, tamquam maiores natu adulescentium communes patres essent.
quocirca iuuenes senatus die utique aliquem ex patribus conscriptis
aut propinquum aut paternum amicum ad curiam deducebant adfixique
ualuis expectabant, donec reducendi etiam officio fungerentur.
qua quidem uoluntaria statione et corpora et animos ad publica
officia inpigre sustinenda roborabant breuique processurarum in lucem
uirtutum suarum uerecunda laboris meditatione ipsi doctores erant.
Inuitati ad cenam diligenter quaerebant quinam ei conuiuio essent
interfuturi, ne seniorum aduentum discubitu praecurrerent, sublataque
mensa priores consurgere et abire patiebantur. ex quibus apparet cenae
quoque tempore quam parco et quam modesto sermone his praesentibus
soliti sint uti.
[II.1.10] Maiores natu in conuiuiis ad tibias egregia superiorum
opera carmine conprehensa }crux{ pangebant, quo ad ea imitanda
iuuentutem alacriorem redderent. quid hoc splendidius, quid etiam
utilius certamine?
pubertas canis suum decus reddebat, defuncta [uiri] cursu aetas
ingredientes actuosam uitam feruoris nutrimentis prosequebatur.
quas Athenas, quam scholam, quae alienigena studia huic domesticae
disciplinae praetulerim? inde oriebantur Camilli, Scipiones, Fabricii,
Marcelli, Fabii, ac ne singula imperii nostri lumina simul percurrendo
sim longior, inde, inquam, caeli clarissima pars, diui fulserunt
Caesares.
[II.2.1] Adeo autem magna caritate patriae tenebantur, ut arcana
consilia patrum conscriptorum multis saeculis nemo senator
enuntiauerit. Q. Fabius Maximus tantum modo, et is ipse per
inprudentiam, de tertio Punico bello indicendo quod secr<et>o in curia
erat actum P. Crasso rus petens domum reuertenti in itinere narrauit,
memor eum triennio ante quaestorem factum, ignarus nondum a censoribus
in ordinem senatorium allectum, quo uno modo etiam iis, qui iam
honores gesserant, aditus in curiam dabatur.
sed quamuis honestus error Fabii esset, uehementer tamen a consulibus
obiurgatus est: numquam enim taciturnitatem, optimum ac tutissimum
administrandarum rerum uinculum, labefactari uolebant.
Ergo, cum Asiae rex Eumenes amantissimus nostrae urbis bellum a Perse
aduersus populum Romanum conparari senatui nuntiasset, non ante sciri
potuit quid aut ille locutus esset aut patres respondissent quam
captum Persen cognitum est.
fidum erat et altum rei publicae pectus curia silentique salubritate
munitum et uallatum undique, cuius limen intrantes abiecta priuata
caritate publicam induebant. itaque non dicam unum, sed neminem
audisse crederes quod tam multorum auribus fuerat commissum.
[II.2.2] Magistratus uero prisci quantopere suam populique Romani
maiestatem retinentes se gesserint hinc cognosci potest, quod inter
cetera obtinendae grauitatis indicia illud quoque magna cum
perseuerantia custodiebant, ne Graecis umquam nisi latine responsa
darent.
quin etiam ipsos linguae uolubilitate, qua plurimum ualent, excussa
per interpretem loqui cogebant non in urbe tantum nostra, sed etiam in
Graecia et Asia, quo scilicet Latinae uocis honos per omnes gentes
uenerabilior diffunderetur.
nec illis deerant studia doctrinae, sed nulla non in re pallium togae
subici debere arbitrabantur, indignum esse existimantes inlecebris et
suauitati litterarum imperii pondus et auctoritatem donari.
[II.2.3] Quapropter non es damnandus rustici rigoris crimine, C. Mari,
quia gemina lauru coronatam senectutem tuam, Numidicis et Germanicis
inlustrem tropaeis, uictor deuictae gentis facundia politiorem fieri noluisti,
credo, ne alienigena ingenii exercitatione patrii ritus serus
transfuga existeres. quis ergo huic consuetudini, qua nunc Graecis
actionibus aures curiae exurdantur, ianuam patefecit?
--- serus ed.1547-1606] seruus 'A'. ---
ut opinor, Molo rhetor, qui studia M. Ciceronis acuit: eum namque
ante omnes exterarum gentium in senatu sine interprete auditum
constat. quem honorem non inmerito cepit, quoniam summam uim Romanae
eloquentiae adiuuerat. conspicuae felicitatis Arpinas <m>unic<ipi>um,
siue litterarum gloriosissimum contemptorem siue abundantissimum
fontem intueri uelis.
--- municipium ed.1651-1715] unicum 'A'. ---
[II.2.4] Maxima autem diligentia maiores hunc morem retinuerunt, ne
quis se inter consulem et proximum lictorem, quamuis officii causa una
progrederetur, interponeret. filio dumtaxat et ei puero ante patrem
consulem ambulandi ius erat.
qui mos adeo pertinaciter retentus est, ut Q. Fabius Maximus
quinquies consul, uir et iam pridem summae auctoritatis et tunc
ultimae senectutis, a filio consule inuitatus ut inter se et lictorem
procederet, ne hostium Samnitium turba, ad quorum conloquium
descendebant, elideretur, facere id noluerit.
Idem a senatu legatus ad filium consulem Suessam <Pometiam> missus,
postquam animaduertit eum ad officium suum extra moenia oppidi
processisse, indignatus quod ex XI lictoribus nemo se equo descendere
iussisset, plenus irae sedere perseuerauit. <quod cum filius
sensisset, proximo lictori ut sibi appareret imperauit.>
--- Pometiam P] om. 'A'N.
--- quod... imperauit P] om. 'A'; l'integrazione deriva dall'epitome di Giulio Paride. ---
cuius uoci continuo Fabius obsecutus "non ego" inquit, "fili, summum
imperium tuum contempsi, sed experiri uolui an scires consulem agere:
nec ignoro quid patriae uenerationi debeatur, uerum publica instituta
priuata pietate potiora iudico".
[II.2.5] Relatis Q. Fabi laudibus offerunt se mirificae constantiae
uiri, qui legati a senatu Tarentum ad res <re>petendas missi, cum
grauissimas ibi iniurias accepissent, unus etiam urina respersus
esset, in theatrum, ut est consuetudo Graeciae, introducti legationem
quibus acceperant uerbis peregerunt.
--- repetendas Lc] petendas 'A'. ---
de his, quae passi erant, questi non sunt, ne quid ultra ac mandatum
esset loquerentur, in<si>tusque pectoribus eorum antiqui moris
respectus dolore, qui ex contumelia grauissimus sentitur, conuelli non
potuit. finem profecto fruendarum opum, quibus ad inuidiam diu
abundaueras, Tarentina ciuitas, quaesisti:
--- insitusque Gc] intusque 'A', intimusque vel in intimisque Ac, intimisque dett. ---
nam dum horridae uirtutis in se ipsum conixum stabilimentum nitore
fortunae praesentis inflata fastidiose aestimas, in praeualidum
imperii nostri mucronem caeca et amens inruisti.
--- connixum ed.1575-1655] conuexum 'A', connexum dett. ---
[II.2.6] Sed ut a luxu perditis moribus ad seuerissima maiorum
instituta transgrediar, antea senatus adsiduam stationem eo loci
peragebat, qui hodieque senaculum appellatur: nec expectabat ut edicto
contraheretur, sed inde citatus protinus in curiam ueniebat,
ambiguae laudis ciuem existimans, qui debitis rei publicae officiis
non sua sponte, sed iussus fungeretur, quia quidquid imperio cogitur
exigenti magis quam praestanti acceptum refertur.
[II.2.7] Illud quoque memoria repetendum est, quod tribunis pl.
intrare curiam non licebat, ante ualuas autem positis subselliis
decreta patrum attentissima cura examinabant, ut, si qua ex eis
improbassent, rata esse non sinerent. itaque ueteribus senatus
consultis C littera subscribi solebat, eaque nota significabatur illa
tribunos quoque censuisse.
--- C PAc] om. 'A', T dett. ---
qui, quamuis pro commodis plebis excubabant inque imperiis
conpescendis occupati erant, instrui tamen ea argenteis uasis et
anulis aureis publice praebitis patiebantur, quo talium rerum usu
auctoritas magistratuum esset ornatior.
[II.2.8] Quorum quemadmodum maiestas amplificabatur, ita abstinentia
artissime constringebatur: immolatarum enim ab his hostiarum exta ad
quaestores aerarii delata uenibant, sacrificiisque populi Romani cum
deorum immortalium cultus tum etiam hominum continentia inerat, imperatoribus
nostris quam sanctas manus habere deberent apud ista altaria discentibus:
--- uenibant (ip. Halm)] ueniebant 'A'P. ---
continentiaeque tantum tribuebatur, ut multorum aes alienum, quia
prouincias sincere administrauerant, a senatu persolutum sit: nam
quorum opera publicam auctoritatem splendorem suum procul obtinuisse
uiderant, eorum dignitatem domi conlabi indignum sibique deforme esse
arbitrabantur.
[II.2.9] Equestris uero ordinis iuuentus omnibus annis bis urbem
spectaculo sui sub magnis auctoribus celebrabat: Lupercalium enim mos
a Romulo et Remo inchoatus est tunc, cum laetitia exultantes, quod his
auus Numitor rex Albanorum eo loco, ubi educati erant, urbem condere
permiserat sub monte Palatino, hortatu Faustuli educatoris sui, quem
Euander Arcas consecrauerat,
--- Arcas ed.1611-71] Argos 'A', =Argis= (ip. Lippi Bigazzi). ---
facto sacrificio caesisque capris epularum hilaritate ac uino
largiore prouecti, diuisa pastorali turba, cincti obuios pellibus
immolatarum hostiarum iocantes petiuerunt. cuius hilaritatis memoria
annuo circuitu feriarum repetitur. trabeatos uero equites idibus
Iuliis Q. Fabius transuehi instituit.
idem censor cum P. Decio seditionis finiendae gratia, quam comitia in
humillimi cuiusque potestatem redacta accenderant, omnem forensem
turbam in quattuor tantummodo tribus discripsit easque urbanas
appellauit. quo tam salubri facto uir alioquin bellicis operibus
excellens Maximus cognominatus est.
--- quam P] quia 'A'. ---
[II.3.1] Laudanda etiam populi uerecundia est, qui inpigre se
laboribus et periculis militiae offerendo dabat operam ne
imperatoribus capite censos sacramento rogare esset necesse, quorum
nimia inopia suspecta erat, ideoque his publica arma non committebant.
sed hanc diutina usurpatione formatam consuetudinem C. Marius capite
censum legendo militem abrupit, ciuis alioqui magnificus, sed
nouitatis suae conscientia uetustati non sane propitius memorque,
si militaria signa humilitatem spernere perseuerarent, se a maligno
uirtutum interprete uelut capite censum imperatorem conpellari posse.
itaque fastidiosum dilectus genus in exercitibus Romanis oblitterandum
duxit, ne talis notae contagio ad ipsius quoque gloriae subgillationem
penetraret.
--- militaria signa Ac] militaris ignauia AL, militaris ignauiae G. ---
[II.3.2] Armorum tractandorum meditatio a P. Rutilio consule Cn.
Malli collega militibus est tradita: is enim nullius ante se
imperatoris exemplum secutus ex ludo C. Aureli Scauri doctoribus
gladiatorum arcessitis uitandi atque inferendi ictus subtiliorem
rationem legi<oni>bus ingenerauit uirtutemque arti et rursus artem
uirtuti miscuit, ut illa impetu huius fortior, haec illius scientia
cautior fieret.
--- legionibus dett.] legibus 'A'. ---
[II.3.3] Velitum usus eo bello primum repertus est, quo Capuam
Fuluius Flaccus imperator obsedit: nam cum equitatui Campanorum
crebris excursionibus equites nostri, quia numero pauciores erant,
resistere non possent, Q. Nauius centurio e peditibus lectos expediti
corporis breuibus et incuruis septenis armatos hastis, paruo tegumine munitos,
ueloci saltu iungere se equitantibus et rursus celeri motu delabi instituit,
quo facilius equestri proelio subiecti pedites uiros pariter atque equos hostium
telis incesse rent, eaque nouitas pugnae unicum Campanae perfidiae debilitauit
auxilium, ideoque auctori eius Nauio honos a duce est habitus.
[II.4.1] Proximus <a> militaribus institutis ad urbana castra, id est
theatra, gradus faciendus est, quoniam haec quoque saepe numero
animosas acies instruxerunt excogitataque cultus deorum et hominum
delectationis causa non sine aliquo pacis rubore uoluptatem et
religionem ciuili sanguine scaenicorum portentorum gratia macularunt.
--- a (ip. Halm)] om. 'A'. ---
[II.4.2] Quae inchoata quidem sunt a Messala et Cassio censoribus.
ceterum auctore P. Scipione Nasica omnem apparatum operis eorum
subiectum hastae uenire placuit, atque etiam senatus consulto cautum
est ne quis in urbe propiusue passus mille subsellia posuisse sedensue
ludos spectare uellet, ut scilicet remissioni animorum standi
uirilitas propria Romanae gentis nota esset.
[II.4.3] Per quingentos autem et quinquaginta et octo annos senatus
populo mixtus spectaculo ludorum interfuit. sed hunc morem Atilius
Serranus et L. Scribonius aediles ludos Matri deum facientes,
posterioris Africani sententiam secuti discretis senatus et populi
locis soluerunt, eaque res auertit uulgi animum et fauorem Scipionis
magnopere quassauit.
[II.4.4] Nunc causam instituendorum ludorum ab origine sua repetam.
C. Sulpico Petico C. Licinio Stolone consulibus intoleranda uis ortae
pestilentiae ciuitatem nostram a bellicis operibus reuocatam domestici
atque intestini mali cura adflixerat, iamque plus in exquisito et nouo
cultu religionis quam in ullo humano consilio positum opis uidebatur.
itaque placandi caelestis numinis gratia conpositis carminibus uacuas
aures praebuit ad id tempus circensi spectaculo contenta, quod primus
Romulus raptis uirginibus Sabinis Consualium nomine celebrauit. uerum,
ut est mos hominum paruula initia pertinaci studio prosequendi,
uenerabilibus erga deos uerbis iuuentus rudi atque inconposito motu
corporum iocabunda gestus adiecit,
eaque res ludium ex Etruria arcessendi causam dedit. cuius decora
pernicitas uetusto ex more Curetum Lydorumque, a quibus Tusci originem
traxerunt, nouitate grata Romanorum oculos permulsit, et quia ludius
apud eos hister appellabatur, scaenico nomen histrionis inditum est.
paulatim deinde ludicra ars ad saturarum modos perrepsit, a quibus
primus omnium poeta Liuius ad fabularum argumenta spectantium animos
transtulit, isque sui operis actor, cum saepius a populo reuocatus
uocem obtudisset, adhibito pueri ac tibicinis concentu gesticulationem
tacitus peregit.
atellani autem ab Oscis acciti sunt. quod genus delectationis Italica
seueritate temperatum ideoque uacuum nota est: nam neque tribu mouetur
<actor> nec a militaribus stipendiis repellitur.
--- actor (ip. Gertz)] om. 'A'. ---
[II.4.5] Et quia ceteri ludi ipsis appellationibus unde trahantur
apparet, non absurdum uidetur saecularibus initium suum, cuius
[generis] minus trita notitia est, reddere.
Cum ingenti pestilentia urbs agrique uastarentur, Valesius uir
locuples rusticae uitae duobus filiis et filia ad desperationem usque
medicorum laborantibus aquam calidam iis a foco petens, genibus nixus
lares familiares ut puerorum periculum in ipsius caput transferrent orauit.
orta deinde uox est, habiturum eos saluos, si continuo flumine Tiberi
deuectos Tarentum portasset ibique ex Ditis patris et Proserpinae ara
petita aqua recreasset.
eo praedicto magnopere confusus, quod et longa et periculosa
nauigatio imperabatur, spe tamen dubia praesentem metum uincente
pueros ad ripam Tiberis protinus detulit habitabat enim in uilla sua
propter uicum Sabinae regionis Eretum ac luntre Ostiam petens nocte concubia
ad Martium campum appulit, sitientibusque aegris succurrere cupiens, igne in
nauigio non suppetente ex gubernatore cognouit haud procul apparere fumum,
et ab eo iussus egredi Tarentum id nomen ei loco est cupide adrepto
calice aquam flumine haustam eo, unde fumus erat obortus, iam laetior
pertulit, diuinitus dati remedii quasi uestigia quaedam in propinquo
nanctum se existimans, inque solo magis fumante quam ullas ignis
habente reliquias, dum tenacius omen adprehendit, contractis leuibus
et quae fors obtulerat nutrimentis pertinaci spiritu flammam euocauit
calefactamque aquam pueris bibendam dedit.
--- euocauit ed.1726] euomuit 'A'. ---
qua potata salutari quiete sopiti diutina ui morbi repente sunt
liberati patrique indicauerunt uidisse se in somnis a nescio quo
deorum spongea corpora sua pertergeri et praecipi ut ad Ditis patris
<et> Proserpinae aram, a qua potio ipsis fuerat adlata, furuae hostiae
immolarentur lectisterniaque <ac> ludi nocturni fierent.
is, quod eo loci nullam aram uiderat, desiderari credens ut a se
constitueretur, aram empturus in urbem perrexit relictis qui
fundamentorum constituendorum gratia terram ad solidum foderent. hi
domini imperium exequentes, cum ad xx pedum altitudinem humo egesta
peruenissent, animaduerterunt aram Diti patri Proserpinaeque inscriptam.
hoc postquam Valesius nuntiante seruo accepit, omisso emendae arae
proposito hostias nigras, quae antiquitus furuae dicebantur, Tarenti
immolauit ludosque et lectisternia continuis tribus noctibus, quia
totidem filii periculo liberati erant, fecit.
cuius exemplum Valerius Publicola, qui primus consul fuit, studio
succurrendi ciuibus secutus apud eandem aram publice nuncupatis uotis
caesisque atris bubus, Diti maribus, feminis Proserpinae, lectisternioque
ac ludis trinoctio factis aram terra, ut ante fuerat, obruit.
[II.4.6] Religionem ludorum crescentibus opibus secuta lautitia est.
eius instinctu Q. Catulus Campanam imitatus luxuriam primus
spectantium consessum uelorum umbraculis texit. Cn. Pompeius ante
omnes aquae per semitas decursu aestiuum minuit feruorem. Claudius
Pulcher scaenam uarietate colorum adumbrauit uacuis ante pictura
tabulis extentam.
--- lautitia L] laetitia AcG. ---
quam totam argento C. Antonius, auro Petreius, ebore Q. Catulus
praetexuit. uersatilem fecerunt Luculli, argentatis choragiis P. Lentulus
Spinther adornauit. translatum antea poenicis indutum tunicis M. Scaurus
exquisito genere uestis cultum induxit.
--- Luculli Lc] Luculi L, Lucuni A, Lucani G. ---
[II.4.7] nam gladiatorium munus primum Romae datum est in foro boario
App. Claudio Q. Fuluio consulibus. dederunt Marcus et Decimus filii
Bruti <Perae> funebri memoria patris cineres honorando. athletarum
certamen a M. Scauri tractum est munificentia.
--- Perae PAc] om. 'A'. ---
[II.5.1] Statuam auratam nec in urbe nec in ulla parte Italiae
quisquam prius aspexit quam a. M'. Acilio Glabrione equestris patri
poneretur in aede Pietatis. eam autem aedem P. Cornelio Lentulo M.
Baebio Tamphilo consulibus ipse dedicauerat compos uoti factus rege
Antiocho apud Thermopylas superato.
[II.5.2] Ius ciuile per multa saecula inter sacra caerimoniasque
deorum inmortalium abditum solisque pontificibus notum Cn. Flauius
libertino patre genitus et scriba, cum ingenti nobilitatis indignatione factus
aedilis curulis, uulgauit ac fastos paene toto foro exposuit.
qui, cum ad uisendum aegrum collegam suum ueniret neque a nobilibus,
quorum frequentia cubiculum erat completum, sedendi loco reciperetur,
sellam curulem adferri iussit et in ea honoris pariter atque
contemptus sui uindex consedit.
[II.5.3] Veneficii quaestio et moribus et legibus Romanis ignota
conplurium matronarum patefacto scelere orta est. quae, cum uiros suos
clandestinis insidiis ueneno perimerent, unius ancillae indicio
protractae, pars capitali iudicio damnatae C et septuaginta numerumexpleuerunt.
[II.5.4] Tibicinum quoque collegium solet in foro uulgi oculos in se
conuertere, cum inter publicas priuatasque serias actiones personis
tecto capite uariaque ueste uelatum concentus edit.
--- serias PAc] ferias 'A'. ---
inde tracta licentia. quondam uetiti in aede Iouis, quod prisco more
factitauerant, uesci Tibur irati se contulerunt. quorum ministerio
senatus deserta sacra non aequo animo ferens per legatos a Tiburtibus
petiit ut eos gratia sua Romanis templis restituerent.
quos illi in proposito perseuerantes interposita festae epulationis
simulatione mero somnoque sopitos plaustris in urbem deuehendos
curauerunt. quibus et honos pristinus restitutus et huiusce lusus ius
est datum. personarum usus pudorem circumuentae temulentiae causam
habet.
[II.5.5] Fuit etiam illa simplicitas antiquorum in cibo capiendo
humanitatis simul et continentiae certissima index: nam maximis uiris
prandere et cenare in propatulo uerecundiae non erat. nec sane ullas
epulas habebant, quas populi oculis subicere erubescerent.
erant adeo continentiae adtenti, ut frequentior apud eos pultis usus
quam panis esset, ideoque in sacrificiis mola quae uocatur ex farre et
sale constat. exta farre sparguntur et pullis, quibus auspicia petuntur,
puls obicitur. primitiis enim et libamentis uictus sui deos eo efficacius
quo simplicius placabant.
--- primitiis Ac] primitus 'A'. ---
[II.5.6] Et ceteros quidem ad benefaciendum uenerabantur, Febrem
autem ad minus nocendum templis colebant, quorum adhuc unum in
Palatio, alterum in area Marianorum monumentorum, tertium in summa
parte uici longi extat, in eaque remedia, quae corporibus aegrorum
adnexa fuerant, deferebantur.
haec ad humanae mentis aestus leniendos cum aliqua usus ratione
excogitata. ceterum salubritatem suam industriae certissimo ac
fidelissimo munimento tuebantur, bonaeque ualitudinis eorum quasi
quaedam mater erat frugalitas, inimica luxuriosis epulis et aliena
nimiae uini abundantiae et ab inmoderato ueneris usu auersa.
[II.6.1] Idem sensit proxi<ma> maiorum nostorum grauitati Spartana
ciuitas, quae seuerissimis Lycurgi legibus obtemperans aliquamdiu
ciuium suorum oculos a contemplanda Asia retraxit, ne inlecebris eius
capti ad delicatius uitae genus prolaberentur:
audierant enim inde lautitiam et inmodicos sumptus et omnia non
necessariae uoluptatis genera fluxisse, primosque Ionas unguenti
coronarumque in conuiuio dandarum et secundae mensae ponendae
consuetudinem haud parua luxuriae inritamenta repperisse.
ac minime mirum est quod homines labore ac patientia gaudentes
tenacissimos patriae neruos externarum deliciarum contagione solui et
hebetari noluerunt, cum aliquanto faciliorem uirtutis ad luxuriam quam
luxuriae ad uirtutem transitum uiderent.
quod eos non frustra timuisse dux ipsorum Pausanias patefecit, qui
maximis operibus editis, ut primum se Asiae moribus permisit,
fortitudinem suam effeminato eius cultu mollire non erubuit.
[II.6.2] Eiusdem ciuitatis exercitus non ante ad dimicandum
descendere solebant quam tibiae concentu et anapaesti pedis modulo
cohortationis calorem animo traxissent, uegeto et crebro ictus sono
strenue hostem inuadere admoniti.
idem ad dissimulandum et occultandum uulnerum suorum cruorem punicis
in proelio tunicis utebantur, non ne ipsis aspectus eorum terrorem,
sed ne hostibus fiduciae aliquid adferret.
[II.6.3] Egregios uirtutis bellicae spiritus Lacedaemoniorum
prudentissimi pacis moribus Athenienses subsecuntur, apud quos inertia
e latebris suis languore marcens in forum perinde ac delictum aliquod
protrahitur fitque ut <non> facinorosae, ita erubescendae rea culpae.
--- non ed.1651-1715] om. 'A'. ---
[II.6.4] Eiusdem urbis et sanctissimum consilium Areios pagus quid
quisque Atheniensium ageret aut quonam quaestu sustentaretur
diligentissime inquirere solebat, ut homines honestatem, uitae
rationem memores reddendam esse, sequerentur.
[II.6.5] Eadem bonos ciues corona decorandi prima consuetudinem
introduxit, duobus oleae conexis ramulis clarum Periclis cingendo
caput, probabile institutum, si rem siue personam intueri uelis: nam
et uirtutis uberrimum alimentum est honos et Pericles dignus a quo
talis muneris dandi potestas potissimum initium caperet.
[II.6.6] Age, quid illud institutum Athenarum, quam memorabile, quod
conuictus a patrono libertus ingratus iure libertatis exuitur!
"supersedeo te" inquit "habere ciuem tanti muneris impium
aestimatorem nec adduci possum ut credam urbi utilem quem domui
scelestum cerno. abi igitur et esto seruus, quoniam liber esse nescisti".
[II.6.7] Idem Massilienses quoque ad hoc tempus usurpant, disciplinae
grauitate, prisci moris obseruantia, caritate populi Romani praecipue
conspicui. qui tres in eodem manumissiones rescindere permittunt,
si ter ab eo[dem] deceptum dominum cognouerunt. quarto errori
subueniendum non putant, quia sua iam culpa iniuriam accepit, qui ei
se totiens obiecit. Eadem ciuitas seueritatis custos acerrima est,
nullum aditum in scaenam mimis dando, quorum argumenta maiore ex parte
stuprorum continent actus, ne talia spectandi consuetudo etiam
imitandi licentiam sumat. omnibus autem, qui per aliquam religionis
simulationem alimenta inertiae quaerunt, clausas portas habet, [et]
mendacem et fucosam superstitionem submouendam esse existimans.
ceterum a condita urbe gladius est ibi, quo noxii iugulantur,
rubigine quidem exesus et uix sufficiens ministerio, sed index in
minimis quoque rebus omnia antiquae consuetudinis monumenta
seruantium.
Duae etiam ante portas eorum arcae iacent, altera qua liberorum,
altera qua seruorum corpora ad sepulturae locum plaustro deuehuntur
sine lamentatione, sine planctu. luctus funeris die domestico
sacrificio adhibitoque necessariorum conuiuio finitur: etenim quid
adtinet aut humano dolori indulgeri aut diuino numini inuidiam fieri,
quod inmortalitatem suam nobiscum partiri noluerit?
Venenum cicuta temperatum in ea ciuitate publice custoditur, quod
datur ei, qui causas sescentis id enim senatus eius nomen est
exhibuit, propter quas mors sit illi expetenda, cognitione uirili
beniuolentia temperata, quae neque egredi uita temere patitur
--- sescentis PAc] scentis 'A'. ---
et sapienter excedere cupienti celerem fati uiam praebet, ut uel
aduersa uel prospera nimis usis fortuna utraque enim finiendi
spiritus, illa, ne perseueret, haec, ne destituat, rationem praebuerit
- conprobato exitu terminetur.
[II.6.8] Quam consuetudinem Massiliensium non in Gallia ortam, sed ex
Graecia translatam inde existimo, quod illam etiam in insula Cea
seruari animaduerti, quo tempore Asiam cum Sex. Pompeio petens Iulidem
oppidum intraui: forte enim euenit ut tunc summae dignitatis ibi
femina, sed ultimae iam senectutis, reddita ratione ciuibus cur
excedere uita deberet, ueneno consumere se destinarit mortemque suam
Pompei praesentia clariorem fieri magni aestimaret.
nec preces eius uir ille, ut omnibus uirtutibus, ita humanitatis
quoque laude instructissimus, aspernari sustinuit. uenit itaque ad eam
facundissimoque sermone, qui ore eius quasi e beato quodam eloquentiae
fonte manabat, ab incepto consilio diu nequicquam reuocare conatus ad
ultimum propositum exequi passus est.
quae nonagesimum annum transgressa cum summa et animi et corporis
sinceritate lectulo, quantum dinoscere erat, cotidiana consuetudine
cultius strato recubans et innixa cubito "tibi quidem" inquit, "Sex.
Pompei, dii magis quos relinquo quam quos peto gratias referant, quod
nec hortator uitae meae nec mortis spectator esse fastidisti.
ceterum ipsa hilarem fortunae uultum semper experta, ne auiditate lucis
tristem intueri cogar, reliquias spiritus mei prospero fine, duas
filias et }crux{ uno nepotum gregem superstitem relictura permuto".
--- uno AL] unum G, una dett. ---
cohortata deinde ad concordiam suos distributo eis patrimonio et
cultu suo sacrisque domesticis maiori filiae traditis poculum, in quo
uenenum temperatum erat, constanti dextera arripuit.
tum defusis Mercurio delibamentis et inuocato numine eius, ut se
placido itinere in meliorem sedis infernae deduceret partem, cupido
haustu mortiferam traxit potionem ac sermone significans quasnam
subinde partes corporis sui rigor occuparet, cum iam uisceribus eum et
cordi imminere esset elocuta, filiarum manus ad supremum opprimendorum
oculorum officium aduocauit. nostros autem, tametsi nouo spectaculo
obstupefacti erant, suffusos tamen lacrimis dimisit.
[II.6.9] Sed ut <ad> Massiliensium ciuitatem, unde in hoc
deuerticulum excessi, reuertar, intrare oppidum eorum nulli cum telo
licet, praestoque est qui id custodiae gratia acceptum exituro reddat,
ut hospitia sua, quemadmodum aduenientibus humana sunt, ita ipsis
quoque tuta sint.
[II.6.10] Horum moenia egressis uetus ille mos Gallorum occurrit,
quos memoria proditum est pecunias mutuas, quae his apud inferos
redderentur, dare, quia persuasum habuerint animas hominum inmortales
esse. dicerem stultos, nisi idem bracati sensissent, quod palliatus
Pythagoras credidit.
[II.6.11] Auara et feneratoria Gallorum philosophia, alacris et
fortis Cimbrorum et Celtiberorum, qui in acie gaudio exultabant
tamquam gloriose et feliciter uita excessuri, lamentabantur in morbo
quasi turpiter et miserabiliter perituri.
Celtiberi etiam nefas esse ducebant proelio superesse, cum is
occidisset, pro cuius salute spiritum deuouerant. laudanda utrorumque
[populorum] animi praesentia, quod et patriae incolumitatem fortiter
[tueri] et fidem amicitiae constanter praestandam arbitrabantur.
[II.6.12] Thraciae uero illa natio merito sibi sapientiae laudem
uindicauerit, quae natales hominum flebiliter, exequias cum hilaritate
celebrans sine ullis doctorum praeceptis uerum condicionis nostrae
habitum peruidit.
remoueatur itaque naturalis omnium animalium dulcedo uitae, quae
multa et facere et pati turpiter cogit, si ortu eius aliquanto
felicior ac beatior finis reperietur.
--- ortu ed.1651-1715] ea mortua 'A'. ---
[II.6.13] Quocirca recte Lycii, cum his luctus incidit, muliebrem
uestem induunt, ut deformitate cultus commoti maturius stultum
proicere maerorem uelint.
[II.6.14] Verum quid ego fortissimos hoc in genere prudentiae uiros
laudem? respiciantur Indorum feminae, quae, cum more patrio conplures
eidem nuptae esse soleant, mortuo marito in certamen iudiciumque
ueniunt, quam ex his maxime dilexerit.
uictrix gaudio exultans deductaque a necessariis laetum prae <se>
ferentibus uultum coniugis se flammis superiacit et cum eo tamquam
felicissima crematur: superatae cum tristitia et maerore in uita remanent.
protrahe in medium Cimbricam audaciam, adice Celtibericam fidem,
iunge animosam Thraciae }crux{ potentiam sapientiam, adnecte Lyciorum
in luctibus abiciendis callide quaesitam rationem, Indico tamen rogo
nihil eorum praeferes, quem uxor<ia> pietas in modum genialis tori
propinquae mortis secura conscendit.
[II.6.15] Cui gloriae Punicarum feminarum, ut ex conparatione turpius
appareat, dedecus subnectam: Siccae enim fanum est Veneris, in quod se
matronae conferebant atque inde procedentes ad quaestum, dotis
corporis iniuria contrahebant, honesta nimirum tam inhonesto uinculo
coniugia iuncturae.
[II.6.16] Nam Persarum admodum probabile institutum fuit, quod
liberos suos non prius aspiciebant <quam> septimum annum inplessent,
quo paruulorum amissionem aequiore animo sustinerent.
[II.6.17] Ne Numidiae quidem reges uituperandi, qui more gentis suae
nulli mortalium osculum ferebant: quidquid enim in excelso fastigio
positum est, humili et trita consuetudine, quo sit uenerabilius,
uacuum esse conuenit.
De disciplina militari.
[II.7.praef.] Venio nunc ad praecipuum decus et ad stabilimentum
Romani imperii, salutari perseuerantia ad hoc tempus sincerum et
incolume seruatum, militaris disciplinae tenacissimum uinculum, in
cuius sinu ac tutela serenus tranquillusque beatae pacis status adquiescit.
[II.7.1] P. Cornelius Scipio, cui deleta Karthago auitum cognomen
dedit, consul in Hispaniam missus, ut insolentissimos Numantinae urbis
spiritus superiorum ducum culpa nutritos contunderet, eodem momento
temporis, quo castra intrauit, edixit ut omnia ex his, quae uoluptatis
causa conparata erant, auferrentur ac summouerentur:
nam constat tum maximum inde institorum et lixarum numerum cum duobus
milibus scortorum abisse. hac turpi atque erubescenda sentina
uacuefactus exercitus noster, qui paulo ante metu mortis deformi se
foederis ictu maculauerat, erecta et recreata uirtute acrem illam et animosam
Numantiam incendiis exustam ruinisque prostratam solo aequauit.
itaque neglectae disciplinae militaris indicium Mancini miserabilis
deditio, seruatae merces speciosissimus Scipionis triumphus extitit.
[II.7.2] Eius sectam Metellus secutus, cum exercitum in Africa
Iugurthino bello nimia Spuri Albini indulgentia corruptum consul
accepisset, omnibus imperii neruis ad reuocandam pristinae disciplinam
militiae conisus est:
nec singulas partes adprehendit, sed totam continuo in suum statum
redegit: protinus namque lixas e castris submouit cibumque coctum
uenalem proponi uetuit: in agmine neminem militum ministerio seruorum
iumentorumque, ut arma sua et alimenta ipsi ferrent, uti passus est:
castrorum subinde locum mutauit: eadem, tamquam Iugurtha semper
adesset, uallo fossaque aptissime cinxit. quid ergo restituta
continentia, quid repetita industria profecit? crebras scilicet
uictorias et multa tropaea peperit ex eo hoste, cuius tergum sub
ambitioso imperatore Romano militi uidere non contigerat.
[II.7.3] Bene etiam illi disciplinae militari adfuerunt, qui
necessitudinum perruptis uinculis ultionem uindictamque laesae cum
ignominia domuum suarum exigere non dubitauerunt:
nam P. Rupilius consul <eo bello, quod in Sicilia cum fugitiuis
gessit, Q. Fabium generum suum, quia neglegentia Tauromenitanam arcem
amiserat, prouincia iussit decedere.> [II.7.4] <C. Cotta consul> P.
Aurelium [filium] Pecuniolam sanguine sibi iunctum, quem obsidioni
Liparitanae ad auspicia repetenda Messanam transiturus praefecerat,
uirgis caesum militiae munere inter pedites fungi coegit, quod eius
culpa agger incensus, paene castra erant capta.
--- consul... consul] om. dett. ---
[II.7.5] Q. etiam Fuluius Flaccus censor Fuluium fratrem consortem
legionem, in qua tribunus militum erat, iniussu consulis domum
dimittere ausum senatu mouit. }crux{ non digna exempla tam breuiter,
nisi maioribus urguerer, referrentur:
--- consortem legionem PAc] cohortem legionis 'A'. ---
quid enim tam difficile factu quam copulatae societati generis et
imaginum deformem in patriam reditum indicere aut communioni nominis
ac familiae ueteris propinquitatis serie cohaerenti uirgarum
contumeliosa uerbera adhibere aut censorium supercilium aduersus
fraternam caritatem destringere? Dentur haec singula quamuis claris
ciuitatibus, abunde tamen gloria disciplinae militaris instructae uidebuntur:
[II.7.6] at nostra urbs, quae omni genere mirificorum exemplorum
totum terrarum orbem repleuit, imperatorum proprio sanguine manantes
secures [habet], ne turbato militiae ordine uindicta deesset, ex
castris publice speciosas, priuatim lugubres duplici uultu recepit,
incerta gratulandi prius an adloquendi officio fungeretur.
--- adloquendi] =querendi= (ip. Lippi Bigazzi). ---
igitur ego quoque haesitante animo uos, bellicarum rerum seuerissimi
custodes, Postumi Tuberte et Manli Torquate, memoria ac relatione
conplector, qui<a> animaduerto fore ut pondere laudis, quam meruistis,
obrutus magis inbecillitatem ingenii mei detegam quam uestram
uirtutem, sicut par est, repraesentem.
tu namque, Postumi, dictator A. Postumium, quem ad generis
penetraliumque sacrorum successionem propagandam genueras, cuius
infantiae blandimenta sinu atque osculis foueras, quem puerum
litteris, quem iuuenem armis instruxeras, sanctum, fortem, amantem tui
pariter ac patriae, quia non tuo iussu, sed sua sponte <e> praesidio
progressus hostis fuderat, uictorem securi feriri iussisti et ad hoc
peragendum imperium paternae uocis ministerio sufficere ualuisti: nam
oculos tuos certum scio clarissima in luce tenebris offusos ingens
animi opus intueri nequiuisse.
tu item, [postumi] Torquate, Latino bello consul filium, quod
prouocatus a Gemino Maecio duce Tusculanorum ad dimicandum te ignaro
descenderat, gloriosam uictoriam et speciosa spolia referentem abripi
ab lictore et in modum hostiae mactari iussisti, satius esse iudicans
patrem forti filio quam patriam militari disciplina carere.
[II.7.7] Age, quanto spiritu putamus usum L. Quintium Cincinnatum
dictatorem eo tempore, quo deuictis Aequiculis et sub iugum missis L.
Minucium consulatum deponere coegit, quod castra eius idem hostes
obsederant? indignum enim maximo imperio credidit quem non sua uirtus,
sed fossa uallumque tutum praestiterat, cuique uerecundiae non fuerat
arma Romana metu trepida clausis portis contineri.
ergo imperiosissimi xii fasces, penes quos senatus et equestris ordinis et
uniuersae plebis summum decus erat, quorumque nutu Latium ac totius Italiae
uires regebantur, contusi atque fracti dictatoriae se animaduersioni substrauerunt:
ac, ne inulta foret laesa gloria militaris, consul delicti omnis
uindex punitus est. his, ut ita dicam, piaculis, Mars, imperii nostri
pater, ubi aliqua ex parte a tuis auspiciis degeneratum erat, numen
tuum propitiabatur, adfinium et cognatorum et fratrum nota, filiorum
strage, ignominiosa consulum eiuratione.
[II.7.8] Eiusdem ordinis quod sequitur. Papirius dictator, cum
aduersus imperium eius Q. Fabius Rullianus magister equitum exercitum
in aciem eduxisset, quamquam fusis Samnitibus in castra redierat,
tamen neque uirtute eius neque successu neque nobilitate motus uirgas
expediri eumque nudari iussit. o spectaculum admirabile!
et Rullianus et magister equitum et uictor scissa ueste spoliatoque
corpore lictorum se uerberibus lacerandum praebuit, ut in acie
exceptorum uulnerum nodosis ictibus cruore renouato uictoriarum, quas
modo speciosissimas erat adeptus, titulos respergeret. precibus deinde
suis exercitus occasionem Fabio confugiendi in urbem dedit, ubi
frustra senatus auxilium inplorauit:
nihilo minus enim Papirius in exigenda poena perseuerauit. itaque
coactus est pater eius post dictaturam tertiumque consulatum rem ad
populum deuocare auxiliumque tribunorum plebi supplex pro filio petere.
neque hac re seueritas Papiri refrenari potuit. ceterum, cum ab
uniuersis ciuibus et ipsis tribunis plebi rogaretur, testatus est se
poenam illam non Fabio, sed populo et tribuniciae concedere potestati.
[II.7.9] L. quoque Calpurnius Piso consul, cum in Sicilia bellum
aduersus fugitiuos gereret et <C.> Titius equitum praefectus
[fugitiuorum] multitudine hostium circumuentus arma iis tradidisset,
his praefectum ignominiae generibus adfecit: iussit eum toga laciniis
abscisis amictum discinctaque tunica indutum nudis pedibus a mane in
noctem usque ad principia per omne tempus militiae adesse.
interdixit etiam ei conuictum hominum usumque balnearum, turmasque
equitum, quibus praefuerat, ademptis equis in funditorum alas transcripsit.
magnum profecto dedecus patriae pari sontium dedecore uindicatum est,
quoniam quidem id egit Piso, ut qui cupiditate uitae adducti cruce
dignissimis fugitiuis tropaea de se statuere concesserant libertatique
suae seruili manu flagitiosum inponi iugum non erubuerant, amarum
lucis usum experirentur mortemque, quam effeminate timuerant,
uiriliter optarent.
--- dedecore] =decore= (ip. Lippi Bigazzi) - ma già ed.1567-92. ---
[II.7.10] Nec minus Pisone acriter Q. Metellus. qui, cum apud
<Con>trebiam res gereretur, conlocatas a se in quadam statione quinque
cohortes atque ex ea uiribus hostium depulsas repetere eandem
stationem e uestigio iussit, non quod speraret ab his amissum locum
recuperari posse, sed ut praeteritae culpam pugnae insequentis
certaminis manifesto periculo puniret.
--- Metellus PAc] Messius 'A'. ---
edixit etiam ut, si quis ex his fugiens castra petisset, pro hoste
interficeretur. qua seueritate conpressi milites et corporibus
fatigatis et animis desperatione uitae inplicatis loci tamen
iniquitatem multitudinemque hostium superarunt. humanae igitur
inbecillitatis efficacissimum duramentum est necessitas.
[II.7.11] In eadem prouincia Q. Fabius Maximus ferocissimae gentis
animos contundere et debilitare cupiens mansuetissimum ingenium suum
ad tempus deposita clementia [seueriore] uti seueritate coegit:
omnium enim, qui ex praesidiis Romanorum ad hostes <trans>fugerant
captique erant, manus abscidit, ut trunca prae se brachia gestantes
metum defectionis reliquis inicerent. rebelles itaque manus a
corporibus suis distractae inque cruentato solo sparsae ceteris ne
idem committere auderent documento fuerunt.
[II.7.12] Nihil mitius superiore Africano. is tamen ad firmandam
disciplinam militarem aliquid ab alienissima sibi crudelitate
amaritudinis mutuandum existimauit: si quidem deuicta Karthagine, cum
omnes, qui ex nostris exercitibus ad Poenos transierant, in suam potestatem
redegisset, grauius in Romanos quam in Latinos transfugas animaduertit:
hos enim tamquam patriae fugitiuos crucibus adfixit, illos tamquam
perfidos socios securi percussit. non prosequar hoc factum ulterius,
et quia Scipionis est et quia Romano sanguini quamuis merito perpesso
seruile supplicium insultare non adtinet, cum praesertim transire ad
ea liceat, quae sine domestico uulnere gesta narrari possunt.
[II.7.13] Nam posterior Africanus euerso Punico imperio exterarum
gentium transfugas in edendis populo spectaculis feris bestiis obiecit,
[II.7.14] et L. Paulus Perse rege superato eiusdem generis et culpae
homines elephantis proterendos substrauit, utilissimo quidem exemplo,
si tamen acta excellentissimorum uirorum humiliter aestimare sine
insolentiae reprehensione permittitur: aspero enim et absciso
castigationis genere militaris disciplina indiget, quia uires armis
constant, quae ubi a recto tenore desciuerint, oppressura sunt, nisi
opprimantur.
[II.7.15] Sed tempus est eorum quoque mentionem fieri, quae iam non a
singulis, uerum ab uniuerso senatu pro militari more obtinendo
defendendoque administrata sunt.
L. Marcius tribunus militum, cum reliquias duorum exercituum Publi et
Gnaei Scipionum, quos arma Punica in Hispania absumpserant, dispersas
mira uirtute collegisset earumque suffragiis dux esset creatus,
senatui de rebus actis a se scribens in hunc modum orsus est: "L.
Marcius pro praetore".
cuius honoris usurpatione uti eum patribus conscriptis non placuit,
quia duces a populo, non a militibus creari solerent. quo tempore tam
}crux{ iniusto, tam graui propter inmane rei publicae damnum etiam
tribunus militum adulandus erat, quoniam quidem ad statum totius
ciuitatis corrigendum unus suffecerat.
--- iniusto 'A'] angusto dett., maesto dett., onusto dett. ---
Sed nulla clades, nullum meritum ualentius militari disciplina fuit. Succurrebat
enim illis quam animosa seueritate Tarentino bello maiores eorum usi fuissent,
in quo quassatis et adtritis rei publicae uiribus, cum magnum captiuorum ciuium
suorum numerum a Pyrro rege ultro missum recepissent, decreuerunt ut ex iis,
qui equo meruerant, peditum numero militarent, qui pedites fuerant, in funditorum
auxilia transcriberentur, neue quis eorum intra castra tenderet, neue locum
extra adsignatum uallo aut fossa cingeret, neue tentorium ex pellibus haberet.
recursum autem his ad pristinum militiae ordinem proposuerunt, si
quis bina spolia ex hostibus tulisset. quibus suppliciis conpressi ex
deformibus Pyrri munusculis acerrimi hostes extiterunt. Parem iram
senatus aduersus illos destrinxit, qui apud Cannas rem publicam deseruerant:
nam cum eos grauitate decreti ultra mortuorum condicionem relegasset,
acceptis a M. Marcello litteris, ut eorum sibi opera ad expugnationem
Syracusarum uti liceret, rescripsit indignos esse qui in castra
reciperentur: ceterum se ei permittere ut faceret quod expedire rei
publicae iudicasset, dum ne quis ex his munere uacaret aut dono
militiae donaretur aut in Italiam, donec hostes in ea essent,
accederet. sic eneruis animos odisse uirtus solet.
Age, quam grauiter senatus tulit quod Q. Petilium consulem fortissime
aduersus Ligures pugnantem occidere milites passi essent! legioni
neque stipendium anni procedere neque aera dari uoluit, quia pro
salute imperatoris hostium se telis non obtulerant. idque decretum
amplissimi ordinis speciosum et aeternum Petili monumentum extitit,
sub quo in acie morte, in curia ultione clari cineres eius adquiescunt.
Consimili animo, cum ei Hannibal vi milium Romanorum, quae capta in
castris habebat, redimendorum potestatem fecisset, condicionem spreuit
memor tantam multitudinem armatorum iuuenum, si honeste mori
uoluisset, turpiter capi non potuisse.
quorum nescio utrum maius dedecus fuerit quod patria spei an quod
hostis metus nihil in his reposuerit, }crux{ haec pro se, ille ne
aduersus se dimicarent parui ducendo. Sed cum aliquotiens senatus pro
militari disciplina seuere excubuerit, nescio an tum praecipue, cum
milites, qui Regium iniusto bello occupauerant mortuoque duce Iubellio
M. Caesium scribam eius sua sponte imperatorem delegerant, carcere inclusit,
--- Regium PAc] Regulum 'A'.
--- Iubellio P] Vibellio Ac, Bubillio AG, Bubilio L. ---
ac M. Fuluio Flacco tribuno plebi denuntiante ne in ciues Romanos
aduersus morem maiorum animaduerteret, nihilo minus propositum
executus est. ceterum quo minore cum inuidia id perageretur,
quinquagenos per singulos dies uirgis caesos securi percuti iussit
eorumque corpora sepulturae mandari mortemque lugeri uetuit.
[II.7.ext.1] Leniter hoc patres conscripti, si Karthaginiensium
senatus in militiae negotiis procurandis uiolentiam intueri uelimus, a
quo duces bella prauo consilio gerentes, etiam si prospera fortuna
subsecuta esset, cruci tamen suffigebantur, quod bene gesserant deorum
inmortalium adiutorio, quod male commiserant ipsorum culpae inputante.
[II.7.ext.2] Clearchus uero Lacedaemoni<or>um dux egregio dicto
disciplinam militiae continebat, identidem exercitus sui auribus
inculcando a militibus imperatorem potius quam hostem metui debere.
quo aperte denuntiabat futurum ut spiritum poenae inpenderent, quem
pugnae [acceptum ferre] dubitassent. idque a duce praecipi non
mirabantur maternarum blanditiarum memores, quibus exituri ad
proeliandum monebantur ut aut uiui cum armis in conspectum earum
uenirent aut mortui in armis referrentur.
hoc intra domesticos parietes accepto signo Spartanae acies
dimicabant. sed aliena prospexisse tantum modo satis est, cum propriis
multoque uberioribus et felicioribus exemplis gloriari liceat.
[II.8.praef.] Disciplina militaris acriter retenta principatum Italiae
Romano imperio peperit, multarum urbium, magnorum regum,
ualidissimarum gentium regimen largita est, fauces Pontici sinus
patefecit, Alpium Taurique montis conuulsa claustra tradidit, ortumque
e paruula Romuli casa totius terrarum orbis fecit columen. ex cuius
sinu quoniam omnes triumphi manarunt, sequitur ut de triumphandi iure
dicere incipiam.
De iure triumphandi.
[II.8.1] Ob leuia proelia quidam imperatores triumphos sibi decerni
desiderabant. quibus ut occurreretur, lege cautum est ne quis
triumpharet, nisi qui V milia hostium una acie cecidisset: non enim
numero, sed gloria triumphorum excelsius urbis nostrae futurum decus
maiores existimabant.
ceterum ne tam praeclara lex cupiditate laureae oblitteraretur, legis
alterius adiutorio fulta est, quam L. Marcius et M. Cato tribuni plebei tulerunt:
poenam enim imperatoribus minatur, qui aut hostium occisorum in proelio aut
amissorum ciuium falsum numerum litteris senatui ausi essent referre,
iubetque eos, cum primum urbem intrassent, apud quaestores urbanos
iurare de utroque numero uere ab iis senatui esse scriptum.
[II.8.2] Post has leges iudicii illius tempestiua mentio
introducetur, in quo de iure triumphandi inter clarissimas personas et
actum et excussum est. C. Lutatius consul [catulus] et Q. Valerius
praetor circa Siciliam insignem Poenorum classem deleuerant. quo
nomine Lutatio consuli triumphum senatus decreuit.
--- consul catulus 'A'] consul PAc. ---
cum autem Valerius sibi quoque eum decerni desideraret, negauit id
fieri oportere Lutatius, ne in honore triumphi minor potestas maiori
aequaretur, pertinaciusque progressa contentione Valerius sponsione
Lutatium prouocauit, ni suo ductu Punica classis esset oppressa, nec
dubitauit restipulari Lutatius.
itaque iudex inter eos conuenit Atilius Calatinus, apud quem Valerius
in hunc modum egit, consulem ea pugna in lectica claudum iacuisse, se
autem omnibus imperatoriis partibus functum.
tunc Calatinus, prius quam Lutatius causam suam ordiretur, "quaero"
inquit, "Valeri, a te, si dimicandum necne esset contrariis inter uos
sententiis dissedissetis, utrum quod consul an quod praetor imperasset
maius habiturum fuerit momentum."
respondit Valerius non facere se controuersiam quin priores partes
consulis essent futurae. "age deinde" inquit Calatinus, "si diuersa
auspicia accepissetis, cuius magis auspicio staretur?" "item"
respondit Valerius "consulis". "iam hercules" inquit, "cum de imperio
et auspicio inter uos disceptationem susceperim, et tu utroque
aduersarium tuum superiorem fuisse fatearis, nihil est quod ulterius
dubitem. itaque, Lutati, quamuis adhuc tacueris, secundum te litem do".
mirifice iudex, quod in manifesto negotio tempus teri passus non est:
probabilius Lutatius, quod ius amplissimi honoris constanter defendit:
sed ne Valerius quidem inprobe, quia fortis et prosperae pugnae ut non
legitimum ita }crux{ praemium petiit.
--- ita] ita debitum vel dignum se Ac.
--- petiit dett.] petit 'A'. ---
[II.8.3] Quid facias Cn. Fuluio Flacco, qui tam expetendum aliis
triumphi honorem decretum sibi a senatu ob res bene gestas spreuit ac
repudiauit, nimirum }crux{ non plura praecerpens quam acciderunt? -
--- praecerpens 'A'] praecipiens dett. ---
nam ut urbem intrauit, continuo quaestione publica adflictus exilio
multatus est, - ut, si quid religionis insolentia commisisset, poena
expiaret.
[II.8.4] Sapientiores igitur Q. Fuluius, qui Capua capta, et L.
Opimius, qui Fregellanis ad deditionem conpulsis triumphandi
potestatem a senatu petierunt, uterque editis operibus magnificus,
sed neuter petitae rei compos non quidem inuidia patrum
conscriptorum, cui numquam aditum in curiam esse uoluerunt, sed summa
diligentia obseruandi iuris, quo cautum erat ut pro aucto imperio, non
pro reciperatis quae populi Romani fuissent triumphus decerneretur:
tantum enim interest adicias aliquid an detractum restituas, quantum
distat beneficii initium ab iniuriae fine.
[II.8.5] Quin etiam ius, de quo loquor, sic custoditum est, ut P.
Scipioni ob reciperatas Hispanias, M. Marcello ob captas Syracusas
triumphus non decerneretur, quod ad eas res gerendas sine ullo erant
missi magistratu.
probentur nunc cuiuslibet gloriae cupidi, qui ex desertis montibus
myoparonumque piraticis rostris laudis inopes laureae ramulos
festinabunda manu decerpserunt: Karthaginis imperio abrupta Hispania
et Siciliae caput abscisum, Syracusae, triumphalis iungere currus
nequiuerunt: et quibus uiris?
Scipioni et Marcello, quorum ipsa nomina instar aeterni sunt
triumphi. sed clarissimos solidae ueraeque uirtutis auctores humeris
suis salutem patriae gestantes, etsi coronatos intueri senatus
cupiebat, iustiori tamen reseruandos laureae putauit.
[II.8.6] His illud subnectam: moris est ab imperatore ducturo
triumphum consules inuitari ad cenam, deinde rogari ut uenire
supersedeant, ne quis eo die, quo ille triumpharit, maioris in eodem
conuiuio sit imperii.
[II.8.7] Verum quamuis quis praeclaras res maximeque utiles rei
publicae ciuili bello gessisset, imperator tamen eo nomine appellatus
non est, neque ullae supplicationes decretae sunt, neque aut ouans aut
curru triumphauit, quia, ut necessariae istae, ita lugubres semper
existimatae sunt uictoriae utpote non externo, sed domestico partae cruore.
itaque et Nasica Ti. Gracchum et }crux{ G. Metellus Opimi factiones
maesti trucidarunt. Q. Catulus M. Lepido collega suo cum omnibus
seditionis copiis }crux{ extinctoque tum moderatum prae se ferens
gaudium in urbem reuertit. Gaius etiam Antonius Catilinae uictor
abstersos gladios in castra retulit.
L. Cinna et C. Marius hauserant quidem auidi ciuilem sanguinem, sed
non protinus ad templa deorum et aras tetenderunt. iam L. Sulla, qui
plurima bella ciuilia confecit, cuius crudelissimi et insolentissimi
successus fuerunt, cum consummata atque constructa potentia sua
triumphum duceret, ut Graeciae et Asiae multas urbes, ita ciuium
Romanorum nullum oppidum uexit.
--- constructa ed.Ald.1502-34] constricta 'A'. ---
Piget taedetque per uulnera rei publicae ulterius procedere. lauream nec senatus
cuiquam dedit nec quisquam sibi dari desiderauit ciuitatis parte lacrimante.
ceterum ad quercum pronae manus porriguntur, ubi ob ciues seruatos corona
danda est, qua postes Augustae domus sempiterna gloria triumphant.
--- postes AcG] potest A, potes L, nepotes Lc. ---
De censoria nota.
[II.9.praef.] Castrensis disciplinae tenacissimum uinculum et
militaris rationis diligens obseruatio admonet me ut ad censuram pacis
magistram custodemque transgrediar: nam ut opes populi Romani in
tantum amplitudinis imperatorum uirtutibus excesserunt, ita probitas
et continentia, censorio supercilio examinata, est opus effectu par bellicis laudibus:
quid enim prodest foris esse strenuum, si domi male uiuitur?
expugnentur licet urbes, corripiantur gentes, regnis manus iniciantur,
nisi foro et curiae officium ac uerecundia sua constiterit, partarum
rerum caelo cumulus aequatus sedem stabilem non habebit. ad rem igitur
pertinet nosse atque adeo recordari acta censoriae potestatis.
[II.9.1] Camillus et Postumius censores aera poenae nomine eos, qui
ad senectutem caelibes peruenerant, in aerarium deferre iusserunt,
iterum puniri dignos, si quo modo de tam iusta constitutione queri
sunt ausi, cum in hunc modum increparentur:
"natura uobis quemadmodum nascendi, ita gignendi legem scribit,
parentesque uos alendo nepotum nutriendorum debito, si quis est pudor,
alligauerunt. accedit his quod etiam fortuna longam praestandi huiusce
muneris aduocationem estis adsecuti, cum interim consumpti sunt anni
uestri et mariti et patris nomine uacui. ite igitur et non odiosam
exsoluite stipem, utilem posteritati numerosae."
--- non odiosam (ip. Madvig)] nodosam 'A'. ---
[II.9.2] Horum seueritatem M. Valerius Maximus et C. Iunius Brutus
Bubulcus censores consimili genere animaduersionis imitati sunt: L.
enim Annium senatu mouerunt, quod quam uirginem in matrimonium duxerat
repudiasset nullo amicorum [in] consilio adhibito.
at hoc crimen nescio an superiore maius: illo nam<que> coniugalia
sacra spreta tantum, hoc etiam iniuriose tractata sunt. optimo ergo
iudicio censores indignum eum aditu curiae existimauerunt,
[II.9.3] sicut Porcius Cato L. Flamininum, quem e numero senatorum
sustulit, quia in prouincia quendam damnatum securi percusserat
tempore supplicii ad arbitrium et spectaculum mulierculae, cuius amore
tenebatur, electo. et poterat inhiberi respectu consulatus, quem is
gesserat, atque auctoritate fratris eius Titi Flaminini.
--- Titi dett.] c. u. AL, cu. G. ---
sed et censor <et> Cato, duplex seueritatis exemplum, eo magis illum
notandum statuit, quod amplissimi honoris maiestatem tam taetro
facinore inquinauerat nec pensi duxerat isdem imaginibus ascribi
meretricis oculos humano sanguine delectatos et regis Philippi
supplices manus.
--- et censor et dett.] et censor 'A'. ---
[II.9.4] Quid de Fabrici Luscini censura loquar? narrauit omnis aetas
et deinceps narrabit ab eo Cornelium Rufinum duobus consulatibus et
dictatura speciosissime functum, quod X pondo uasa argentea
conparasset, perinde ac malo exemplo luxuriosum in ordine senatorio
retentum non esse.
ipsae medius fidius mihi litterae saeculi nostri obstupescere
uidentur, cum ad tantam seueritatem referendam ministerium adcommodare
coguntur, ac uereri ne non nostrae urbis acta commemorare
existimentur: uix enim credibile est intra idem pomerium X pondo
argenti et inuidiosum fuisse censum et inopiam haberi contemptissimam.
[II.9.5] M. autem Antonius et L. Flaccus censores Duronium senatu
mouerunt, quod legem de coercendis conuiuiorum sumptibus latam
tribunus plebi abrogauerat. mirifica notae causa: quam enim inpudenter
Duronius rostra conscendit illa dicturus:
"freni sunt iniecti uobis, Quirites, nullo modo perpetiendi. alligati
et constricti estis amaro uinculo seruitutis: lex enim lata est, quae
uos esse frugi iubet. abrogemus igitur istud horridae uetustatis
rubigine obsitum imperium: etenim quid opus libertate, si uolentibus
luxu perire non licet?"
[II.9.6] Age, par proferamus aequali iugo uirtutis honorumque
societate iunctum, instinctu autem aemulationis animo dissidens.
Claudius Nero Liuiusque Salinator, secundi Punici belli temporibus
firmissima rei publicae latera, quam destrictam simul egerunt
censuram!
--- instinctu ed.Ald.1502-34] instrictum AL, instructum G.
--- Claudius Nero G] c.l Naero AL.
--- Liuiusque dett.] L. Iulius Q. 'A'. ---
nam cum equitum centurias recognoscerent et ipsi propter robur
aetatis etiam nunc eorum essent e numero, ut est ad Polliam uentum
tribum, praeco lecto nomine Salinatoris citandum necne sibi esset
haesitauit. quod ubi intellexit Nero, et citari collegam et equum
uendere iussit, quia populi iudicio damnatus esset.
Salinator quoque eadem animaduersione Neronem persecutus est adiecta
causa, quod non sincera fide secum in gratiam redisset. quibus uiris
si quis caelestium significasset futurum ut eorum sanguis inlustrium
imaginum serie deductus in ortum salutaris principis nostri conflueret,
depositis inimicitiis artissimo se amicitiae foedere iunxissent, seruatam
ab ipsis patriam communi stirpi seruandam relicturi.
Salinator uero quattuor atque XXX tribus inter aerarios referre non
dubitauit, <quod,> cum se damnassent, postea consulem et censorem
fecissent, praetexuitque causam, quia necesse esset eas alterutro
facto crimine temeritatis aut periurii teneri. unam tantum modo
tribuum Maeciam uacuam nota reliquit, quae eum suffragiis suis ut non
damnatione, ita ne honore quidem dignum iudicauerat.
--- quod Ac] om. 'A'. ---
quam putemus constantis et praeualidi illum ingenii fuisse, qui neque
tristi iudiciorum exitu conpelli neque honorum magnitudine adduci
potuit quo se blandiorem in administratione rei publicae gereret?
[II.9.7] Equestris quoque ordinis bona magnaque pars cccc iuuenes
censoriam notam patiente animo sustinuerunt, quos M'. Valerius et P.
Sempronius, quia in Sicilia ad munitionum opus explicandum ire iussi
facere id neglexerant, equis publicis spoliatos in numerum aerariorum
retulerunt.
--- M'. ed.1567-92] M. 'A'P.
--- P. LG] L. PAc. ---
[II.9.8] Turpis etiam metus censores summa cum seueritate poenam
exegerunt: M. enim Atilius Regulus et L. Furius Philus M. Metellum
quaestorem conpluresque equites Romanos, qui post infeliciter
commissam Cannensem pugnam cum eo abituros se Italia iurauerant,
dereptis equis publicis inter aerarios referendos curauerunt.
eos <quo>que graui nota adfecerunt, qui cum in potestatem Hannibalis
uenissent, legati ab eo missi ad senatum de permutandis captiuis,
neque inpetrassent quod petebant, in urbe manserunt, quia et Romano
sanguini fidem praestare conueniens erat et M. Atilius Regulus censor
perfidiam notabat, cuius pater per summos cruciatus expirare quam
fallere Karthaginienses satius esse duxerat. iam haec censura ex foro
in castra transcendit, quae neque timeri neque decipi uoluit hostem.
[II.9.9] Secuntur duo eiusdem generis exempla, eaque adiecisse satis
erit. <C.> Geta, cum a L. Metello et Cn. Domitio censoribus senatu
motus esset, postea censor factus est. item M. Valerius Messala
censoria nota perstrictus censoriam postmodum potestatem impetrauit.
quorum ignominia uirtutem acuit: rubore enim eius excitati omnibus
uiribus incubuerunt, ut digni ciuibus uiderentur, quibus dari potius
quam obici censura deberet.
De maiestate.
[II.10.praef.] Est et illa quasi priuata censura, maiestas clarorum
uirorum, sine tribunalium fastigio, sine apparitorum ministerio potens
in sua amplitudine obtinenda: grato enim et iucundo introitu animis
hominum adlabitur admirationis praetexto uelata. quam recte quis
dixerit longum et beatum honorem esse sine honore.
[II.10.1] Nam quid plus tribui potuit consuli quam est datum reo
Metello? qui cum causam repetundarum diceret tabulaeque eius ab
accusatore expostulatae ad nomen inspiciendum circa iudices ferrentur,
totum consilium ab earum contemplatione oculos auertit, ne de aliqua
re, quae in his relatae erant, uideretur dubitasse.
non in tabulis, sed in uita Q. Metelli argumenta sincere
administratae prouinciae legenda sibi iudices crediderunt, indignum
rati integritatem tanti uiri exigua cera et paucis litteris
per<pen>di.
[II.10.2] Sed quid mirum, si debitus honos a ciuibus Metello tributus
est, quem superiori Africano etiam hostis praestare non dubitauit? si
quidem rex Antiochus bello, quod cum Romanis gerebat, filium eius a
militibus suis interceptum honoratissime excepit regiisque muneribus
donatum ultro et celeriter patri remisit, quamquam ab eo tum maxime
finibus imperii pellebatur. sed et rex <et> lacessitus maiestatem
excellentissimi uiri uenerari quam dolorem suum ulcisci maluit.
Ad eundem Africanum in Liternina uilla se continentem conplures
praedonum duces uidendum eodem tempore forte confluxerunt. quos cum ad
uim faciendam uenire existimasset, praesidium domesticorum in tecto
conlocauit eratque in his repellendis et animo et apparatu occupatus.
--- Liternina AcLG] Literni PAc. ---
quod ut praedones animaduerterunt, dimissis militibus abiectisque
armis ianuae adpropinquant et clara uoce nuntiant Scipioni non uitae
eius hostes, sed uirtutis admiratores uenisse conspectum et congressum
tanti uiri quasi caeleste aliquod beneficium expetentes: proinde
securum se }crux{ nobis spectandum praebere ne grauetur.
haec postquam domestici Scipioni retulerunt, fores reserari eosque
intromitti iussit. qui postes ianuae tamquam aliquam religiosissimam
aram sanctumque templum uenerati cupide Scipionis dexteram
adprehenderunt ac diu osculati positis ante uestibulum donis, quae
deorum inmortalium numini consecrari solent, laeti, quod Scipionem
uidisse contigisset, ad }crux{ lares reuerterunt.
quid hoc fructu maiestatis excelsius, quid etiam iucundius? hostis
iram admiratione sui placauit, spectaculo praesentiae suae latronum
gestientis oculos uidit. delapsa caelo sidera hominibus si se
offerant, uenerationis amplius non recipient.
[II.10.3] Et haec quidem uiuo Scipioni, illud autem Aemilio Paulo
exanimi contigit: nam cum exequiae eius celebrarentur ac forte tunc
principes Macedoniae legationis nomine Romae morarentur, funebri lecto
sponte sua sese subiecerunt.
quod aliquanto maius uidebitur, si qui cognoscat lecti illius frontem
Macedonicis triumphis fuisse adornatam: quantum enim Paulo tribuerunt,
propter quem gentis suae cladium indicia per ora uulgi ferre non
exhorruerunt!
quod spectaculum funeri speciem alterius triumphi adiecit: bis enim
te, Paule, Macedonia urbi nostrae inlustrem ostendit, incolumem
spoliis suis, fato functum umeris.
--- functum AcLc] fultum 'A'. ---
[II.10.4] Ne fili quidem tui Scipionis Aemiliani, quem in adoptionem
dando duarum familiarum ornamentum esse uoluisti, maiestati parum
honoris tributum est, cum eum adulescentem admodum a Lucullo consule
petendi auxilii gratia ex Hispania in Africam missum Karthaginienses
et Masinissa rex de pace disceptatorem uelut consulem et imperatorem
habuerunt.
--- disceptatorem AL] disputatorem G. ---
ignara quidem fatorum suorum Karthago: orientis enim illud iuuentae
decus deorum atque hominum indulgentia ad excidium eius alebatur, ut
superius cognomen Africanum capta, posterius euersa Corneliae genti
daret.
[II.10.5] Quid damnatione, quid exilio miserius? atqui P. Rutilio
conspiratione publicanorum perculso auctoritatem adimere non
ualuerunt. cui Asiam petenti omnes prouinciae illius ciuitates legatos
secessum eius opperientes obuiam miserunt. exulare aliquis }crux{ loco
hoc aut triumphare iustius dixerit.
[II.10.6] C. etiam Marius in profundum ultimarum miseriarum abiectus
ex ipso uitae discrimine beneficio maiestatis emersit: missus enim ad
eum occidendum in priuata domo Minturnis clausum seruus publicus
natione Cimber et senem et inermem et squalore obsitum strictum
gladium tenens adgredi non sustinuit et claritate uiri obcaecatus
abiecto ferro attonitus inde ac tremens fugit.
Cimbrica nimirum calamitas oculos hominis praestrinxit, deuictaeque
gentis suae interitus animum comminuit, etiam dis inmortalibus
indignum ratis ab uno eius nationis interfici Marium, quam totam
deleuerat.
Minturnenses autem maiestate illius capti conprehensum iam et
constrictum dira fati necessitate incolumem praestiterunt. nec fuit
eis timori asperrima Sullae uictoria, cum praesertim ipse Marius eos a
conseruando Mario absterrere posset.
[II.10.7] M. quoque Porcium Catonem admiratio fortis ac sincerae
uitae adeo uenerabilem senatui fecit, ut, cum inuito C. Caesare
consule aduersus publicanos dicendo in curia diem traheret <et> ob id
iussu eius a lictore in carcerem duceretur, uniuersus senatus illum
sequi non dubitaret. quae res diuini animi perseuerantiam flexit.
--- et dett.] om. 'A'. ---
[II.10.8] Eodem ludos Florales, quos Messius aedilis faciebat,
spectante populus ut mimae nudarentur postulare erubuit. quod cum ex
Fauonio amicissimo sibi una sedente cognosset, discessit e theatro, ne
praesentia sua spectaculi consuetudinem impediret.
--- cognosset] + Martiales nosses iocosae sacrum cum dulce flore cur in te atrum Cato seuere uenisti
an ideo tantum ueneras ut exires L, Martialis nosse iocose sacrum cum dulce flore festosque lusus et licentiam
uulgi cur in theatrum Cato seuere uenisti an ideo tantum ueneras ut exires G. ---
quem abeuntem ingenti plausu populus prosecutus priscum morem iocorum
in scaenam reuocauit, confessus plus se maiestatis uni illi tribuere
quam sibi uniuerso uindicare.
quibus opibus, quibus imperiis, quibus triumphis hoc datum est?
exiguum uiri patrimonium, astricti continentia mores, modicae
clientelae, domus ambitioni clausa, paterni generis una imago, minime
blanda frons, sed omnibus numeris perfecta uirtus. quae quidem effecit
ut quisquis sanctum et egregium ciuem significare uelit, sub nomine
Catonis definiat.
[II.10.ext.1] Dandum est aliquid loci etiam alienigenis exemplis, ut
dometicis aspersa ipsa uarietate delectent. Harmodi et Aristogitonis,
qui Athenas tyrannide liberare conati sunt, effigies aeneas Xerxes ea
urbe deuicta in regnum suum transtulit. longo deinde interiecto
tempore Seleucus in pristinam sedem reportandas curauit.
Rhodii quoque eas urbi suae adpulsas, cum in hospitium publice
inuitassent, sacris etiam <in> puluinaribus conlocauerunt. nihil hac
memoria felicius, quae tantum uenerationis in tam paruulo aere
possidet.
[II.10.ext.2] Quantum porro honoris Athenis Xenocrati, sapientia
pariter ac sanctitate claro, tributum est! cum testimonium dicere coactus ad
aram accessisset, ut more eius ciuitatis iuraret omnia se uere retulisse,
uniuersi iudices consurrexerunt proclamaruntque ne ius iurandum
diceret, quodque sibimet ipsis postmodum dicendae sententiae loco
remissuri non erant, sinceritati eius concedendum existimarunt.
De indole.
De fortitudine.
De patientia.
Qui humili loco nati clari euaserunt.
Qui a parentibus claris degenerauerunt.
De fiducia sui.
De constantia.
De indole.
[III.praef.] Adtingam quasi cunabula quaedam et elementa uirtutis,
animique procedente tempore ad summum gloriae cumulum peruenturi certo
cum indolis experimento datos gustus referam.
[III.1.1] Aemilius Lepidus puer etiam tum progressus in aciem hostem
interemit, ciuem seruauit. cuius tam memorabilis operis index est in
Capitolio statua bullata et incincta praetexta senatus consulto posita:
iniquum enim putauit eum honori nondum tempestiuum uideri, qui iam
uirtuti maturus fuisset. prae<cu>currit igitur Lepidus aetatis
stabilimentum fortiter faciendi celeritate duplicemque laudem e
proelio retulit, cuius eum uix spectatorem anni esse patiebantur:
arma enim infesta et destricti gladii et discursus telorum et
aduentantis equitatus fragor et concurrentium exercituum impetus
iuuenibus quoque aliquantum terroris incutit, inter quae gentis
Aemiliae pueritia coronam mereri, spolia rapere ualuit.
[III.1.2] Hic spiritus ne M. quidem Catonis pueritiae defuit: nam cum
in domo M. Drusi auunculi sui educaretur, et ad eum tribunum pl.
Latini de ciuitate inpetranda conuenissent, a Q. Poppedio Latii
principe, Drusi autem hospite, rogatus ut socios apud auunculum
adiuuaret, constanti uultu non facturum se respondit.
iterum deinde ac saepius interpellatus in proposito perstitit. tunc
Poppedius in excelsam aedium partem leuatum abiecturum inde se, nisi
precibus obtemperaret, minatus est: nec hac re ab incepto moueri potuit.
expressa est itaque illa uox homini: "gratulemur nobis, Latini et
socii, hunc esse tam paruum, quo senatore ne sperare quidem nobis
ciuitatem licuisset". tenero ergo animo Cato totius curiae grauitatem
percepit perseuerantiaque sua Latinos iura nostrae ciuitatis
adprehendere cupientes reppulit.
Idem, cum salutandi gratia praetextatus ad Sullam uenisset et capita
proscriptorum in atrium adlata uidisset, atrocitate rei commotus
paedagogum suum nomine <Sarpedonem> interrogauit quapropter nemo
inueniretur, qui tam crudelem tyrannum occideret: cumque is non
uoluntatem hominibus, sed facultatem deesse, quod salus eius magno
praesidio militum custodiretur, respondisset, ut ferrum sibi daret
obsecrauit, adfirmando perfacile se eum interfecturum, quod in lecto
illius considere soleret.
paedagogus et animum Catonis agnouit et propositum exhorruit eumque
postea ad Sullam excussum semper adduxit. nihil hoc admirabilius: puer
in officina crudelitatis deprehensum uictorem non extimuit tum maxime
consules, municipia, legiones, equestris ordinis maiorem partem
trucidantem. ipsum Marium illo loci statuisses, celerius aliquid de
sua fuga quam de Sullae nece cogitasset.
[III.1.3] Cuius filium Faustum C. Cassius condiscipulum suum in
schola proscriptionem paternam laudantem ipsumque, cum per aetatem
potuisset, idem facturum minitantem colapho percussit. dignam manum,
quae publico parricidio se non contaminaret.
--- minitantem] =imitantem= (ip. Lippi Bigazzi). ---
[III.1.ext.1] Et ut a Graecis aliquid, Alcibiades ille, cuius nescio
utrum bona an uitia patriae perniciosiora fuerint - illis enim ciues
suos decepit, his adflixit -, cum adhuc puer ad Periclen auunculum
suum uenisset eumque secreto tristem sedentem uidisset, interrogauit
quid ita tantam in uultu confusionem gereret.
at illo dicente mandatu se ciuitatis propylaea Mineruae, quae sunt
ianuae arcis, aedificasse consumptaque in id opus ingenti pecunia non
inuenire quo pacto ministerii rationem redderet atque ideo conflictari,
"ergo" inquit "quaere potius quemadmodum rationem non reddas".
itaque uir amplissimus et prudentissimus suo consilio defectus
puerili usus est atque id egit, ut Athenienses finitimo inplicati
bello rationibus exigendis non uacarent. sed uiderint Athenae utrum
Alcibiadem lamententur an glorientur, quoniam adhuc inter execrationem
hominis et admirationem dubio mentis iudicio fluctuatur.
[III.2.praef.] Nos quia iam initia procursusque uirtutis patefecimus,
actum ipsum persequemur, cuius ponderosissima uis et efficacissimi
lacerti in fortitudine consistunt.
De fortitudine.
Nec me praeterit, conditor urbis nostrae, Romule, principatum hoc
tibi in genere laudis adsignari oportere. sed patere, obsecro, uno te
praecurri exemplo, cui et ipse aliquantum honoris debes, quia
beneficio illius effectum est ne tam praeclarum opus tuum Roma
dilaberetur.
[III.2.1] Etruscis in urbem ponte sublicio inrumpentibus Horatius
Cocles extremam eius partem occupauit totumque hostium agmen, donec
post tergum suum pons abrumperetur, infatigabili pugna sustinuit atque,
ut patriam periculo inminenti liberatam uidit, armatus se in Tiberim misit.
cuius fortitudinem dii immortales admirati incolumitatem sinceram ei
praestiterunt: nam neque altitudine deiectus quassatus[ue] nec pondere
armorum pressus nec ullo uerticis circuitu actus, ne telis quidem,
quae undique congerebantur, laesus tutum natandi euentum habuit.
unus itaque tot ciuium, tot hostium in se oculos conuertit, stupentis
illos admiratione, hos inter laetitiam et metum haesitantis, unusque
duos acerrima pugna consertos exercitus, alterum repellendo, alterum
propugnando distraxit.
denique unus urbi nostrae tantum scuto suo quantum Tiberis alueo
munimenti attulit. quapropter discedentes Etrusci dicere potuerunt:
Romanos uicimus, ab Horatio uicti sumus.
[III.2.2] Immemorem me propositi mei Cloelia facit, paene eadem [enim] tempestate,
certe aduersus eundem hostem et in eodem Tiberi inclytum ausa facinus:
inter ceteras enim uirgines obses Porsennae data hostium nocturno tempore custodiam
egressa equum conscendit celerique traiectu fluminis non solum obsidio se, sed etiam metu
patriam soluit, uiris puella lumen uirtutis praeferendo.
--- hostium (ip. Halm)] hosti 'A'. ---
[III.2.3] Redeo nunc ad Romulum, qui ab Acrone Caeninensium rege ad
dimicandum prouocatus, quamquam et numero et fortitudine militum
superiorem se crederet, tutiusque erat toto cum exercitu quam solum in
aciem descendere, sua potissimum dextera omen uictoriae corripuit. nec
incepto eius fortuna defuit:
occiso enim Acrone fusisque hostibus opima de eo spolia Ioui Feretrio
retulit. hactenus istud, quia publica religione consecrata uirtus
nulla priuata laudatione indiget.
[III.2.4] Ab Romulo proximus Cornelius Cossus eidem deo spolia
consecrauit, cum magister equitum ducem Fidenatium in acie congressus
interemisset. magnus initio huiusce generis inchoatae gloriae Romulus:
Cosso quoque multum adquisitum est, quod imitari Romulum ualuit.
[III.2.5] Ne M. quidem Marcelli memoriam ab his exemplis separare
debemus, in quo tantus uigor animi fuit, ut apud Padum Gallorum regem
ingenti exercitu stipatum cum paucis equitibus inuaderet, quem
protinus obtruncatum armis exuit eaque Ioui Feretrio dicauit.
[III.2.6] Eodem et uirtutis et pugnae genere usi sunt T. Manlius
Torquatus et Valerius Coruinus et Aemilianus Scipio. hi etiam ultro
prouocatos hostium duces interemerunt, sed quia sub alienis auspiciis
rem gesserant, spolia Ioui Feretrio non posuerunt consecranda.
--- posuerunt AcLc] potuerunt 'A'. ---
Idem Scipio Aemilianus, cum in Hispania sub Lucullo duce militaret
atque Intercatia, praeualidum oppidum, circumsederetur, primus moenia
eius conscendit. neque erat in eo exercitu quisquam aut nobilitate aut
animi indole aut futuris actis, cuius magis saluti parci et consuli deberet.
sed tunc clarissimus quisque iuuenum pro amplificanda et tuenda
patria plurimum laboris ac periculi sustinebat, deforme sibi
existimans, quos dignitate praestaret, ab his uirtute superari.
ideoque Aemilianus hanc militiam aliis propter difficultatem
uitantibus sibi depoposcit.
[III.2.7] Magnum inter haec fortitudinis exemplum antiquitas offert.
Romani Gallorum exercitu pulsi, cum se in Capitolium et in arcem
conferrent, inque his collibus morari omnes non possent, necessarium
consilium in plana parte urbis relinquendorum seniorum ceperunt, quo
facilius iuuentus reliquias imperii tueretur.
ceterum ne illo quidem tam misero tamque luctuoso tempore ciuitas
nostra uirtutis suae oblita est: defuncti enim honoribus apertis
ianuis in curulibus sellis cum insignibus magistratuum, quos
gesserant, sacerdotiorumque, quae erant adepti, consederunt, ut et
ipsi in occasu suo splendorem et ornamenta praeteritae uitae
retinerent et plebi ad fortius sustinendos casus suos <...>.
--- <...>] spat. G, splendorem... retinerent hic iterant A L, exemplum praeberent (vel darent)
vel (plebem...) animarent vel constantis animi documentum existerent dett., provocarent Gz. ---
uenerabilis eorum aspectus primo hostibus fuit et nouitate rei et
magnificentia cultus et ipso audaciae genere commotis. sed quis
dubitaret quin et Galli et uictores illam admirationem mox in risum et
in omne contumeliae genus conuersuri essent?
non expectauit igitur hanc iniuriae maturitatem M. Atilius, uerum
barbam suam permulcenti Gallo scipionem uehementi ictu capiti inflixit
eique propter dolorem ad se occidendum ruenti cupidius corpus obtulit.
capi ergo uirtus nescit, patientiae dedecus ignorat, fortunae succumbere
omni fato tristius ducit, noua et speciosa genera interitus excogitat, si quisquam
interit, qui sic extinguitur.
--- patientiae dett.] patientia 'A'. ---
[III.2.8] Reddendus est nunc Romanae iuuentuti debitus gloriae
titulus, quae C. Sempronio Atratino consule cum Volscis apud
Verruginem parum prospere dimicante, ne acies nostra iam inclinata
propelleretur, equis delapsa se ipsa <centuriauit atque in> hostium
exercitum inrupit.
--- centuriauit atque in] om. 'A'. ---
quo demoto proximum tumulum occupauit effecitque ut omnis Volscorum
conuersus impetus legionibus nostris ad confirmandos animos salutare
laxamentum daret. itaque, cum iam de tropaeis statuendis cogitarent,
proelium nocte dirimente uictoresne an uicti discederent incerti
abierunt.
[III.2.9] Strenuus ille quoque flos ordinis equestris, cuius mira
uirtute Fabius Maximus Rullianus magister equitum bello, quod aduersus
Samnites gerebatur, male commissi proelii crimine leuatus est: namque
Papirio Cursore propter auspicia repetenda in urbem proficiscente
castris praepositus ac uetitus in aciem exercitum ducere, nihilo minus
manus cum hoste, sed tam infeliciter quam temere conseruit: procul
enim dubio superabatur.
ceterum optimae indolis iuuentus detractis equorum frenis uehementer
eos calcaribus stimulatos in aduersos Samnites egit obstinataque animi
praesentia extortam manibus hostium uictoriam et cum ea spem maximi
ciuis [rulliani] patriae restituit.
[III.2.10] Qualis deinde roboris illi milites, qui uehementi ictu
remorum concitatam fuga Punicam <classem nantes lubricis pelagi quasi
cam>porum firmitate pedites in litus retraxerunt?
--- classem... camporum] porum 'A', classem nantes lubricis pelagi quasi camporum Ac. ---
[III.2.11] Eiusdem temporis et notae miles, qui Cannensi proelio, quo
Hannibal magis uires Romanorum contudit quam animos fregit, cum ad
retinenda arma inutiles uulneribus manus haberet, spoliare se conantis
Numidae ceruicem conplexus os naribus et auribus corrosis deforme
reddidit inque plenis ultionis morsibus expirauit.
sepone iniquum pugnae euentum, quantum interfectore fortior
interfectus! Poenus enim in uictoria obnoxius morienti solacio fuit,
Romanus in ipso fine uitae uindex sui extitit.
[III.2.12] Militis hic in aduerso casu tam egregius uirilis animus,
quem relaturus sum imperatoris: P. enim Crassus cum Aristonico bellum
in Asia gerens a Thracibus, quorum is magnum numerum in praesidio
habebat, inter Elaeam et Zmyrnam exceptus, ne in dicionem eius
perueniret, dedecus arcessita ratione mortis effugit: uirgam enim, qua
ad regendum equum usus fuerat, in unius barbari oculum direxit.
qui ui doloris accensus latus Crassi sica confodit, dumque se
ulciscitur, Romanum imperatorem maiestatis amissae turpitudine
liberauit. ostendit fortunae Crassus quam indignum uirum tam graui
contumelia adficere uoluisset, quoniam quidem iniectos ab ea libertati
suae miserabiles laqueos prudenter pariter ac fortiter rupit
donatumque se iam Aristonico dignitati suae reddidit.
[III.2.13] Eodem mentis proposito usus est Scipio <Metellus>: namque
infeliciter Cn. Pompei generi sui defensis in Africa partibus classe
Hispaniam petens, cum animaduertisset nauem, qua uehebatur, ab
hostibus captam, gladio praecordia sua transuerberauit, ac deinde
prostratus in puppi quaerentibus Caesarianis militibus ubinam esset
imperator respondit "imperator se bene habet", tantumque eloqui
ualuit, quantum ad testandam animi fortitudinem aeternae laudi satis erat.
--- Scipio Metellus PAc] Scipio 'A'. ---
[III.2.14] Tui quoque clarissimi excessus, Cato, Vtica monumentum
est, in qua ex fortissimis uulneribus tuis plus gloriae quam sanguinis
manauit: si quidem constantissime in gladium incumbendo magnum
hominibus documentum dedisti, quanto potior esse debeat probis
dignitas sine uita quam uita sine dignitate.
[III.2.15] Cuius filia minime muliebris animi. quae, cum Bruti uiri
sui consilium, quod de interficiendo ceperat Caesare, ea nocte, quam
dies taeterrimi facti secutus est, cognosset, egresso cubiculum Bruto
cultellum tonsorium quasi unguium resecandorum causa poposcit eoque
uelut forte elapso se uulnerauit.
clamore deinde ancillarum in cubiculum reuocatus Brutus obiurgare eam
coepit, quod tonsoris praeripuisset officium. cui secreto Porcia "non
est hoc" inquit "temerarium factum meum, sed in tali statu nostro
amoris mei erga te certissimum indicium: experiri enim uolui, si tibi
propositum parum ex sententia cessisset, quam aequo animo me ferro
essem interemptura".
[III.2.16] Felicior progenie sua superior Cato, a quo Porciae
familiae principia manarunt. qui cum ab hoste in acie uehementer
}crux{ paruulo peteretur, uagina gladius eius elapsus decidit.
--- paruulo 'A'] uehementi tragula vel uehementis proelii Ac. ---
quem subiectum proeliantium globo atque undique hostilibus pedibus
circumdatum postquam abesse sibi animaduertit, adeo constanti animo in
suam potestatem redegit, ut illum non periculo oppressus rapere, sed
metu uacuus sumere uideretur. quo spectaculo adtoniti hostes postero
die ad eum supplices pacem petentes uenerunt.
[III.2.17] Togae quoque fortitudo militaribus operibus inserenda est,
quia eandem laudem foro atque castris edita meretur. cum Ti. Gracchus
in tribunatu profusissimis largitionibus fauore populi occupato rem
publicam oppressam teneret palamque dictitaret interempto senatu omnia
per plebem agi debere, in aedem Fidei Publicae conuocati patres
conscripti a consule Mucio Scaeuola quidnam in tali tempestate
faciendum esset deliberabant, cunctisque censentibus ut consul armis
rem publicam tueretur, Scaeuola negauit se quicquam ui esse acturum.
tum Scipio Nasica, "quoniam" inquit "consul, dum iuris ordinem
sequitur, id agit, ut cum omnibus legibus Romanum imperium corruat,
egomet me priuatus uoluntati uestrae ducem offero",
ac deinde laeuam manum <im>a parte togae circumdedit sublataque
dextra proclamauit: "qui rem publicam saluam esse uolunt me
sequantur", eaque uoce cunctatione bonorum ciuium discussa Gracchum
cum scelerata factione quas merebatur poenas persoluere coegit.
--- manum ima parte (ip. Kempf)] manum aparte AL, manum aperte G, manum parte PAc. ---
[III.2.18] Item, cum tr. pl. Saturninus et praetor Glaucia et Equitius
designatus tr. pl. maximos in ciuitate nostra seditionum motus excitauissent, nec
quisquam se populo concitato opponeret, primum M. Aemilius Scaurus C. Marium
consulatum sextum gerentem hortatus est ut libertatem legesque manu defenderet
--- Saturninus... tr. pl.] om. G. ---
protinusque arma sibi adferri iussit. quibus allatis ultima senectute
confectum et paene dilapsum corpus induit spiculoque innixus ante
fores curiae constitit ac paruulis et extremis spiritus reliquiis ne
res publica expiraret effecit: praesentia enim animi sui senatum et
equestrem ordinem ad uindictam exigendam inpulit.
[III.2.19] Sed ut armorum togaeque prius, nunc etiam siderum clarum
decus, diuum Iulium, certissimam uerae uirtutis effigiem,
repraesentemus, cum innumerabili multitudine et feroci impetu
Neruiorum inclinari aciem suam uideret, timidius pugnanti militi
scutum detraxit eoque tectus acerrime proeliari coepit.
quo facto fortitudinem per totum exercitum diffudit labentemque belli
fortunam diuino animi ardore restituit. idem alio proelio legionis
Martiae aquiliferum ineundae fugae gratia iam conuersum faucibus
conprehensum in contrariam partem }crux{ detraxit dexteramque ad
hostem tendens "corsum tu" inquit "abis? illic sunt cum quibus
dimicamus".
--- ardore Ac] ordo AL, ordine G. ---
--- detraxit ALcG] retorsit P, =retraxit= ed.1651-1715, =detorsit= (ip. Kempf). ---
et manibus quidem unum militem, adhortatione uero tam acri omnium
legionum trepidationem correxit uincique paratas uincere docuit.
[III.2.20] Ceterum ut humanae uirtutis actum exequamur, cum Hannibal
Capuam, in qua Romanus exercitus erat, obsideret, Vibius Accaus
Paelignae cohortis praefectus uexillum trans Punicum uallum proiecit,
se ipsum suosque conmilitones, si signo hostes potiti essent,
execratus, et ad id petendum subsequente cohorte primus impetum fecit.
--- Accaus P] Acceus 'A'.
--- uallum AcLcGc] bellum 'A'. ---
quod ut Valerius Flaccus tribunus tertiae legionis aspexit, conuersus
ad suos "spectatores" inquit, "ut uideo, alienae uirtutis huc uenimus,
sed absit istud dedecus a sanguine nostro, ut Romani gloria cedere
Latinis uelimus. ego certe aut speciosam optans mortem aut felicem
audaciae exitum uel solus procurrere paratus sum".
--- cedere LcG] caedere AL.
--- uelimus AL] uelint G.
--- optans (ip. Kempf)] optaui 'A'. ---
his auditis Pedanius centurio conuulsum signum dextra retinens "iam
hoc" inquit "intra hostile uallum mecum erit: proinde sequantur qui id
capi nolunt", et cum eo in castra Poenorum inrupit totamque secum
traxit legionem.
--- Pedanius P] Padanius 'A'. ---
ita trium hominum fortis temeritas Hannibalem, paulo ante spe sua
Capuae potitorem, ne castrorum quidem suorum potentem esse passa est.
--- potitorem AcLc] potiorem AG, petitorem L. ---
[III.2.21] Quorum uirtuti nihil cedit Q. Occius, qui propter
fortitudinem Achilles cognominatus est: nam ut reliqua eius opera non
exequar, abunde tamen duobus factis, quae relaturus sum, quantus
bellator fuerit cognoscetur.
Q. Metello consuli legatus in Hispaniam profectus, Celtibericum sub
eo bellum gerens, postquam cognouit a quodam gentis huius iuuene se ad
dimicandum prouocari - erat autem illi forte prandendi gratia posita
mensa -, relicta ea arma sua extra uallum deferri equumque educi clam
iussit, ne a Metello inpediretur, et illum Celtiberum insolentissime
obequitantem consectatus interemit detractasque corpori eius exuuias
ouans laetitia in castra retulit.
idem Pyrresum nobilitate ac uirtute omnes Celtiberos praestantem, cum
ab eo in certamen pugnae deuocatus esset, succumbere sibi coegit. nec
erubuit flagrantissimi pectoris iuuenis gladium ei suum et sagulum
utroque exercitu spectante tradere. ille uero etiam petiit ut hospitii
iure inter se iuncti essent, quando inter Romanos et Celtiberos pax
foret restituta.
[III.2.22] Ne Acilium quidem praeterire possumus, qui, cum decumae
legionis miles pro C. Caesaris partibus maritima pugna proeliaretur,
abscisa dextra, quam Massiliensium naui iniecerat, laeua puppim
adprehendit nec ante dimicare destitit quam captam profundo mergeret.
quod factum parum iusta notitia patet.
at Cynaegirum Atheniensem simili pertinacia in consectandis hostibus
usum uerbosa cantu laudum suarum Graecia omnium saeculorum memoriae
litterarum praeconio inculca<ui>t.
[III.2.23] Classicam Acilii gloriam terrestri laude M. Caesius Scaeua
eiusdem imperatoris centurio subsecutus est: cum pro castello enim,
cui praepositus erat, dimicaret, Gnaeique Pompei praefectus Iustuleius
summo studio et magno militum numero ad }crux{ eum capiendum
niteretur, omnes, qui propius accesserant, interemit ac sine ullo
regressu pedis pugnans super ingentem stragem, quam ipse fecerat,
conruit. cuius capite, umero, femine saucio, oculo eruto, scutum c et
xx ictibus perfossum apparuit.
--- Iustuleius (ip. Halm)] iussu eius LG.
--- niteretus PAc] mitteretus LG.
--- c PAc] unum L, uno LcG. ---
talis in castris diui Iuli disciplina milites aluit, quorum alter dextera, alter
oculo amisso hostibus inhaesit, ille post hanc iacturam uictor, hic ne hac
quidem iactura uictus.
Tuum uero, Scaeui, inexuperabilem spiritum in utra parte rerum naturae
admiratione prosequar nescio, quoniam excellenti uirtute dubium reliquisti
inter undasne pugnam fortiorem edideris an in terra uocem miseris:
bello namque, quo C. Caesar non contentus opera sua litoribus Oceani
claudere Britannicae insulae caelestis iniecit manus, cum quattuor
conmilitonibus rate transuectus in scopulum uicinum insulae, quam
hostium ingentes copiae obtinebant, postquam aestus regressu suo
spatium, quo scopulus et insula diuidebantur, in uadum transitu facile
redegit, ingenti multitudine barbarorum adfluente, ceteris rate ad
litus regressis solus immobilem stationis gradum retinens, undique
ruentibus telis et ab omni parte acri studio ad te inuadendum
nitentibus, quinque militum diurno proelio suffectura pila una dextera
hostium corporibus adegisti.
--- te inuadendum Ac] euadendum 'A', inuadendum Lc. ---
ad ultimum destricto gladio audacissimum quemque modo umbonis
inpulsu, modo mucronis ictu depellens hinc Romanis, illinc Britannicis
oculis incredibili, nisi cernereris, spectaculo fuisti.
--- umbonis] =nimbi= (ip. DiVo). ---
postquam deinde ira ac pudor cuncta conari fessos coegit, tragula
femur traiectus saxique pondere ora contusus, galea iam ictibus
discussa et scuto crebris foraminibus absumpto, profundo te credidisti
ac duabus loricis onustus inter undas, quas hostili cruore infe ceras, enasti,
uisoque imperatore armis non amissis, sed bene inpensis, cum laudem
mere<re>ris, ueniam petisti, <quod sine scuto redisses,> magnus
proelio, sed maior disciplinae militaris memoria. itaque ab optimo
uirtutis aestimatore cum facta tum etiam uerba tua centurionatus
honore d<on>ata sunt.
[III.2.24] Sed quod ad proeliatorum excellentem fortitudinem adtinet,
merito L. Sicci Dentati commemoratio omnia Romana exempla finierit,
cuius opera honoresque operum ultra fidem ueri excedere iudicari
possent, nisi ea certi auctores, inter quos M. Varro, monumentis suis
testata esse uoluissent.
quem centies et uicies in aciem descendisse tradunt, eo robore animi
atque corporis utentem, ut maiorem semper uictoriae partem traxisse uideretur:
sex et xxx spolia ex hoste retulisse, quorum in numero octo fuisse
<eorum>, cum quibus inspectante utroque exercitu ex prouocatione
dimicasset, xiiii ciues ex media morte raptos seruasse, v et xl
uulnera pectore excepisse, tergo cicatricibus uacuo: nouem triumphales
imperatorum currus secutum, totius ciuitatis oculos in se numerosa
donorum pompa conuertentem:
praeferebantur enim aureae coronae octo, ciuicae xiiii, murales iii,
obsidionalis i, torques lxxxiii, armillae clx, hastae xviii, phalerae
xxv, ornamenta etiam legioni, nedum militi satis multa.
--- phalerae dett.] pharetrae 'A'. ---
[III.2.ext.1] Ille quoque ex pluribus corporibus in unum magna cum
admiratione Calibus cruor confusus est. in quo oppido cum Fuluius
Flaccus Campanam perfidiam principes ciuitatis ante tribunal suum
capitali supplicio adficiendo uindicaret litterisque a senatu acceptis
finem poenae eorum statuere cogeretur, ultro se ei T. Iubellius Taurea
Campanus obtulit et quam potuit clara uoce
"quoniam" inquit, "Fului, tanta cupiditate hauriendi sanguinis nostri
teneris, quid cessas in me cruentam securem destringere, ut gloriari
possis fortiorem aliquanto uirum quam ipse es tuo iussu esse
interemptum?" eo deinde [dicente] libenter id se fuisse facturum, nisi
senatus uoluntate inpediretur, adfirmante,
"at me" inquit, "cui nihil patres conscripti praeceperunt, aspice,
oculis quidem tuis gratum, animo uero tuo maius opus edentem",
protinusque interfecta coniuge ac liberis gladio incubuit. quem illum
uirum putemus fuisse, qui suorum ac sua caede testari uoluit se Fuluii
crudelitatem suggillare quam senatus misericordia uti maluisse?
[III.2.ext.2] Age, Darei quantus ardor animi! qui, cum sordida et
crudeli magorum tyrannide Persas liberaret unumque ex his obscuro loco
abiectum corporis pondere urgueret, praeclari operis socio plagam ei
inferre dubitanti, ne, dum magum petit, ipsum uulneraret,
"tu uero" inquit "nihil est quod respectu mei timidius gladio utaris:
uel per utrumque illum agas licet, dum hic quam celerrime pereat".
[III.2.ext.3] Hoc loci Leonidas nobilis Spartanus occurrit, cuius
proposito, opere, exitu nihil fortius: nam cum ccc ciuibus apud
Thermopylas toti Asiae obiectus grauem illum et mari et terrae Xerxen,
nec hominibus tantum terribilem, sed Neptuno quoque conpedes et caelo
tenebras minitantem, pertinacia uirtutis ad ultimam desperationem redegit.
ceterum perfidia et scelere incolarum eius regionis [et] loci
opportunitate, qua plurimum adiuuabatur, spoliatus occidere dimicans
quam adsignatam sibi a patria stationem deserere maluit adeoque alacri
animo suos ad id proelium, quo perituri erant, cohortatus est, ut
diceret "sic prandete, conmilitones, tamquam apud inferos cenaturi".
mors erat denuntiata: Lacedaemonii, perinde ac uictoria esset
promissa, dicto intrepidi paruerunt.
[III.2.ext.4] Othryadae quoque pugna pariter ac morte }crux{ speciosa
Thyreatium laude quam spatio latius solum cernitur. qui sanguine suo
scriptis litteris dereptam hostibus uictoriam tantum non post fata sua
in sinum patriae cruento tropaei titulo retulit.
[III.2.ext.5] Excellentissimos Spartanae uirtutis prouentus
mi<se>rabilis lapsus sequitur. Epaminondas, maxima Thebarum felicitas
idemque Lacedaemonis prima clades, cum uetustam eius urbis gloriam
inuictamque ad id tempus publicam uirtutem apud Leuctram et Mantineam
secundis proeliis contudisset, traiectus hasta, sanguine et spiritu
deficiens recreare se cocantes primum an clypeus suus saluus esset,
deinde an penitus fusi hostes forent interrogauit.
--- miserabilis Ac] mirabilis 'A'. ---
quae postquam ex animi sententia conperit, "non finis" inquit,
"conmilitones, uitae meae, sed melius et }crux{ athius initium
aduenit: nunc enim uester Epaminondas nascitur, quia sic moritur.
--- athius AL] auctius G, aptius vel altius Ac. ---
Thebas ductu et auspiciis meis caput Graeciae factas uideo, et fortis
et animosa ciuitas Spartana iacet armis nostris abiecta: amara
dominatione Graecia liberata est. orbus quoque, non tamen sine liberis
morior, quoniam mirificas filias Leuctram et Mantineam relinquo".
e corpore deinde suo hastam educi iussit eoque uultu expirauit, quo,
si eum di inmortales uictoriis suis perfrui passi essent, sospes
patriae moenia intrasset.
--- uultu] uulnere 'A'. ---
[III.2.ext.6] Ac ne Theramenis quidem Atheniensis in publica custodia
mori coacti parua mentis constantia, in qua xxx tyrannorum iussu
porrectam ueneni potionem non dubitanter hausit quodque ex ea
superfuerat iocabundus inlisum humo clarum edere sonum coegit
renidensque seruo publico, qui eam tradiderat, "Critiae" inquit
"propino: uide igitur ut hoc poculum ad eum continuo perferas".
erat autem is ex xxx tyrannis crudelissimus. profecto supplicio est
se liberare tam facile supplicium perpeti. itaque Theramenes perinde
atque in domestico lectulo moriens uita excessit, inimicorum
existimatione punitus, suo iudicio finitus.
[III.2.ext.7] Sed Theramenes a litteris et doctrina uirilitatem
traxit, Numantino uero Rhoetogeni ad consimilem uirtutem capessendam
quasi magistra gentis suae ferocitas extitit: perditis namque et
adflictis rebus Numantinorum, cum omnes ciues nobilitate, pecunia,
honoribus praestaret, uicum suum, qui in ea urbe speciosissimus erat,
contractis undique nutrimentis ignis incendit
protinusque strictum gladium in medio posuit ac binos inter se
dimicare iussit, ut uictus incisa ceruice ardentibus tectis
superiaceretur. qui, cum tam forti lege mortis omnis absumpsisset, ad
ultimum se ipse flammis inmersit.
[III.2.ext.8] Verum ut aeque populo Romano inimicae urbis excidium
referam, Karthagine capta uxor Hasdrubalis exprobrata ei impietate,
quod a Scipione soli sibi impetrare uitam contentus fuisset, dextra
laeuaque communes filios mortem non recusantis trahens incendio se
flagrantis patriae obiecit.
[III.2.ext.9] Mulieris fortitudinis exemplo aeque fortem duarum
puellarum casum adiciam. cum pestifera seditione Syracusarum tota
regis Gelonis stirps euidentissimis exhausta cladibus ad unicam filiam
Harmoniam uirginem esset redacta et in eam certatim ab inimicis
impetus fieret, nutrix eius aequalem illi puellam regio cultu ornatam
hostilibus gladiis subiecit, quae, ne cum ferro quidem trucidaretur,
cuius esset condicionis [ediceret] proclamauit.
admirata illius animum Harmonia [et] tantae fidei superesse non
sustinuit reuocatosque interfectores professa quaenam esset in caedem
suam conuertit. ita alteri tectum mendacium, alteri ueritas aperta
finis uitae fuit.
De patientia.
[III.3.praef.] Egregiis uirorum pariter ac feminarum operibus
fortitudo se oculis hominum subiecit patientiamque in medium procedere
hortata est, non sane infirmioribus radicibus stabilitam aut minus
generoso spiritu abundantem, sed ita similitudine iunctam, ut cum ea
uel ex ea nata uideri possit.
[III.3.1] quid enim his, quae supra retuli, facto Mucii
conuenientius? cum a Porsenna rege Etruscorum urbem nostram graui ac
diutino bello urgueri aegre ferret, castra eius clam ferro cinctus
intrauit immolantemque ante altaria conatus occidere est.
ceterum inter molitionem pii pariter ac fortis propositi oppressus
nec causam aduentus texit et tormenta quantopere contemneret mira
patientia ostendit: perosus enim, credo, dexteram suam, quod eius
ministerio in caede regis uti nequisset, iniectam foculo exuri passus
est.
nullum profecto di inmortales admotum aris cultum adtentioribus
oculis uiderunt. ipsum quoque Porsennam oblitum periculi sui ultionem
suam uertere in admirationem coegit:
nam "reuertere" inquit "ad tuos, Muci, et eis refer te, cum uitam
meam petieris, a me uita donatum". cuius clementiam non adulatus
Mucius tristior Porsennae salute quam sua laetior urbi se cum aeternae
gloriae cognomine Scaeuolae reddidit.
[III.3.2] Pompei etiam probabilis uirtus, qui, dum legationis officio
fungitur, a <rege> Gentio interceptus, cum senatus consilia prodere
iuberetur, ardenti lucernae admotum digitum cremandum praebuit eaque
patientia regi simul et desperationem tormentis quicquam ex se
cognoscendi incussit et expetendae populi Romani amicitiae magnam
cupiditatem ingenerauit.
ac ne plura huiusce generis exempla domi scrutando saepius ad
ciuilium bellorum detestandam memoriam progredi cogar, duobus Romanis
exemplis contentus, quae ut clarissimarum familiarum commendationem,
ita nullum publicum maerorem continent, externa subnectam.
--- maerorem Ac] memoriam LG. ---
[III.3.ext.1] Vetusto Macedoniae more regi Alexandro nobilissimi
pueri praesto erant sacrificanti. e quibus unus turibulo arrepto ante
ipsum adstitit. in cuius brachium carbo ardens delapsus est. quo etsi
ita urebatur, ut adusti corporis eius odor ad circumstantium nares
perueniret, tamen et dolorem silentio pressit et brachium inmobile
tenuit, ne sacrificium Alexandri aut concusso turibulo impediret aut
edito gemitu re<li>gio<ne> aspergeret.
--- religione (ip. Foertsch)] regio 'A', regias aures Ac. ---
rex, quo patientia pueri magis delectatus est, hoc certius
perseuerantiae experimentum sumere uoluit: consulto enim sacrificauit
diutius nec hac re eum proposito repulit. si huic miraculo Dareus
inseruisset oculos, scisset eius stirpis milites uinci non posse,
cuius infirmam aetatem tanto robore praeditam animaduertisset.
--- Dareus AL], Darius G. ---
Est et illa uehemens et constans animi militia, litteris pollens,
uenerabilium doctrinae sacrorum antistes, philosophia. quae ubi
pectore recepta est, omni inhonesto atque inutili adfectu dispulso,
totum [in] solidae uirtutis munimento confirmat potentiusque metu
facit ac dolore.
--- omni dett.] homini 'A', hominem Ac. ---
[III.3.ext.2] Incipiam autem <a> Zenone Eleate. qui cum esset in
dispicienda rerum natura maximae prudentiae inque excitandis ad
uigorem iuuenum animis promptissimus, praeceptorum fidem exemplo
uirtutis suae publicauit:
patriam enim egressus, in qua frui secura libertate poterat,
Agrigentum miserabili seruitute obrutum petiit, tanta fiducia ingenii
ac morum suorum fretus, ut sperauerit et tyranno et Phalari uaesanae
mentis feritatem a se deripi posse.
postquam deinde apud illum plus consuetudinem dominationis quam
consilii salubritatem ualere animaduertit, nobilissimos eius ciuitatis
adulescentes cupiditate liberandae patriae inflammauit. cuius rei cum
indicium ad tyrannum manasset, conuocato in forum populo torquere eum
uario cruciatus genere coepit subinde quaerens quosnam consilii
participes haberet.
at ille neque eorum <quemquam> nominauit et proximum quemque ac
fidissimum tyranno suspectum reddidit increpitansque Agrigentinis
ignauiam ac timiditatem effecit ut subito mentis inpulsu concitati
Phalarim lapidibus prosternerent.
senis ergo unius eculeo inpositi non supplex uox nec miserabilis
eiulatus, sed fortis cohortatio totius urbis animum fortunamque
mutauit.
[III.3.ext.3] Eiusdem nominis philosophus, cum <a> Nearcho tyranno,
de cuius nece consilium inierat, torqueretur supplicii pariter atque
indicandorum gratia consciorum, doloris uictor, sed ultionis cupidus,
esse dixit quod secreto audire eum admodum expediret,
laxatoque eculeo, postquam insidiis opportunum animaduertit, aurem
eius morsu corripuit nec ante dimisit quam et ipse uita et ille parte
corporis priuaretur.
[III.3.ext.4] Talis patientiae aemulus Anaxarchus, cum a tyranno
Cypriorum Nicocreonte torqueretur nec ulla ui inhiberi posset quo
minus eum amarissimorum maledictorum uerberibus inuicem ipse
torqueret, ad ultimum amputationem linguae minitanti "non erit"
inquit, "effeminate adulescens, haec quoque pars corporis mei tuae dicionis",
protinusque dentibus abscisam et conmanducatam linguam in os eius ira
patens expuit. multorum aures illa lingua et in primis Alexandri regis
admiratione sui adtonitas habuerat, dum terrae condicionem, habitum
maris, siderum motus, totius denique mundi naturam prudentissime et
facundissime expromit.
paene tamen occidit gloriosius quam uiguit, quia tam forti fine
inlustrem professionis actum conprobauit, Anaxarchique }crux{ non
uitam modo deseruit, sed mortem reddidit clariorem.
--- non uitam modo deseruit 'A'] non uitam modo non deseruit vel vitam modo non deseruit dett., =declarauit= (ip. Lippi Bigazzi). ---
[III.3.ext.5] In Theodoto quoque uiro grauissimo Hieronymus tyrannus
tortorum manus frustra fatigauit: rupit enim uerbera, fidiculas
laxauit, soluit eculeum, lamminas extinxit prius quam efficere potuit
ut tyrannicidii conscios indicaret.
quin etiam satellitem, in quo totius dominationis summa quasi quodam
cardine uersabatur, falsa criminatione inquinando fidum lateri eius
custodem eripuit beneficioque patientiae non solum quae occulta
fuerunt texit, sed etiam tormenta sua ultus est. quibus Hieronymus,
dum inimicum cupide lacerat, amicum temere perdidit.
[III.3.ext.6] Apud Indos uero patientiae meditatio tam obstinate
usurpari creditur, ut sint qui omne uitae tempus nudi exigant, modo
Caucasi montis gelido rigore corpora sua durantes, modo flammis sine
ullo gemitu obicientes. atque his haud parua gloria contemptu doloris
adquiritur titulusque sapientiae datur.
[III.3.ext.7] Haec e pectoribus altis et eruditis orta sunt, illud
tamen non minus admirabile seruilis animus cepit. seruus barbarus
Hasdrubalem, quod dominum suum occidisset grauiter ferens, subito
adgressus interemit, cumque conprehensus omni modo cruciaretur,
laetitiam tamen, quam ex uindicta ceperat, in ore constantissime retinuit.
non ergo fastidioso aditu uirtus: excitata uiuida ingenia ad se
penetrare patitur neque haustum sui cum aliquo personarum discrimine
largum malignumue praebet, sed omnibus aequaliter exposita quid
cupiditatis potius quam quid dignitatis attuleris aestimat inque captu
bonorum suorum tibi ipsi pondus examinandum relinquit, ut quantum
subire animo sustinueris, tantum tecum auferas.
Quo <e>uenit ut et humili loco nati ad summam dignitatem consurgant
et generosissimarum imaginum fetus in aliquod reuoluti dedecus
acceptam a maioribus lucem in tenebras conuertant.
quae quidem planiora suis exemplis reddentur, ac prius de his ordiar,
quorum in meliorem statum facta mutatio splendidam relatu praebet
materiam.
De his qui humili loco nati clari euaserunt.
[III.4.1] Incunabula Tulli Hostili agreste tugurium cepit: eiusdem
adulescentia in pecore pascendo fuit occupata: ualidior aetas imperium
Romanum rexit et duplicauit: senectus excellentissimis <...>
decorata in altissimo maiestatis fastigio fulsit.
--- <...>] ornamentis Ac. ---
[III.4.2] Verum Tullus etsi magnum admirabilis incrementi, domesticum
tamen exemplum est: Tarquinium autem ad Romanum imperium occupandum
fortuna in urbem nostram aduexit, alienum, quod }crux{ exactu, alieniorem,
quod ortum Corintho, fastidiendum, quod merca<to>re genitum,
erubescendum, quod etiam exule [demarato] natum patre.
--- exactu 'A'] exactum dett., =ex actu= (ip. Lippi Bigazzi).
--- mercatore AcLc] mercare AL.
--- exule AcLc] extule 'A'.
--- demarato natum 'A'] natum dett. ---
ceterum tam prosperum condicionis suae euentum industria sua pro
inuidioso gloriosum reddidit: dilatauit enim fines, cultum deorum
nouis sacerdotiis auxit, numerum senatus amplificauit, equestrem
ordinem uberiorem reliquit, quaeque laudum eius consummatio est,
praeclaris uirtutibus effecit ne haec ciuitas paenitentiam ageret,
quod regem a finitimis potius mutuata esset quam de suis legisset.
--- industria sua dett.] industriosum 'A'. ---
[III.4.3] In Tullio uero fortuna praecipue uires suas ostendit,
uernam huic urbi natum regem dando. cui quidem diutissime imperium
obtinere, quater lustrum condere, ter triumphare contigit. ad summam
autem unde processerit et quo peruenerit statuae ipsius titulus abunde
testatur seruili cognomine et regia appellationeperplexis.
--- lustrum] =lustro= (ip. Lippi Bigazzi).
--- condere, ter Lc] conderetur AG, condere Ac. ---
[III.4.4] Miro gradu Varro quoque ad consulatum macellaria patris
taberna conscendit. et quidem fortuna parum duxit sordidissimae mercis
capturis alito duodecim fasces largiri, nisi etiam L. Aemilium Paulum
dedisset collegam.
--- sordidissimae] =sordidissime= (ip. Lippi Bigazzi).
--- alito G] salito AL, sallito Ac, solito Lc. ---
atque ita se in eius sinum infudit ut, cum apud Cannas culpa sua
uires populi Romani exhausisset, Paulum, qui proelium committere
noluerat, occidere pateretur, illum in urbem incolumem reduceret.
quin etiam senatum gratias ei agentem, quod redire uoluisset, ante
portas eduxit extuditque ut grauissimae cladis auctori dictatura
deferretur.
[III.4.5] Non paruus consulatus rubor M. Perpenna est, utpote [quam]
consul ante quam ciuis, sed in bello gerendo utilior aliquanto rei
publicae Varrone imperator: regem enim Aristonicum cepit Crassianaeque
stragis punitor extitit, cum interim, cuius uita triumphauit, mors Papia lege damnata est:
--- quam AL] qui AcLcG, [quam] (ip. Eberhard). ---
namque patrem illius, nihil ad se pertinentia ciuis Romani iura
conplexum Sabelli iudicio petitum redire in pristinas sedes coegerunt.
ita M. Perpennae nomen adumbratum, falsus consulatus, caliginis
simile imperium, caducus triumphus, }crux{ aliena in urbe inprobe
peregrinatus est.
[III.4.6] M. uero Porci Catonis incrementa publicis uotis expetenda
fuerunt, qui nomen suum Tusculi ignobile Romae nobilissimum reddidit:
ornata sunt enim ab eo litterarum Latinarum monumenta, adiuta
disciplina militaris, aucta maiestas senatus, prorogata familia, in
qua maximum decus posterior ortus est Cato.
[III.4.ext.1] Sed ut Romanis externa iungamus, Socrates, non solum
hominum consensu, uerum etiam Apollinis oraculo sapientissimus
iudicatus, Phaenarete matre obstetrice et Sophronisco patre marmorario
genitus ad clarissimum gloriae lumen excessit. neque immerito:
--- Phaenarete (ip. Kempf)] Phanarete AcLg, Phanaretem A.
--- Sophronisco Gc] Sophonisci 'A'. ---
nam cum eruditissimorum uirorum ingenia in disputatione caeca
uagarentur mensurasque solis ac lunae et ceterorum siderum loquacibus
magis quam certis argumentis explicare conarentur, totius etiam mundi
habitum conplecti auderent, primus ab his indoctis erroribus abductum
animum suum intima condicionis humanae et in secessu pectoris
repositos adfectus scrutari coegit, si uirtus per se ipsa aestimetur,
uitae magister optimus.
[III.4.ext.2] Quem patrem Euripides aut quam matrem Demosthenes
habuerit ipsorum quoque saeculo ignotum fuit. alterius autem matrem
<holera, alterius patrem> cultellos uenditasse omnium paene doctorum
litterae locuntur. sed quid aut illius tragica aut huius oratoria ui clarius?
--- holera... patrem] om. 'A'. ---
Qui a parentibus claris degenerauerunt.
[III.5.praef.] Sequitur duplicis promissi pars adopertis inlustrium
uirorum imaginibus reddenda, quoniam quidem sunt referendi qui ab
earum splendore degenerauerunt, taeterrimis ignauiae ac nequitiae
sordibus inbuta nobilia portenta.
[III.5.1] Quid enim monstro similius quam superioris Africani filius
Scipio, qui in tanta domestica gloria ortus a paruulo admodum regis
Antiochi praesidio capi sustinuit, cum ei uoluntaria morte absumi
satius fuerit quam inter duo fulgentissima cognomina patris et patrui,
altero [maiori] oppressa Africa iam parto, altero maiore ex parte
recuperata Asia surgere incipiente, manus uinciendas hosti tradere
eiusque beneficio precarium spiritum obtinere, de quo mox L. Scipio
speciosissimum deorum hominumque oculis subiecturus erat triumphum.
Idem praeturae petitor candidam togam adeo turpitudinis maculis
obsolefactam in campum detulit, ut, nisi gratia Cicerei, qui patris
eius scriba fuerat, adiutus esset, honorem a populo impetraturus non
uideretur. quamquam quid interfuit utrum repulsam an sic adeptam
praeturam domum referret?
quam cum propinqui ab eo pollui animaduerterent, id egerunt, ne aut
sellam ponere aut ius dicere auderet, insuperque e manu eius anulum,
in quo caput Africani sculptum erat, detraxerunt. dii boni, quas
tenebras e quo fulmine nasci passi estis!
[III.5.2] Age Q. Fabi Maximi Allobrogi<ci> et ciuis et imperatoris
clarissimi filius Q. Fabius Maximus quam perditam luxuria uitam egit!
cuius ut cetera flagitia obliterentur, tamen abunde illo dedecore
mores nudari possunt, quod ei Q. Pompeius praetor urbanus paternis
bonis interdixit, neque in tanta ciuitate qui illud decretum
reprehenderet inuentus est:
--- Allobrogici dett.] Allobrogi 'A', Allobrogis PAc. ---
dolenter enim homines ferebant pecuniam, quae Fabiae gentis splendori
seruire debebat, flagitiis dissici. ergo quem nimia patris indulgentia
heredem reliquerat publica seueritas exheredauit.
[III.5.3] Possedit fauorem plebis Clodius Pulcher adhaerensque
Fuluianae stolae pugio militare decus muliebri imperio subiectum
habuit. quorum filius Pulcher, praeterquam quod eneruem et frigidam
iuuentam egit, perdito etiam amore uulgatissimae meretricis infamis
fuit mortisque erubescendo genere consumptus est: auide enim abdomine
deuorato foedae ac sordidae intemperantiae spiritum redditit.
--- Fuluianae dett.] Fulbianae 'A'. ---
[III.5.4] Nam Q. quidem Hortensi, qui in maximo et ingeniosorum
ciuium et amplissimorum prouentu summum auctoritatis atque eloquentiae
gradum obtinuit, nepos Hortensius Corbio omnibus scortis abiectiorem
et obsceniorem uitam exegit, ad ultimumque lingua eius tam libidini
cunctorum inter lupanaria prostitit quam aui pro salute ciuium in foro
excubuerat.
--- ingeniosorum ed.1726] ingenuorum 'A'. ---
[III.6.praef.] Animaduerto in quam periculosum iter processerim. itaque
me ipse reuocabo, ne, si reliqua eiusdem generis naufragia consectari
perseuerauero, aliqua inutili relatione inplicer.
referam igitur pedem deformesque umbras in imo gurgite turpitudinis
suae iacere patiar: satius est enim narrare qui inlustres uiri in
cultu ceteroque uitae ritu aliqua ex parte nouando sibi indulserint.
Qui ex illustribus viris in ueste aut cetero cultu licentius sibi
quam mos patrius permittebat indulserunt.
[III.6.1] P. Scipio, cum in Sicilia augendo traiciendoque <exercitu>
in Africam opportunum quaerendo gradum Karthaginis ruinam animo
uolueret, inter consilia ac molitiones tantae rei operam gymnasio
dedit pallioque et crepidis usus <est>. nec hac re segniores Punicis
exercitibus manus intulit,
--- traiciendoque exercitu] traiciendoque in exercitu dett., exercitum traiciendoque PAc.
--- usus est dett.] usus 'A'. ---
sed nescio an ideo alacriores, quia uegeta et strenua ingenia, quo
plus recessus sumunt, hoc uehementiores impetus edunt. crediderim
etiam fauorem eum sociorum uberiorem se adepturum existimasse, si
uictum eorum et sollemnes exercitationes conprobasset.
ad quas tamen ueniebat, cum multum ac diu }crux{ fatigasset umeros et
cetera membra <ac> militari agitatione firmitatem suam probare
coegisset, consistebatque in his labor eius, in illis remissio laboris.
[III.6.2] L. uero Scipionis statuam chlamydatam et crepidatam in
Capitolio cernimus. quo habitu uidelicet, quia aliquando usus erat,
effigiem suam formatam poni uoluit.
[III.6.3] L. quoque Sulla, cum imperator esset, chlamydato sibi et
crepidato Neapoli ambulare deforme non duxit.
[III.6.4] C. autem Duellius, qui primus naualem triumphum ex Poenis
retulit, quotienscumque <publice> epulatus erat, ad funalem cereum
praeeunte tibicine et fidicine a cena domum reuerti solitus est,
insignem bellicae rei successum nocturna celebratione testando.
--- publice P] om. 'A'.
--- epulatus ed.1651-1715] epulaturus. 'A'. ---
[III.6.5] Nam Papirius quidem Masso, cum bene gesta re publica
triumphum a senatu non inpetrauisset, in Albano monte triumphandi et
ipse initium fecit et ceteris postea exemplum praebuit proque laurea
corona, cum alicui spectaculo interesset, myrtea usus est.
[III.6.6] Iam C. Marii paene insolens factum: nam post Iugurthinum
Cimbricumque et Teutonicum triumphum cantharo semper potauit, quod
Liber pater Indicum ex Asia deducens triumphum hoc usus poculi genere
ferebatur, <ut> inter ipsum haustum uini uictoriae eius suas uictorias
conpararet.
[III.6.7] M. autem Cato praetor M. Scauri ceterorumque reorum iudicia
nulla indutus tunica, sed tantum modo praetexta amictus egit.
[III.7.praef.] Sed haec atque his similia uirtutis aliquid sibi in
consuetudine nouanda licentiae sumentis indicia sunt: illis autem,
quae deinceps subnectam, quantam sui fiduciam habere soleat
cognoscetur.
De fiducia sui.
[III.7.1] Publio et Gnaeo Scipionibus in Hispania cum maiore parte
exercitus acie Punica oppressis omnibusque prouinciae eius nationibus
Karthaginiensium amicitiam secutis, nullo ducum nostrorum illuc ad
corrigendam rem proficisci audente, <P.> Scipio quartum et uicesimum
agens annum iturum se pollicitus est. qua quidem fiducia populo Romano
salutis ac uictoriae spem dedit.
[III.7.1a] Eademque in ipsa Hispania usus est: nam cum oppidum Badiam
circumsederet, tribunal suum adeuntis in aedem, quae intra moenia
hostium erat, uadimonia in posterum diem facere iussit
continuoque urbe potitus et tempore et loco, quo praedixerat, sella
posita ius eis dixit. nihil hac fiducia generosius, nihil praedictione
uerius, nihil celeritate efficacius, nihil etiam dignitate dignius.
[III.7.1b] Nec minus animosus minusue prosperus illius in Africam
transitus, in quam ex Sicilia exercitum senatu uetante transduxit,
quia, nisi plus in ea re suo quam patrum conscriptorum consilio
credidisset, secundi Punici belli finis inuentus non esset.
[III.7.1c] Cui facto par illa fiducia, quod, postquam Africam
attigit, speculatores Hannibalis in castris deprehensos et ad se
perductos nec supplicio adfecit nec de consiliis ac uiribus Poenorum
percontatus est,
sed circa omnis manipulos diligentissime ducendos curauit
interrogatosque an satis ea considerassent, quae speculari iussi
erant, prandio dato ipsis iumentisque eorum incolumes dimisit. quo tam
pleno fiduciae spiritu prius animos hostium quam arma contudit.
[III.7.1d] Verum ut ad domestica eius eximiae fiduciae acta ueniamus,
cum a L. Scipione ex Antiochensi pecunia sestertii quadragies ratio in
curia reposceretur, prolatum ab eo librum, quo acceptae et expensae
summae continebantur refellique inimicorum accusatio poterat, discerpsit,
indignatus de ea re dubitari, quae sub ipso legato administrata fuerat.
--- prolatum... librum 'A'] prolato... libro AcGc.
--- discerpsit dett.] discessit 'A'. ---
quin etiam in hunc modum egit: "non reddo, patres conscripti, aerario
uestro sestertii quadragies rationem, alieni imperii minister, quod
meo ductu meisque auspiciis bis milies sestertio uberius feci: neque
enim huc puto [eo] malignitatis uentum, ut de mea innocentia
quaerendum sit:
nam cum Africam totam potestati uestrae subiecerim, nihil ex ea, quod
meum diceretur, praeter cognomen retuli. non me igitur Punicae, non
fratrem meum Asiaticae gazae auarum reddiderunt, sed uterque nostrum
inuidia magis quam pecunia locupletior est".
tam constantem defensionem Scipionis uniuersus senatus conprobauit,
sicut illud factum, quod, cum ad necessarium rei publicae usum
pecuniam ex aerario promi opus esset, idque quaestores, quia lex
obstare uideretur, aperire non auderent, priuatus claues poposcit
patefactoque aerario legem utilitati cedere coegit.
quam quidem ei fiduciam conscientia illa dedit, qua meminerat omnes
leges a se esse seruatas.
[III.7.1e] Non fatigabor eiusdem facta identidem referendo, quoniam
ne ille quidem in consimili genere uirtutes edendo fatigatus est. diem
illi ad populum M. Naeuius tr. pl. aut, <ut> quidam memorant, duo
Petilii dixerant. quo ingenti frequentia in forum deductus rostra
conscendit capitique suo corona triumphali inposita
"hoc ego" inquit, "Quirites, die Karthaginem magna spirantem leges
nostras accipere iussi: proinde aecum est uos mecum ire in Capitolium
supplicatum".
speciosissimam deinde eius uocem aeque clarus euentus <secutus> est,
si quidem et senatum totum et uniuersum equestrem ordinem et cunctam
plebem Iouis optimi maximi puluinaria petens comitem habuit. restabat
ut tribunus apud populum sine populo ageret desertusque in foro cum
magno calumniae suae ludibrio solus moraretur. cuius deuitandi ruboris
causa in Capitolium processit deque accusatore Scipionis uenerator
factus est.
[III.7.2] Auiti spiritus egregius successor Scipio Aemilianus, cum
urbem praeualidam obsideret, suadentibus quibusdam ut circa moenia
eius ferreos murices spargeret omniaque uada plumbatis tabulis
consterneret habentibus clauorum cacumina, ne subita eruptione hostes
in praesidia nostra impetum facere possent, respondit non esse eiusdem
et capere aliquos uelle et timere.
[III.7.3] In quamcumque memorabilium partem exemplorum conuertor,
uelim nolimue, in cognomine Scipionum haeream necesse est: qui enim
licet hoc loci Nasicam praeterire, fidentis animi dicti[que]
clarissimum auctorem? annonae caritate increscente C. Curiatius tr.
pl. productos in contionem consules conpellebat ut de frumento emendo
adque id negotium explicandum mittendis legatis in curia referrent.
cuius instituti minime utilis interpellandi gratia Nasica contrariam
actionem ordiri coepit. obstrepente deinde plebe "tacete, quaeso,
Quirites", inquit: "plus ego enim quam uos quid rei publicae expediat
intellego". qua uoce audita omnes pleno uenerationis silentio maiorem
auctoritatis eius quam suorum alimentorum respectum egerunt.
[III.7.4] Liui quoque Salinatoris aeternae memoriae tradendus animus.
qui cum Hasdrubalem exercitumque Poenorum in Vmbria delesset et ei
diceretur Gallos ac Ligures ex acie sine ducibus et signis sparsos ac
palantes parua manu opprimi posse, respondit in hoc eis oportere
parci, ne hostibus tantae cladis domestici nuntii deessent.
[III.7.5] Bellica haec praestantia animi, togata illa, sed <non>
minus laudabilis, quam P. Furius Philus consul in senatu exhibuit: Q.
enim Metellum Quintumque Pompeium consulares uiros, uehementes
inimicos suos, cupidam sibi profectionem in prouinciam Hispaniam, quam
sortitus erat, identidem exprobrantis, legatos secum illuc ire coegit:
--- praestantia (ip. Gertz)] praesentia 'A'. ---
fiduciam non solum fortem, sed paene etiam temerariam, quae duobus
acerrimis odiis latera sua cingere ausa est usumque ministerii uix
tutum in amicis e sinu inimicorum petere sustinuit!
[III.7.6] Cuius factum si cui placet, necesse est L. etiam Crassi,
qui apud maiores eloquentia clarissimus fuit, propositum non
displiceat:
nam cum ex consulatu prouinciam Galliam obtineret atque in eam C.
Carbo, cuius patrem damnauerat, ad speculanda acta sua uenisset, non
solum eum inde non summouit, sed insuper locum ei in tribunali
adsignauit nec ulla de re nisi eo in consilium adhibito cognouit.
itaque acer et uehemens Carbo nihil aliud Gallica peregrinatione
consecutus est quam ut animaduerteret sontem patrem suum ab
integerrimo uiro in exilium missum.
[III.7.7] Cato uero superior saepe numero ab inimicis ad causae
dictionem uocatus nec ullo umquam crimine conuictus ad ultimum tantum
fiduciae in sua innocentia reposuit, ut ab his in quaestionem publicam
deductus Ti. Gracchum, a quo in administratione rei publicae ad multum
odium dissidebat, iudicem deposceret. qua quidem animi praestantia
pertinaciam eorum insectandi se inhibuit.
[III.7.8] Eadem M. Scauri fortuna, aeque senectus longa ac robusta,
idem animus. qui cum pro rostris accusaretur, quod ab rege Mitridate
ob rem publicam prodendam pecuniam accepisset, causam suam ita egit:
"est enim inicum, Quirites, cum inter alios uixerim, apud alios me
rationem uitae reddere, sed tamen audebo uos, quorum maior pars
honoribus et actis meis interesse non potuit, interrogare:
Varius Seuerus Sucronensis Aemilium Scaurum regia mercede corruptum
imperium populi Romani prodidisse ait, Aemilius Scaurus huic se
adfinem esse culpae negat: utri creditis?" cuius admiratione populus
conmotus Varium ab illa dementissima actione pertinaci clamore
depulit.
--- Sucronensis dett.] Vcronemsis A, Vcronenssis L, Veronensis G codd. uir. ill.
--- utri Ac] uti 'A'. ---
[III.7.9] Contra M. Antonius ille disertus - non enim respuendo, sed
amplectendo causae dictionem quam innocens esset testatus est -
quaestor proficiscens in Asiam, Brundisium iam peruenerat, ubi
litteris certior incesti se postulatum apud L. Cassium praetorem,
cuius tribunal propter nimiam seueritatem scopulus reorum dicebatur,
cum id uitare beneficio legis Memmiae liceret, quae eorum, qui rei
publicae causa abessent, recipi nomina uetabat, in urbem tamen
recurrit.
quo tam pleno fiduciae bonae consilio cum absolutionem celerem tum
profectionem honestiorem consecutus est.
--- quo tam dett.] quae uota 'A', quo Ac, =qua nota= (ip. Lippi Bigazzi). ---
[III.7.10] Sunt et illa speciosa fiduciae publicae exempla: nam cum
eo bello, quod aduersus Pyrrum gerebatur, Karthaginienses c ac xxx
nauium classem in praesidium Romanis Ostiam ultro misissent, senatui
placuit legatos ad ducem eorum ire, qui dicerent populum Romanum bella
suscipere solere, quae suo milite gerere posset: proinde classem
Karthaginem reducerent.
--- speciosa... publicae ed.1651-1715] speciosae... publica 'A'. ---
Idem post aliquot annos Cannensi clade exhaustis Romani imperii
uiribus supplementum in Hispaniam exercitu mittere ausus fecit ne
locus hostilium castrorum tum maxime Capenam portam armis Hannibale
pulsante minoris ueniret quam si illum Poeni non obtinerent.
ita se gerere in aduersis rebus quid aliud est quam saeuientem
fortunam in adiutorium sui pudore uictam conuertere?
[III.7.11] Magno spatio diuisus est a senatu ad poetam Accium
transitus. ceterum ut ab eo decentius ad externa transeamus,
producatur in medium. is Iulio Caesari amplissimo ac florentissimo
uiro in conlegium poetarum uenienti numquam adsurrexit, non maiestatis
eius inmemor, sed quod in conparatione communium studiorum aliquanto
se superiorem esse confideret.
quapropter insolentiae crimine caruit, quia ibi uoluminum, non
imaginum certamina exercebantur.
[III.7.ext.1] Ne Euripides quidem Athenis arrogans uisus est, cum
postulante [ui] populo ut ex tragoedia quandam sententiam tolleret
progressus in scaenam dixit se, ut eum doceret, non ut ab eo disceret,
fabulas conponere solere.
laudanda profecto fiducia est, quae aestimationem sui certo pondere examinat, tantum
sibi adrogans, quantum a contemptu et insolentia distare satis est.
itaque etiam quod Alcestidi tragico poetae respondit probabile. apud
quem cum quereretur quod eo triduo non ultra tres uersus maximo
inpenso labore deducere potuisset, atque is se centum perfacile
scripsisse gloriaretur, "sed hoc" inquit "interest, quod tui in
triduum tantum modo, mei uero in omne tempus sufficient":
alterius enim fecundi cursus scripta intra primas memoriae metas
conruerunt, alterius cunctante stilo elucubratum opus per omne aeui
tempus plenis gloriae uelis feretur.
[III.7.ext.2] Adiciam scaenae eiusdem exemplum. Antigenidas tibicen
discipulo suo magni profectus, sed parum feliciter populo se
adprobanti cunctis audientibus dixit "mihi cane et Musis", quia
uidelicet perfecta ars fortunae lenocinio defecta iusta fiducia non
exuitur, quamque se scit laudem mereri, eam si [eam] ab aliis non
impetrat, domestico tamen acceptam iudicio refert.
[III.7.ext.3] Zeuxis autem, cum Helenam pinxisset, quid de eo opere
homines sensuri essent expectandum non putauit, sed protinus [se ad]
hos uersus adiecit: }greco{. adeone dextrae suae multum pictor
adrogauit, ut ea tantum formae conprehensum crederet, quantum aut Leda
caelesti partu edere aut Homerus diuino ingenio exprimere potuit?
--- protinus se ad LG] protinus Ac.
--- formae ed.Ald.1502-34] forma 'A'. ---
[III.7.ext.4] Phidias quoque Homeri uersibus egregio dicto adlusit:
simulacro enim Iouis Olympii perfecto, quo nullum praestantius aut
admirabilius humanae }crux{ fabricae manus, interrogatus ab amico
quonam mentem suam dirigens uultum Iouis propemodum ex ipso caelo
petitum eboris liniamentis esset amplexus, illis se uersibus quasi
magistro usum respondit, }greco{.
--- fabricae] fabricate sunt Ac, manus sunt vel fecere vel fabricavere dett. ---
[III.7.ext.5] Non patiuntur me tenuioribus exemplis diutius insistere
fortissimi duces. si quidem Epaminondas, cum ei ciues irati
sternendarum in oppido uiarum contumeliae causa curam mandarent, -
erat enim illud ministerium apud eos sordidissimum - sine ulla
cunctatione id recepit daturumque se operam ut breui speciosissimum
fieret adseuerauit.
mirifica deinde procuratione abiectissimum negotium pro amplissimo
ornamento expetendum Thebis reddidit.
[III.7.ext.6] Hannibal uero, cum apud regem Prusiam exularet
auctorque ei conmittendi proelii esset, atque is non idem sibi extis
portendi diceret, "ain tu?" inquit, "uitulinae carunculae quam
imperatori ueteri mauis credere?" si uerba numeres, breuiter et
abscise, si sensum aestimes, copiose et ualenter:
Hispanias enim dereptas populo Romano et Galliarum ac Liguriae uires
in suam redactas potestatem et nouo transitu Alpium iuga patefacta et
Trasimennum lacum dira inustum memoria et Cannas, Punicae uictoriae
clarissimum monumentum, et Capuam possessam et Italiam laceratam ante
pedes hominis effudit uniusque hostiae iocineri longo experimento
testatam gloriam suam postponi aequo animo non tulit.
et sane, quod ad exploranda bellica artificia aestimandosque
militaris ductus adtinebat, omnis foculos, omnis aras Bithyniae Marte
ipso iudice pectus Hannibalis praegrauasset.
--- aritificia (ip. Gelbcke)] sacrificia 'A'. ---
[III.7.ext.7] Capax generosi spiritus illud quoque dictum regis
Cotyis: ut enim ab Atheniensibus ciuitatem sibi datam cognouit, "et
ego" inquit "illis meae gentis ius dabo". aequauit Athenis Thraciam,
ne uicissitudini talis beneficii imparem iudicando humilius de origine
sua sentire existimaretur.
[III.7.ext.8] Nobiliter etiam uterque Spartanus, et qui increpitus a
quodam, quod in aciem claudus descenderet, pugnare, non sibi fugere
propositum esse respondit, et qui referente quodam sagittis Persarum
solem obscurari solere, "bene narras" inquit: "in umbra enim
proeliabimur".
eiusdem uir urbis atque animi hospiti suo patriae muros excelsos
latosque ostendenti dixit, "si mulieribus istos conparastis, recte, si
uiris, turpiter".
De constantia.
[III.8.praef.] Ap<er>tum et animosum bonae fiduciae pectus emenso
quasi debitum opus superest constantiae repraesentatio: natura enim
sic conparatum est ut, quisquis se aliquid ordine ac recte mente
complexum confidit, uel iam gestum, si obtrectetur, acriter tueatur,
uel nondum editum, si interpelletur, sine ulla cunctatione ad effectum
perducat.
--- Apertum dett.] aptum 'A'.
--- repraesentatio: natura ed.1547-1606] reprehensione cura 'A', repraesentatione cura dett. ---
[III.8.1] Sed dum exempla propositae rei persequor, latius mihi
circumspicienti ante omnia se Fului Flacci constantia offert. Capuam
fallacibus Hannibalis promissis Italiae regnum nefaria defectione
pacisci persuasam armis occupauerat.
tam deinde culpae hostium iustus aestimator quam speciosus uictor
Campanum senatum impii decreti auctorem funditus delere constituit.
itaque catenis onustum in duas custodias, Teanam Calenamque diuisit
consilium executurus, cum ea peregisset, quorum administrandorum
citerior esse necessitas uidebatur.
--- citerior (ip. Gertz)] celerior 'A'. ---
rumore autem de senatus mitiore sententia orto, ne debitam poenam scelerati
effugerent, nocte admisso equo Teanum contendit interfectisque qui ibi adseruabantur
e uestigio Cales <est> transgressus perseuerantiae suae opus execut<ur>us et iam
deligatis ad palum hostibus litteras a patribus conscriptis nequiquam
salutaris Campanis accepit:
--- est transgressus (ed.1726)] transgressus 'A'.
--- executurus Lc] executus 'A', executus est Ac. ---
in sinistra enim eas manu, sicut erant traditae, reposuit ac iusso
lictore lege agere tum demum aperuit, postquam illis obtemperari non
poterat. qua constantia uictoriae quoque gloriam antecessit, quia, si
eum intra se ipsam partita laude aestimes, maiorem punita Capua quam
capta reperias.
--- ipsam (ip. Kempf)] ipsum 'A'. ---
[III.8.2] Atque ista quidem seueritatis, illa uero pietatis
constantia admirabilis, quam Q. Fabius Maximus infatigabilem patriae
praestitit. pecuniam pro captiuis Hannibali numerauerat, fraudatus ea
publice tacuit: dictatori ei magistrum equitum Minucium iure imperii
senatus aequauerat, silentium egit:
conpluribus praeterea iniuriis lacessitus in eodem animi habitu
mansit nec umquam sibi rei publicae permisit irasci. tam perseuerans
in amore ciuium: quid? in bello gerendo nonne par eius constantia?
imperium Romanum Cannensi proelio paene destructum uix sufficere ad
exercitus conparandos uidebatur.
itaque frustrari et eludere Poenorum impetus quam manum cum his tota
acie conserere melius ratus, plurimis conminationibus Hannibalis
inritatus, saepe etiam specie bene gerendae rei oblata numquam a
consilii salubritate ne parui quidem certaminis discrimine recessit,
quodque est difficillimum, ubique ira ac spe superior apparuit.
ergo ut Scipio pugnando, ita hic non dimicando maxime ciuitati
nostrae succurrisse uisus est: alter enim celeritate sua Karthaginem
oppressit, alter cunctatione id egit, ne Roma opprimi posset.
[III.8.3] C. etiam Pisonem mirifice et constanter turbulento rei
publicae statu egisse consulem narratione insequenti patebit. M.
Palicani seditiosissimi hominis pestiferis blanditiis praereptus
populi fauor consularibus comitiis summum dedecus admittere conabatur
amplissimum ei deferre imperium cupiens, cuius taeterrimis actis
exquisitum potius supplicium quam ullus honos debebatur.
nec deerat consternatae multitudini furialis fax tribunicia, quae
temeritatem eius et ruentem comitaretur et languentem actionibus suis
inflammaret. in hoc miserando pariter atque erubescendo statu
ciuitatis tantum non manibus tribunorum pro rostris Piso conlocatus,
cum hinc atque illinc ambissent ac Palicanum num suffragiis populi
consulem creatum renuntiaturus esset interrogaretur, primo respondit
non existimare se tantis tenebris offusam esse rem publicam, ut huc
indignitatis ueniretur.
deinde, cum perseueranter instarent ac dicerent "age, si uentum
fuerit?" "non renuntiabo" inquit. quo quidem tam absciso responso
consulatum Palicano prius quam illum adipisceretur eripuit. multa et
terribilia Piso contempsit, dum speciosum mentis suae flecti non uolt
rigorem.
[III.8.4] Metellus autem Numidicus propter consimile perseuerantiae
genus excepit quoque indignam maiestate ac moribus suis procellam: cum
enim animaduerteret quo tenderent Saturnini tribuni pl. funesti
conatus quantoque malo rei publicae, nisi his occurreretur, erupturi
essent, in exilium quam in legem eius ire maluit.
potest aliquis hoc uiro dici constantior, qui, ne sententia sua pelleretur,
patria, in qua summum dignitatis gradum obtinebat, carere sustinuit?
[III.8.5] Ceterum ut neminem ei praetulerim, ita Q. Scaeuolam augurem
merito conparauerim. dispulsis prostratisque inimicorum partibus Sulla
occupata urbe senatum armatus coegerat ac summa cupiditate ferebatur
ut C. Marius quam celerrime hostis iudicaretur.
cuius uoluntati nullo obuiam ire audente solus Scaeuola de hac re
interrogatus sententiam dicere noluit.
quin etiam truculentius sibi instanti Sullae "licet" inquit "mihi
agmina militum, quibus curiam circumsedisti, ostentes, licet mortem
identidem miniteris, numquam tamen efficies ut propter exiguum
senilemque sanguinem meum Marium, a quo urbs et Italia conseruata est,
hostem iudicem".
[III.8.6] Quid feminae cum contione? si patrius mos seruetur, nihil:
sed ubi domestica quies seditionum agitata fluctibus est, priscae
consuetudinis auctoritas conuellitur, plusque ualet quod uiolentia
cogit quam quod suadet et praecipit uerecundia.
itaque te, Sempronia, Ti. et C. Gracchorum soror, uxor Scipionis
Aemiliani, non ut absurde <te> grauissimis uirorum operibus
inserentem, maligna relatione conprehendam, sed quia ab tribuno plebei
producta ad populum in maxima confusione nihil a tuorum amplitudine
degenerasti, honorata memoria prosequar.
coacta es eo loci consistere, ubi principum ciuitatis perturbari
frons solebat, instabat tibi toruo uultu minas profundens amplissima
potestas, clamore imperitae multitudinis obstrepens totum forum acerrimo
studio nitebatur ut Equitio, cui Semproniae gentis falsum ius
quaerebatur, tamquam filio Tiberii fratris tui osculum dares.
--- minas AcLcG] minans AL.
--- clamore... obstrepens] clamor... obstrepebat G, clamore... obstreperet, clamor... obstrepens, cum clamore... obstreperet Lc. ---
tu tamen illum, nescio quibus tenebris protractum portentum,
execrabili audacia ad usurpandam alienam propinquitatem tendentem
reppulisti.
[III.8.7] Non indignabuntur lumina nostrae urbis, si inter eorum
eximium fulgorem centurionum quoque uirtus spectandam se obtulerit:
nam ut humilitas amplitudinem uenerari debet, ita nobilitati fouenda
magis quam spernenda bonae indolis nouitas est. an abigi debet Titius
ab horum exemplorum contextu?
--- nobilitati ed.1567-92] nobilitate 'A', a nobilitate Ac.
--- Titius LG] Totius A, T. Pontius dett., Cottius vel T. Occisus (ip. Kempf). ---
qui pro Caesaris partibus excubans, Scipionis praesidio interceptus,
cum uno modo salus ab eo daretur, si se futurum Cn. Pompei generi
ipsius militem adfirmasset, ita respondere non dubitauit: "tibi
quidem, Scipio, gratias ago, sed mihi uti ista condicione uitae non
est opus". sine ullis imaginibus nobilem animum!
[III.8.8] Idem constantiae propositum secutus Maeuius centurio diui
Augusti, cum Antoniano bello saepe numero excellentes pugnas
edidisset, inprouisis hostium insidiis circumuentus et ad Antonium
Alexandriam perductus interrogatusque quidnam de eo statui deberet,
--- Maeuius] Meius 'A', Meuius vel Menius dett. ---
"iugulari me" inquit "iube, quia non salutis beneficio neque mortis
supplicio adduci possum ut aut Caesaris miles <esse> desinam aut tuus
incipiam. ceterum quo constantius uitam contempsit, eo facilius
impetrauit: Antonius enim uirtuti eius incolumitatem tribuit.
[III.8.ext.1] Conplura huiusce notae Romana exempla supersunt, sed
satietas modo uitanda est. itaque stilo meo ad externa iam delabi permittam.
quorum principatum teneat Blassius, cuius constantia nihil pertinacius:
--- supersunt (ip. Kempf)] superant 'A', =sperant= (ip. Lippi Bigazzi). ---
Salapiam enim patriam suam praesidio Punico occupatam
Romanis cupiens restituere Dasium acerrimo studio secum in
administratione rei publicae dissidentem et alioquin toto animo
Hannibalis amicitiae uacantem, sine quo propositum consilium peragi
non poterat, ad idem opus adgrediendum maiore cupiditate quam spe
certiore temptare ausus est.
qui protinus sermonem eius, adiectis quae et ipsum commendatiorem et
inimicum inuisiorem factura uidebantur, Hannibali retulit. a quo
adesse iussi sunt, ut alter crimen probaret, alter defenderet.
ceterum, <cum> pro tribunali res gereretur et quaestioni illi omnium
oculi essent intenti, dum aliud forte citerioris curae negotium
tractatur, Blassius uultu dissimulante ac uoce summissa monere Dasium
coepit ut Romanorum potius quam Karthaginiensium partes foueret.
enimuero tunc ille proclamat se in conspectu ducis aduersus eum
sollicitari. quod quia et incredibile existimabatur et ad unius tantum
auris penetrauerat et iactabatur ab inimico, uerita<ti>s fide caruit.
sed non ita multo post Blasii mira constantia Dasium ad se traxit
Marcelloque et Salapiam et quingentos Numidas, qui in ea custodiae
causa erant, tradidit.
--- ueritatis (ip. Wensy)] ueritas 'A'. ---
[III.8.ext.2] Phocion uero, cum Athenienses rem aliter atque ipse
suaserat prospere administrassent, adeo perseuerans sententiae suae
propugnator extitit, ut in contione laetari quidem se successu eorum,
sed consilium tamen suum aliquanto melius fuisse diceret:
non enim damnauit quod recte uiderat, quia quod alius male
consuluerat bene cesserat, felicius illud existimans, hoc sapientius.
et sane blandum animum temeritati casus facit, ubi prauo consilio
propitius aspirat, quoque uehementius noceat, <in>speratius prodest.
--- cesserat LcG] gesserat AL, =fecerant= (ip. Lippi Bigazzi), =gesserant= (ip. DiVo).
--- hoc... et sane (ip. Kempf)] hoc... etiam sane AL, hoc etiam sapientius sane G.
--- facit dett.] iacit 'A'.
--- propitius AcL] propius G.
--- insperatius dett.] speratius 'A'. ---
placidi et misericordes et liberales omnique suauitate temperati
mores Phocionis, quos optime profecto consensus omnium bonitatis
cognomine decorandos censuit. itaque constantia, quae natura rigidior
uidetur, lenis e mansueto pectore fluxit: Socratis autem uirilitatis
robore uallatus animus aliquanto praefractius perseuerantiae exemplum
edidit.
[III.8.ext.3] Vniuersa ciuitas Atheniensium iniquissimo ac truculentissimo
furore instincta de capite decem praetorum, qui apud Arginussas Lacedaemoniam
classem deleuerant, tristem sententiam tulerat.
--- furore (ip. Cornelissen)] errore 'A'. ---
forte tunc eius potestatis Socrates, cuius arbitrio plebei scita
ordinarentur, indignum iudicans tot et tam bene meritos [et] indigna
causa impetu inuidiae abripi, temeritati multitudinis constantiam suam
obiecit maximoque contionis fragore et incitatissimis minis conpulsus
non est ut se publicae dementiae auctorem ascriberet.
quae oppositu eius legitima grassari uia prohibita iniusto praetorum
cruore manus suas contaminare perseuerauit. nec timuit Socrates ne
consternatae patriae undecimus furor mors ipsius existeret.
[III.8.ext.4] Proximum, etsi non eiusdem splendoris est, at aeque
certum constantiae haberi potest experimentum. efficacis operae
forensis, fidei non latentis Athenis Ephialtes accusare publice iussus
et inter ceteros Demostrati nomen deferre coactus est, cuius filius
erat Demochares excellentis formae puer, animo eius flagrantissimo
inhaerens amore.
--- at aeque (ip. Kempf)] adaeque L, adeaque A, adeoque AcG, tamen post experimentum Ac. ---
itaque communis officii sorte truculentus accusator, priuati adfectus
condicione miserabilis reus, puerum ad se exorandum quo parcius patris
criminibus insisteret uenientem neque repellere neque supplicem
genibus suis aduolutum intueri sustinuit, sed operto capite flens et
gemens preces expromere passus est
nihilominusque sincera fide accusatum Demostratum damnauit. uictoriam
nescio laude an tormento maiore partam, quoniam prius quam sontem
opprimeret se ipsum uicit Ephialtes.
[III.8.ext.5] Quem Syracusanus Dio seueritate exempli praegrauat.
quibusdam monentibus ut aduersus Heraclidem et Callippum, quorum fidei
plurimum credebat, tamquam insidias ei nectentis cautior esset
respondit uita se malle excedere quam [in] metu uiolentae mortis
amicos inimicis iuxta ponere.
--- Dio (ip. Kempf)] diu 'A', Dion dett.
--- excedere Ac] excidere 'A'. ---
[III.8.ext.6] Quod sequitur et rei ipsius admiratione et claritate
auctoris inlustre. Alexander Macedonum rex incluta iam pugna
excellentissimis opibus Darei contusis aestu et itineris feruore in
Cilicia percalefactus Cydno, qui aquae liquore conspicuus Tarson
interfluit, corpus suum inmersit.
subito deinde ex nimio haustu frigoris obstupefactis neruis ac
torpore hebetatis artubus maxima cum exanimatione totius exercitus in
oppidum castris propinquum defertur. iacebat aeger Tarsi, inque
ualitudine eius aduersa instantis uictoriae spes fluctuabat. itaque
conuocati medici adtentissimo consilio salutis remedia
circumspiciebant.
quorum cum ad unam potionem <se> sententiae direxissent, atque eam
Philippus medicus suis manibus temperatam Alexandro - erat autem
ipsius amicus et comes - porrexisset, a Parmenione missae litterae
superueniunt admonentes ut rex insidias Philippi perinde ac pecunia
corrupti a Dareo caueret. quas cum legisset, sine ulla cunctatione
medicamentum hausit ac tum legendas Philippo tradidit.
pro quo tam constanti erga amicum iudicio dignissimam a dis
inmortalibus mercedem recepit, qui incolumitatis eius praesidium falso
interpellari indicio noluerunt.
De moderatione.
Qui ex inimicitiis iuncti sunt amicitia aut necessitudine.
De abstinentia et continentia.
De paupertate.
De uerecundia.
De amore coniugali.
<De amicitia>.
De liberalitate.
De moderatione.
[IV.1.praef.] Transgrediar ad saluberrimam partem animi, moderationem,
quae mentes nostras inpotentiae <et> temeritatis incursu transuersas
ferri non patitur. quo euenit ut reprehensionis morsu sit uacua et
laudis quaestu sit opulentissima. itaque effectus suos in claris uiris recognoscat.
[IV.1.1] Atque ut <ab> incunabulis summi honoris incipiam, P.
Valerius, qui populi maiestatem uenerando Publicolae nomen adsecutus
est, cum exactis regibus imperii eorum uim uniuersam omniaque insignia
sub titulo consulatus in se translata cerneret, inuidiosum magistratus
fastigium moderatione ad tolerabilem habitum deduxit fasces securibus
uacuefaciendo et in contione populo summittendo.
numerum quoque eorum dimidia ex parte minuit ultro Sp. Lucretio
collega adsumpto, ad quem, quia maior natu erat, priorem fasces
transferri iussit. legem etiam comitiis centuriatis tulit, ne quis magistratus
ciuem Romanum aduersus prouocationem uerberare aut necare uellet.
ita, quo ciuitatis condicio liberior esset, imperium suum paulatim
destruxit. quid quod aedes suas diruit, quia excelsiore loco positae
instar arcis habere uidebantur, nonne quantum domo inferior, tantum
gloria superior euasit?
[IV.1.2] Vix iuuat abire a Publicola, sed uenire ad Furium Camillum
libet, cuius tam moderatus ex magna ignominia ad summum imperium
transitus fuit, ut, cum praesidium eius ciues capta urbe a Gallis
Ardeae exulantis petissent, non prius Veios ad accipiendum exercitum
iret quam de dictatura sua omnia sollemni iure acta conperisset.
magnificus Camilli Veientanus triumphus, egregia Gallica uictoria,
sed ista cunctatio longe admirabilior: multo enim multoque se ipsum
quam hostem superare operosius est, nec aduersa praepropera
festinatione fugientem nec secunda effuso gaudio adprehendentem.
--- praepropera] =prospera= (ip. Lippi Bigazzi). ---
[IV.1.3] Par Furio moderatione Marcius Rutilus Censorinus: iterum
enim censor creatus ad contionem populum uocatum quam potuit
grauissima oratione corripuit, quod eam potestatem bis sibi
detulisset, cuius maiores, quia nimis magna uideretur, tempus
coartandum iudicassent.
uterque recte, et Censorinus et populus: alter enim ut moderate
honores crederent praecepit, alter [se] moderato credidit.
[IV.1.4] Age, L. Quintius Cincinnatus qualem consulem gessit! cum
honorem eius patres conscripti continuare uellent non solum propter
illius egregia opera, sed etiam quod populus eosdem tribunos in
proximum annum creare conabatur, quorum neutrum iure fieri poterat,
utrumque discussit senatus simul studium inhibendo et tribunos
uerecundiae suae exemplum sequi cogendo atque unus causa fuit, ut
amplissimus ordo populusque tutus esset ab iniusti facti
reprehensione.
[IV.1.5] Fabius uero Maximus, cum a se quinquies et a patre, auo,
proauo maioribusque suis saepe numero consulatum gestum
animaduerteret, comitiis, quibus filius eius summo consensu consul
creabatur, quam potuit constanter cum populo egit ut aliquando
uacationem huius honoris Fabiae genti daret,
non quod uirtutibus filii diffideret, erat enim inluster, sed ne
maximum imperium in una familia continuaretur. quid hac moderatione
efficacius aut ualentius, quae etiam patrios adfectus, qui
potentissimi habentur, superauit?
[IV.1.6] Non defuit maioribus grata mens ad praemia superiori
Africano exsoluenda, si quidem maxima eius merita paribus ornamentis
decorare conati sunt. uoluerunt illi statuas in comitio, in rostris,
in curia, in ipsa denique Iouis optimi maximi cella ponere,
uoluerunt imaginem eius triumphali ornatu indutam Capitolinis
puluinaribus adplicare, uoluerunt ei continuum per omnes uitae annos
consulatum perpetuamque dictaturam tribuere: quorum <nihil> sibi neque
plebiscito dari neque senatus consulto decerni patiendo paene tantum
se in recusandis honoribus gessit, quantum egerat in emerendis.
Eodem robore mentis causam Hannibalis in senatu protexit, cum eum
ciues sui missis legatis tamquam seditiones apud eos mouentem
accusarent. adiecit quoque non oportere patres conscriptos se rei
publicae Karthaginiensium interponere altissimaque moderatione
alterius saluti consuluit, alterius dignitati, uictoria tenus
utriusque hostem egisse contentus.
[IV.1.7] At M. Marcellus, qui primus et Hannibalem uinci et Syracusas
capi posse docuit, cum in consulatu eius Siculi de eo questum in urbem
uenissent, nec senatum illa de re habuit, quia collega Valerius
Laeuinus forte aberat, ne ob id Siculi in querendo timidiores essent,
et, ut is rediit, ultro de his admittendis retulit querentisque de se
patienter sustinuit.
--- illa (ip. Gelbcke)] ulla 'A'. ---
iussos etiam a Laeuino discedere remanere, ut suae defensioni
interessent, coegit, ac deinde, }crux{ utraque parte perorata excedentes
curia subsecutus est, quo liberius senatus sententias ferret.
inprobatis quoque eorum querellis supplices et orantes ut ab eo in
clientelam reciperentur clementer excepit. super haec Siciliam
sortitus ea prouincia collegae cessit. totiens laudatio Marcelli
uariari non potest, quotiens ipse nouis gradibus moderationis aduersus
socios usus est.
[IV.1.8] Quam Ti. etiam Gracchus admirabilem se exhibuit! tribunus
enim pl., cum ex professo inimicitias cum Africano et Asiatico
Scipionibus gereret, et Asiaticus iudicatae pecuniae satisdare non
posset atque ideo a consule in uincula publica duci iussus esset
appellassetque collegium tribunorum, nullo uolente intercedere
secessit a collegis decretumque conposuit. nec quisquam dubitauit quin
in eo scribendo ira tinctis aduersus Asiaticum uerbis usurus esset.
at is primum iurauit se cum Scipionibus in gratiam non redisse,
deinde tale decretum recitauit: cum L. Cornelius Scipio die triumphi
sui ante currum actos hostium duces in carcerem coniecerit, indignum
et alienum maiestate rei publicae uideri, eodem ipsum duci: itaque id
non passurum fieri.
libenter tunc opinionem suam populus Romanus a Graccho deceptam
cognouit moderationemque eius debita laude prosecutus est.
[IV.1.9] C. quoque Claudius Nero inter cetera praecipuae moderationis
exempla numerandus est. Liui Salinatoris in Hasdrubale opprimendo
gloriae particeps fuerat. tamen eum triumphantem equo sequi quam
triumpho, quem senatus ei aeque decreuerat, uti maluit, quia res in
prouincia Salinatoris gesta erat.
atque ita sine curru triumphauit, eo quidem clarius, quod illius
uictoria tantummodo laudabatur, huius etiam moderatio.
[IV.1.10] Ne Africanus quidem posterior nos de se tacere patitur. qui
censor, cum lustrum conderet inque solitaurilium sacrificio scriba ex
publicis tabulis sollemne ei precationis carmen praeiret, quo di immortales
ut populi Romani res meliores amplioresque facerent rogabantur,
--- solitaurilium (ip. Kempf)] solita uiri 'A', solito uiri Ac, =solito illo= (ip. Lippi Bigazzi). ---
"satis" inquit "bonae et magnae sunt: itaque precor ut eas perpetuo incolumes
seruent", ac protinus in publicis tabulis ad hunc modum carmen emendari iussit.
qua uotorum uerecundia deinceps censores in condendis lustris usi
sunt: prudenter enim sensit tunc incrementum Romano imperio petendum
fuisse, cum intra septimum lapidem triumphi quaerebantur, maiorem
autem totius terrarum orbis partem possidenti ut auidum esse quicquam
ultra adpetere, ita abunde felix, si nihil ex eo, quod optinebat, amitteret.
Neque alia eius in censura moderatio pro tribunali apparuit.
centurias recognoscens equitum, postquam C. Licinium Sacerdotem
citatum processisse animaduertit, dixit se scire illum uerbis
conceptis peierasse: proinde, si quis eum accusare uellet, usurum
testimonio suo.
sed nullo ad id negotium accedente "transduc equum" inquit,
"Sacerdos, ac lucrifac censoriam notam, ne ego in tua persona et
accusatoris et testis et iudicis partes egisse uidear".
[IV.1.11] Quod animi temperamentum etiam in Q. Scaeuola
excellentissimo uiro adnotatum est: testis namque in reum productus,
cum id respondisset, quod salutem periclitantis magnopere laesurum
uidebatur, discedens adiecit ita sibi credi oportere, si et alii idem
adseuerassent, quoniam unius testimonio aliquem cadere pessimi esset
exempli. et religioni igitur suae debitam fidem et communi utilitati
salubre consilium reddidit.
--- cadere ed.1651-1715] cedere 'A', credere Ac. ---
[IV.1.12] Sentio quos ciues quaeue facta eorum ac dicta quam angusto
ambitu orationis amplectar. sed cum magna mihi atque permulta
breuiter dicenda sint, claritate excellentibus infinitis personis
rebusque circumfusus utrumque praestare non potuit. itaque propositi
quoque nostri ratio non laudanda sibi omnia, sed recordanda sumpsit.
quapropter bona cum uenia duo Metelli, Macedonicus et Numidicus,
maxima patriae ornamenta strictim se narrari patientur. Acerrime cum
Scipione Africano <Metellus> Macedonicus dissenserat, eorumque ab
aemulatione uirtutis profecta concitatio ad graues testatasque
inimicitias progressa fuerat:
--- Metellus P] om. 'A'. ---
sed tamen, cum interemptum Scipionem conclamari audisset, in publicum
se proripuit maestoque uultu et uoce confusa "concurrite, concurrite"
inquit, "ciues! moenia nostrae urbis euersa sunt: Scipioni enim
Africano intra suos penates quiescenti nefaria uis allata est". o rem
publicam pariter Africani morte miseram et Macedonici tam humana
tamque ciuili lamentatione felicem! eodem enim tempore et quantum
amisisset principem et qualem haberet recognouit.
idem filios suos monuit ut funebri eius lecto humeros subicerent,
atque huic exequiarum illum honorem uocis adiecit, non fore ut postea
id officium ab illis maiori uiro praestari posset.
--- illis Ac] aliis 'A', his P. ---
ubi illa tot in curia iurgia? ubi tot [multae] pro rostris altercationes? ubi
maximorum ciuium et ducum tantum non togata proelia? omnia nimirum
ista praecipua ueneratione prosequenda deleuit moderatio.
[IV.1.13] Numidicus autem Metellus populari factione patria pulsus in
Asiam secessit. in qua cum ei forte ludos Trallibus spectanti litterae
redditae essent, quibus scriptum erat maximo senatus et populi
consensu reditum illi in urbem datum,
non e theatro prius abiit quam spectaculum ederetur, non laetitiam
suam proxime sedentibus ulla ex parte patefecit, sed summum gaudium
intra se continuit.
eundem constat pari uultu et exulem fuisse et restitutum. adeo
moderationis beneficio medius semper inter secundas et aduersas res
animi firmitate uersatus est.
[IV.1.14] Tot familiis in uno genere laudis enumeratis Porcium nomen
uelut expers huiusce gloriae silentio }crux{ praetereundum se negat
fieri debere posterior Cato non paruo summae moderationis fisus
indicio. Cypriacam pecuniam maxima cum diligentia et sanctitate in
urbem deportauerat. cuius ministerii gratia senatus relationem
interponi iubebat, ut praetoriis comitiis extra ordinem ratio eius
haberetur.
sed ipse id fieri passus non est, iniquum esse adfirmans quod nulli
alii tribueretur sibi decerni, ac ne quid in persona sua nouaretur,
campestrem experiri temeritatem quam curiae beneficio uti satius esse
duxit.
[IV.1.15] Ad externa iam mihi exempla transire conanti M. Bibulus uir
amplissimae dignitatis et summis honoribus functus manus inicit. qui,
cum in Syria prouincia moraretur, duos egregiae indolis filios suos a
Gabinianis militibus Aegypti occisos cognouit.
quorum interfectores ad eum uinctos regina Cleopatra misit, ut
grauissimae cladis ultionem arbitrio suo exigeret. at ille oblato beneficio,
quo nullum maius lugenti tribui poterat, dolorem moderationi cedere coegit
--- cedere AcG] caede L, caedere Lc. ---
carnificesque sanguinis sui intactos e uestigio ad Cleopatram reduci
iussit, dicendo potestatem huius uindictae non suam, sed senatus esse
debere.
[IV.1.ext.1] Tarentinus Archytas, dum se Pythagorae praeceptis Metaponti
penitus inmergit, magno labore longoque tempore solidum opus doctrinae conplexus,
postquam in patriam reuertit ac rura sua reuisere coepit,
animaduertit neglegentia uilici corrupta et perdita intuensque male
meritum "sumpsissem" inquit "a te supplicium, nisi tibi iratus essem":
maluit enim inpunitum dimittere quam propter iram iusto grauius punire.
[IV.1.ext.2] Nimis liberalis Archytae moderatio, temperatior
Platonis: nam cum <ad>uersus delictum serui uehementius exarsisset,
ueritus ne ipse uindictae modum dispicere non posset, Speusippo amico
castigationis arbitrium mandauit deforme sibi futurum existimans, si
conmisisset ut parem reprehensionem culpa serui et animaduersio
Platonis mereretur.
Quo minus miror quod in Xenocrate discipulo suo tam constanter
moderatus fuit. audierat eum de se multa inpie locutum: sine ulla
cunctatione criminationem respuit. instabat certo uultu index causam
quaerens, cur sibi fides non haberetur: adiecit non esse credibile ut,
quem tantopere amaret, ab eo inuicem non diligeretur.
postremo, cum ad ius iurandum inimicitias serentis malignitas
confugisset, ne de periurio eius disputaret, adfirmauit numquam
Xenocratem illa dicturum fuisse, nisi ea dici expedire sibi
iudicasset. non in corpore mortali, sed in arce caelesti et quidem
armatum animum eius uitae stationem putes peregisse, humanorum
uitiorum incursus a se inuicta pugna repellentem cunctosque uirtutis
numeros altitudinis suae sinu clausos custodientem.
[IV.1.ext.3] Nequaquam Platoni litterarum commendatione par
Syracusanus Dio, sed quod ad praestandam moderationem adtinuit,
uehementioris experimenti. patria pulsus a Dionysio tyranno Megaram
petierat ubi cum Theodorum principem eius urbis domi conuenire uellet
neque admitteretur, multum diuque ante fores retentus comiti suo
--- Dio PAc] diu 'A'. ---
"patienter hoc ferendum est" ait: "forsitan enim et nos, cum in gradu
dignitatis nostrae essemus, aliquid tale fecimus". qua tranquillitate
consilii ipse sibi condicionem exilii placidiorem reddidit.
[IV.1.ext.4] Thrasybulus etiam hoc loci adprehendendus est, qui
populum Atheniensem xxx tyrannorum saeuitia sedes suas relinquere
coactum dispersamque et uagam uitam miserabiliter exigentem, animis
pariter atque armis confirmatum in patriam reduxit.
insignem deinde restitutione libertatis uictoriam clariorem aliquanto
moderationis laude fecit: plebei enim scitum interposuit, ne qua
praeteritarum rerum mentio fieret. haec obliuio, quam Athenienses
amnestian uocant, concussum et labentem ciuitatis statum in pristinum
habitum reuocauit.
[IV.1.ext.5] Non minoris admirationis illud. Stasippus Tegeates
hortantibus amicis ut grauem in administratione rei publicae aemulum,
sed alioqui probum et ornatum uirum qualibet ratione uel tolleret uel
summoueret negauit se facturum, ne quem in tutela patriae bonus ciuis
locum obtineret, malus et inprobus occuparet, seque potius uehementer
<ab> aduersario urgueri quam patriam egregio aduocato carere
praeoptauit.
[IV.1.ext.6] Pittaci quoque moderatione pectus instructum. qui
Alcaeum poetam et amaritudine odii et uiribus ingenii aduersus se
pertinacissime usum tyrannidem a ciuibus delatam adeptus tantum modo
quid in <eo> opprimendo posset admonuit.
[IV.1.ext.7] Huius uiri mentio subicit ut de septem sapien tium
moderatione referam. a piscatoribus in Milesia regione euerriculum
trahentibus quidam iactum emerat. extracta deinde magni ponderis aurea
Delphica mensa orta controuersia est, illis piscium se capturam
uendidisse adfirmantibus, hoc fortunam ductus emisse dicente.
qua cognitione propter nouitatem rei et magnitudinem pecuniae ad
uniuersum ciuitatis eius populum delata placuit Apollinem Delphicum
consuli cuinam adiudicari mensa deberet. deus respondit illi esse
dandam, qui sapientia ceteros praestaret, his uerbis: }greco{.
--- cognitione ed.1547-1606] conditione 'A', contentione vel contradictione dett. ---
tum Milesii consensu Thaleti mensam dederunt. ille cessit ea Bianti,
Bias Pittaco, is protinus alii, deincepsque per omnium vii sapientium
orbem ad ultimum ad Solonem peruenit, qui et titulum amplissimae
prudentiae et praemium ad ipsum Apollinem transtulit.
--- tum Milesii dett.] tum ille AL, tum illi AcLc, tunc illi G. ---
[IV.1.ext.8] Atque ut Theopompo quoque Spartanorum regi moderationis
testimonium reddamus, [qui] cum primus instituisset ut ephori
Lacedaemone crearentur, ita fu<tu>ri regiae potestati oppositi,
quemadmodum Romae consulari imperio tribuni pl. sunt obiecti, atque
illi cum uxor dixisset id egisse illum, ut filiis minorem potestatem
relinqueret, "relinquam" inquit, "sed diuturniorem". optime quidem: ea
enim demum tuta est potentia, quae uiribus suis modum inponit.
igitur Theopompus regnum legitimis uinculis constringendo, quo
longius a licentia retraxit, hoc ad beniuolentiam ciuium propius
admouit.
[IV.1.ext.9] Antiochus autem a L. Scipione ultra Taurum montem
imperii finibus summotis, cum Asiam prouinciam uicinasque ei gentes
amisisset, gratias agere populo Romano non dissimulanter tulit, quod
nimis magna procuratione liberatus modicis regni terminis uteretur. et
sane nihil est tam praeclarum aut tam magnificum, quod non moderatione
temperari desideret.
--- summotis ed.1651-1715] summotus 'A'P. ---
Qui ex inimicitiis iuncti sunt amicitia aut necessitudine.
[IV.2.praef.] Quae quoniam multis et claris auctoribus inlustrata est,
transgrediamur ad egregium humani animi ab odio ad gratiam deflexum et
quidem eum laeto stilo persequamur:
nam si placidum mare ex aspero caelumque ex nubilo serenum hilari aspectu
sentitur, si bellum pace mutatum plurimum gaudii adfert, offensarum etiam
acerbitas deposita candida relatione celebranda est.
[IV.2.1] M. Aemilius Lepidus, bis consul et pontifex maximus
splendorique honorum par<i> uitae grauitate, diutinas ac uehementes
inimicitias cum Fuluio Flacco eiusdem amplitudinis uiro gessit.
--- pari uitae (ip. Gertz)] par uitae AcLG, paruitate A. ---
quas, ut simul censores renuntiati sunt, in campo deposuit existimans
non oportere eos priuatis inimicitiis dissidere, qui publice summa
iuncti essent potestate. id iudicium animi eius et praesens aetas
conprobauit et nobis ueteres annalium scriptores laudandum
tradiderunt.
--- publice AG] publica Ac, publicae L, publica et Lc. ---
[IV.2.2] Sicuti Liui quoque Salinatoris finiendarum simultatium
inlustre consilium ignotum posteritati esse noluerunt:
--- Sicuti dett.] Sexti AL, Sex. G. ---
is namque, etsi Neronis odio ardens in exilium profectus fuerat
testimonio eius praecipue adflictus, tamen, postquam eum inde
reuocatum ciues collegam illi in consulatu dederunt, et ingenii sui,
quod erat acerrimum, et iniuriae, quam grauissimam acceperat,
obliuisci sibi imperauit, ne, si dissidente animo consortionem imperii
usurpare uoluisset, pertinacem exhibendo inimicum malum consulem ageret.
quae quidem mentis ad tranquilliorem habitum inclinatio in aspero ac
difficili temporum articulo plurimum salutis urbi atque Italiae
attulit, quia pari uirtutis inpetu conisi terribilis Punicas uires
contuderunt.
[IV.2.3] Clarum etiam in Africano superiore ac Ti. Graccho
depositarum inimicitiarum exemplum, si quidem ad cuius mensae sacra
odio dissidentes uenerant, ab ea et amicitia et adfinitate iuncti
discesserunt: non contentus enim Scipio auctore senatu in Capitolio
Iouis epulo cum Graccho concordiam communicasse filiam quoque ei
Corneliam protinus ibi despondit.
[IV.2.4] Sed huiusce generis humanitas etiam in M. Cicerone praecipua
apparuit: Aulum namque Gabinium repetundarum reum summo studio
defendit, qui eum in consulatu suo urbe expulerat,
idemque P. Vatinium dignitati suae semper infestum duobus publicis
iudiciis tutatus est, ut sine ullo crimine leuitatis, ita cum aliqua
laude, quia speciosius aliquanto iniuriae beneficiis uincuntur quam
mutui odii pertinacia pensantur.
[IV.2.5] Ciceronis autem factum adeo uisum est probabile, ut imitari
id ne inimicissimus quidem illi P. Pulcher dubitauerit. qui incesti
crimine a tribus Lentulis accusatus unum ex his ambitus reum
patrocinio suo protexit
atque in animum induxit et iudices et praetorem et Vestae aedem
intuens amicum Lentulo agere, inter quae ille salutem eius foedo
crimine obruere cupiens hostili uoce perorauerat.
[IV.2.6] Caninius autem Gallus reum pariter atque accusatorem
admirabilem egit, et C. Antonii, quem damnauerat, filiam in
matrimonium ducendo et M. Colonium, a quo damnatus fuerat, rerum
suarum procuratorem habendo.
[IV.2.7] Caeli uero Rufi ut uita inquinata, ita misericordia, quam Q.
Pompeio praestitit, probanda. cui a se publica quaestione prostrato,
cum mater Cornelia fidei commissa praedia non redderet, atque iste
auxilium suum litteris inplorasset, pertinacissime absenti adfuit:
recitauit etiam eius epistolam <in> iudicio ultimae necessitatis
indicem, qua impiam Corneliae auaritiam subuertit. factum propter
eximiam humanitatem ne sub Caelio quidem auctore repudiandum.
De abstinentia et continentia.
[IV.3.praef.] Magna cura praecipuoque studio referendum est quantopere
libidinis et auaritiae furori similis impetus ab inlustrium uirorum
pectoribus consilio ac ratione summoti sint, quia ii demum penates, ea
ciuitas, id regnum aeterno in gradu facile steterit, ubi minimum
uirium ueneris pecuniaeque cupido sibi uindicauerit:
nam quo istae generis humani certissimae pestes penetrarunt, iniuria
dominatur, infamia flagrat, uis habitat, bella gignuntur. fauentibus
igitur linguis contrarios his tam diris uitiis mores commemoremus.
--- uis... linguis L] linguis AG. ---
[IV.3.1] Quartum et uicesimum annum agens Scipio, cum in Hispania
Karthagine oppressa maioris Karthaginis capiendae sumpsisset auspicia
multosque obsides, quos in ea urbe Poeni clausos habuerant, in suam
potestatem redegisset, eximiae inter eos formae uirginem aetatis
adultae et iuuenis et caelebs et uictor, postquam comperit inlustri
loco inter Celtiberos natam nobilissimoque gentis eius Indibili
desponsam, arcessitis parentibus et sponso inuiolatam tradidit. aurum
quoque, quod pro redemptione puellae allatum erat, summae dotis
adiecit.
qua continentia ac munificentia Indibilis obligatus Celtiberorum
animos Romanis adplicando meritis eius debitam gratiam retulit.
[IV.3.2] Verum ut huius uiri abstinentiae testis Hispania, ita M.
Catonis Epiros, Achaia, Cyclades insulae, maritima pars Asiae,
prouincia Cypros. unde cum pecuniae deportandae ministerium
sustineret, tam auersum animum ab omni uenere quam a lucro habuit in
maxima utriusque intemperantiae materia uersatus:
nam et regiae diuitiae potestate ipsius continebatur et fertilissimae
deliciarum tot Graeciae urbes necessaria totius nauigationis
deuerticula erant. atque id Munatius Rufus Cypriacae expeditionis
fidus comes scriptis suis significat. cuius testimonium non amplector:
propio enim argumento laus ista nititur, quoniam ex eodem naturae
utero et continentia nata est et Cato.
[IV.3.3] Drusum etiam Germanicum, eximiam Claudiae familiae gloriam
patriaeque rarum ornamentum, et quod super omnia est, operum suorum
pro habitu aetatis magnitudine uitrico pariter ac fratri Augustis
duobus rei publicae diuinis oculis mirifice respondentem, constitit
usum ueneris intra coniugis caritatem clausum tenuisse.
--- fratris Augustis ed.1567-92] fratri Augusto 'A'. ---
Antonia quoque, femina laudibus uirilem familiae suae claritatem
supergressa, amorem mariti egregia fide pensauit, quae post eius
excessum forma <et> aetate florens conuictum socrus pro coniugio
habuit, in eodemque toro alterius adulescentiae uigor extinctus est,
alterius uiduitatis experientia consenuit. hoc cubiculum talibus
experimentis summam inponat.
--- et dett.] om. 'A'.
--- conuictum (ip. Kempf)] cuitum AL, coitum AcG, cubiculum dett. ---
[IV.3.4] Deinceps et his uacemus, quorum animus aliquo in momento
}crux{ ponendi pecuniam numquam uacuit. Cn. Marcius patriciae gentis
adulescens, Anci regis clara progenies, cui Corioli Volscorum oppidum
capti cognomen adiecerunt,
cum editis conspicuae fortitudinis operibus a Postumo Cominio consule
accurata oratione apud milites laudatus omnibus donis militaribus et
agri centum iugeribus et x captiuorum electione et totidem ornatis
equis, centenario boum grege argentoque, quantum sustinere ualuisset,
donaretur, nihil ex his praeter unius hospitis captiui salutem
equumque, quo in acie uteretur, accipere uoluit. qua tam circumspecta
animi moderatione nescias utrum maiore cum laude praemia elegerit an
reiecerit.
[IV.3.5] M'. autem Curius, exactissima norma Romanae frugalitatis
idemque fortitudinis perfectissimum specimen, Samnitium legatis
agresti se in scamno adsidentem foco eque ligneo catillo cenantem
quales epulas apparatus indicio est spectandum praebuit: ille enim
Samnitium diuitias contempsit, Samnites eius paupertatem mirati sunt:
nam cum ad eum magnum pondus auri publice missum attulissent,
benignis uerbis inuitatus ut eo uti uellet, uultum risu soluit <et> protinus
"superuacuae" inquit, "ne dicam ineptae legationis ministri,
narrate Samnitibus M'. Curium malle locupletibus imperare quam ipsum
fieri locupletem, atque istud ut pretiosum, ita malo hominum
excogitatum munus refertote et memento<te> me nec acie uinci nec
pecunia corrumpi posse".
Idem, cum Italia Pyrrum regem exegisset, nihil omnino ex praeda
regia, qua exercitum urbemque ditauerat, adtigit.
decretis etiam <a> senatu septenis iugeribus agri populo, sibi autem quinquaginta,
popularis adsignationis modum non excessit parum idoneum rei publicae
ciuem existimans qui eo, quod reliquis tribueretur, contentus non es<se>t.
[IV.3.6] Idem sensit Fabricius Luscinus honoribus et auctoritate omni
ciuitate temporibus suis maior, censu par unicuique pauperrimo, qui a
Samnitibus, quos uniuersos in clientela habebat, x aeris et v pondo
argenti et decem seruos sibi missos in Samnium remisit,
continentiae suae beneficio sine pecunia praediues, sine usu familiae
abunde comitatus, quia locupletem illum faciebat non multa possidere,
sed modica desiderare. ergo domus eius quemadmodum aere et argento et
mancipiis Samnitium uacua, ita gloria ex iis parta referta fuit.
Consentanea repudiatis donis Fabricii uota extiterunt: legatus enim
ad Pyrrum profectus, cum apud eum Cineam Thessalum narrantem audisset
quendam Athenis esse clarum sapientia suadentem ne quid aliud homines
quam uoluptatis causa facere uellent, pro monstro eam uocem accepit
continuoque Pyrro et Samnitibus istam sapientiam deprecatus est.
--- quendam Athenis esse (ip. Kempf)] esse quendam Athenis P, quendam Atheniensem sed 'A'. ---
licet Athenae doctrina sua glorientur, uir tamen prudens Fabricii
detestationem quam Epicuri malu<er>it praecepta. quod euentus quoque
indicauit: nam quae urbs uoluptati plurimum tribuit, imperium maximum
amisit, quae labore delectata est, occupauit, et illa libertatem tueri
non ualuit, haec etiam donare potuit.
--- maluerit ed.1651-1715] maluit 'A'.
--- indicauit Ac] iudicauit 'A'. ---
[IV.3.7] Curi et Fabrici Q. Tuberonem cognomine Catum discipulum
fuisse merito quis existimauerit. cui consulatum gerenti cum Aetolorum
gens omnis usus uasa argentea magno pondere et exquisita arte
fabricata per legatos misisset, qui superiore tempore gratulandi causa
ad eum profecti retulerant fictilia se in eius mensa uidisse, monitos
ne continentiae quasi paupertati succurrendum putarent cum suis
sarcinis abire iussit.
--- Catum dett.] Gentilium A, Gatilium AcLG, Gactilium Ac. ---
quam bene Aetolicis domestica praetulerat, si frugalitatis eius
exemplum posterior aetas sequi uoluisset! nunc quo uentum est? a
seruis impetrari uix potest ne eam supellectilem fastidiant, qua tunc
consul uti non erubuit.
--- consul uti AcG] consulti AL, consul Lc. ---
[IV.3.8] At Perse rege deuicto Paulus, cum Macedonicis opibus ueterem
atque hereditariam urbis nostrae paupertatem eo usque satiasset, ut
illo tempore primum populus Romanus tributi praestandi onere se
liberaret, penates suos nulla ex parte locupletiores fecit, praeclare
secum actum existimans, quod ex illa uictoria alii pecuniam, ipse
gloriam occupasset.
[IV.3.9] Atque huic animi eius iudicio Q. Fabius Gurges, N. F<abius>
Pictor, Q. Ogulnius subscripserunt. qui legati <ad> Ptolomaeum regem
missi munera, quae ab eo priuatim acceperant, in aerarium, et quidem
prius quam ad senatum legationem referrent, detulerunt, scilicet de
publico ministerio nihil cuiquam praeter laudem bene administrati
officii accedere debere iudicantes.
--- consul uti AcG] consulti AL, consul Lc.
--- Fabius PAc] om. LG. ---
iam illud humanitatis senatus et attentae maiorum disciplinae
indicium est: data sunt enim legatis quae in aerarium reposuerant non
solum patrum conscriptorum decreto, sed etiam populi permissu }crux{
rum at quem legata quaestores prompta uni cuique distribuerunt. ita in
isdem Ptolomaei liberalitas, legatorum abstinentia, senatus ac populi
aequitas debitam probabilis facti portionem obtinuit.
--- permissu 'A'] iussu G.
--- at quem L] atque G, eaque A. ---
[IV.3.10] Fabiorum et Ogulni continentiae Calpurnium Pisonem in
consimili genere laudis aemulum fuisse res ipsa documento est. consul
graui fugitiuorum bello a se liberata Sicilia eos, quorum praecipua
opera usus fuerat, imperatorio more donis prosequebatur.
inter quos filium suum aliquot locis proeliatum fortissime titulo
trium librarum aureae coronae decorauit praefatus non oportere a
magistratu e publica pecunia erogari quod in ipsius domum rediturum
esset tantumque ponderis se testamento adulescenti legaturum promisit,
ut honorem publice a duce, pretium priuatim a patre reciperet.
[IV.3.11] Age, si quis hoc saeculo uir inluster pellibus haedinis pro
stragulis utatur tribusque seruis comitatus Hispaniam regat et
quingentorum assium sumptu transmarinam prouinciam petat, eodem cibo
eodemque uino quo nautae contentus sit, nonne miserabilis existimetur?
atqui ista patientissime superior Cato tolerauit, quia illum grata
frugalitatis consuetudo in hoc genere uitae cum summa dulcedine
continebat.
[IV.3.12] Multum a prisca continentia spatio annorum posterior Cato
discedit, utpote in ciuitate iam diuite et lautitia gaudente natus. is
tamen, cum bellis ciuilibus interesset, filium secum trahens xii
seruos habuit, numero plures quam superior, temporum diuersis moribus
pauciores.
[IV.3.13] Exultat animus maximorum uirorum memoriam percurrens.
Scipio Aemilianus post duos inclytos consulatus totidemque suae
praecipuae gloriae triumphos septem seruis sequentibus officio
legationis functus est. et, puto, Karthaginis ac Numantiae spoliis
conparare plures potuerat, nisi operum suorum ad se laudem, manubias
ad patriam redundare maluisset.
itaque, cum per socios et exteras gentes iter faceret, non mancipia
eius, sed uictoriae numerabantur, nec quantum auri et argenti, sed
quantum amplitudinis pondus secum ferret aestimabatur.
[IV.3.14] Continentia uero etiam in uniuersae plebis animis saepe
numero cognita est, sed abunde erit ex his duo exempla longe inter se
distantium saeculorum retulisse. Pyrrus impetus sui terrore soluto ac
iam Epiroticis armis languentibus beniuolentiam populi Romani mercari,
quia uirtutem debilitare nequiuerat, cupiens paene totum regiarum opum
apparatum in urbem nostram transtulerat.
ceterum cum et magni pretii et uarii generis a legatis eius tam
uirorum quam feminarum apta usui munera circa domos ferrentur, nulla
cui<us>quam dono ianua patuit, Tarentinaeque petulantiae animosus
magis quam efficax defensor haud scio maiore cum gloria huius urbis
moribus <an armis> repulsus sit.
--- cuiusquam (ip. Wensky)] cuiquam 'A'.
--- an armis] moribus LG, armis an moribus vel armis fractus an moribus A, moribus an armis vel moribus quam armis vel armis quam moribus vel moribus quam bello dett. ---
In illa quoque procella, quam C. Marius et L. Cinna rei publicae
inflixerant, abstinentia populi Romani mirifica conspecta est: nam cum
a se proscriptorum penates uulgi manibus diripiendos obiecissent,
inueniri nemo potuit, qui ciuili luctu praedam peteret:
unus enim quisque se ab his perinde ac si a sacris aedibus abstinuit.
quae quidem tam misericors continentia plebis tacitum crudelium
uictorum conuicium fuit.
[IV.3.ext.1] Ac ne eiusdem laudis commemorationem externis
inuideamus, Pericles Atheniensium princeps, cum tragoediarum
scriptorem Sophoclea in praetura collegam haberet, atque is publico
officio una districtus pueri ingenui praetereuntis formam
inpensioribus uerbis laudasset, intemperantiam eius increpans dixit
praetoris non solum manus a pecuniae lucro, sed etiam oculos a
libidinoso aspectu continentes esse debere.
[IV.3.ext.2] Sophocles autem aetate iam senior, cum ab eo quidam
quaereret an etiam nunc rebus ueneriis uteretur, "di meliora!" inquit:
"libenter enim istinc tamquam ex aliqua furiosa profugi dominatione".
[IV.3.ext.3] Aeque abstinentis senectae Xenocratem fuisse accepimus.
cuius opinionis non parua fides erit narratio, quae sequitur. in
peruigilio Phryne nobile Athenis scortum iuxta eum uino grauem
accubuit pignore cum quibusdam iuuenibus posito, an temperantiam eius
corrumpere posset.
--- Phryne dett.] Phyrne AcLG, Ophyrne A. ---
quam nec tactu nec sermone aspernatus, quoad uoluerat in sinu suo
moratam, propositi inritam dimisit. factum sapientia inbuti animi
abstinens, sed meretriculae quoque dictum perquam facetum:
deridentibus enim se adulescentibus, quod tam formosa tamque elegans
poti senis animum inlecebris pellicere non potuisset, pactumque
uictoriae pretium flagitantibus de homine se cum iis, non de statua
pignus posuisse respondit.
potestne haec Xenocratis continentia a quoquam magis uere magisque
proprie demonstrari quam ab ipsa meretricula expressa est? Phryne
pulchritudine sua nulla parte constantissimam eius abstinentiam
labefecit: quid? rex Alexander diuitiis quatere potuit? ab illo quoque
statuam et quidem aeque frustra temptatam putes.
legatos ad eum cum aliquot talentis miserat. quos in academiam perductos
solito sibi, id est modico apparatu et admodum paruulis copiis excepit.
postero die interrogantibus cuinam adnumerari pecuniam uellet, "quid?
uos" inquit "hesterna cena non intellexistis ea me non indigere?" ita
rex philosophi amicitiam emere uoluit, philosophus regi suam uendere
noluit.
[IV.3.ext.4] Alexander uero cognomen inuicti adsecutus continentiam
Diogenis cynici uincere non potuit. ad quem cum in sole sedentem
accessisset hortareturque ut, si qua praestari sibi uellet, indicaret,
quemadmodum erat in crepidine conlocatus, sordidae appellationis, sed
robustae uir praestantiae, "mox" inquit "de ceteris, interim uelim a
sole mihi non obstes".
quibus uerbis illa nimirum inhaesit sententia: Alexander Diogenen
gradu suo diuitiis pellere temptat, celerius Dareum armis. Idem
Syracusis, cum holera ei lauanti Aristippus dixisset, si "Dionysium
adulari uelles, ista non esses", "immo", inquit "si tu ista esse
uelles, non adulare<re> Dionysium".
De paupertate.
[IV.4.praef.] Maxima ornamenta esse matronis liberos, apud Pomponium
Rufum collectorum libro sic inuenimus: Cornelia Gracchorum mater, cum
Campana matrona apud illam hospita ornamenta sua pulcherrima illius
saeculi ostenderet, traxit eam sermone, <donec> e schola redirent
liberi, et "haec" inquit "ornamenta sunt mea".
--- libro dett.] librorum AcLG.
--- donec Lc] dum G, om. AL. ---
omnia nimirum habet qui nihil concupiscit, eo quidem certius }crux{
quam cuncta possidet, quia dominium rerum conlabi solet, bonae mentis
usurpatio nullum tristioris fortunae recipit incursum.
itaque quorsum attinet aut diuitias in prima felicitatis parte aut paupertatem in
ultimo miseriarum statu ponere, cum et illarum frons hilaris multis
intus amaritudinibus sit referta et huius horridior aspectus solidis
et certis bonis abundet? quod melius personis quam uerbis
repraesentabitur.
[IV.4.1] Regio imperio propter nimiam Tarquinii superbiam finito
consulatus initium Valerius Publicola cum Iunio Bruto auspicatus est idemque
postea tres consulatus acceptissimos populo Romano gessit et plurimorum
ac maximorum operum praetexto titulum imaginum suarum amplificauit,
cum interim fastorum illud columen patrimonio ne ad exequiarum quidem
inpensam sufficiente decessit, ideoque publica pecunia ductae sunt.
non adtinet ulteriore disputatione tanti uiri paupertatem scrutari:
abunde enim patet quid uiuus possederit, cui mortuo lectus funebris et
rogus defuit.
[IV.4.2] Quantae amplitudinis Menenium Agrippam fuisse arbitremur,
quem senatus et plebs pacis in<ter> se faciendae auctorem legit?
quantae scilicet esse debuit arbiter publicae salutis. hic, nisi a
populo conlatis in capita sextantibus funeratus esset, ita pecuniae
inops decessit sepulturae honore caruisset.
--- inter dett.] in 'A'. ---
uerum idcirco perniciosa seditione diuidua ciuitas manibus Agrippae
in unum contrahi uoluit, quia eas pauperes quidem, sed sanctas
animaduerterat. cuius ut superstitis nullum fuit, quod in censum
deferretur, ita extincti hodieque amplissimum est patrimonium Romana
concordia.
[IV.4.3] In C. uero Fabricii et Q. Aemilii Papi principum saeculi
sui domibus argentum fuisse confitear oportet: uterque enim patellam
deorum et salinum habuit, sed eo lautius Fabricius, quod patellam suam
corneo pediculo sustineri uoluit. Papus quoque satis animose, qui cum
hereditatis nomine ea accepisset, religionis causa abalienanda non
putauit.
--- fuisse ALc] non fuisse G, om. L.
--- sustineri P] sustinere 'A'. ---
[IV.4.4] Illi etiam praediuites, qui ab aratro arcessebantur, ut
consules fierent, uoluptatis causa sterile atque aestuosissimum
Pupiniae solum uersabant deliciarumque gratia uastissimas glebas
plurimo cum sudore dissipabant?
--- dissipabant? (ip. Gelbcke)] dissipabant. ed.1470. ---
immo uero, quos pericula rei publicae imperatores adserebant,
angustiae rei familiaris quid cesso proprium nomen ueritati reddere?
bubulcos fieri cogebant.
[IV.4.5] Atilium autem, qui ad eum arcessendum a senatu missi erant
ad imperium populi Romani suscipiendum, semen spargentem uiderunt. sed
illae rustico opere adtritae manus salutem publicam stabilierunt,
ingentes hostium copias pessum dederunt,
quaeque modo arantium boum iugum rexerant, triumphalis currus habenas
retinuerunt, nec fuit his rubor<i> eburneo scipione deposito agrestem
stiuam aratri repetere. potest pauperes consolari Atilius, sed multo
magis docere locupletes quam non sit necessaria solidae laudis
cupidini anxia diuitiarum conparatio.
[IV.4.6] Eiusdem nominis et sanguinis Atilius Regulus, primi Punici
belli qua gloria, qua clades maxima, cum in Africa insolentissimae
Karthaginis opes crebris uictoriis contunderet ac prorogatum sibi ob
bene gestas res in proximum annum imperium cognosset, consulibus
scripsit uilicum in agello, quem vii iugerum in Pupinia habebat,
mortuum esse, occasionemque nanctum mercennarium amoto inde rustico
instrumento discessisse, ideoque petere ut sibi successor mitteretur,
ne deserto agro non esset unde uxor ac liberi sui alerentur.
quae postquam senatus a consulibus accepit, et agrum Atili ilico
colendum locari et alimenta coniugi eius ac liberis praeberi resque,
quas amiserat, redimi publice iussit. tanti aerario nostro uirtutis
Atilianae exemplum, quo omnis aetas Romana gloriabitur, stetit.
--- resque Ac] isque 'A'.
--- tanti] =tantae= (ip. Lippi Bigazzi). ---
[IV.4.7] Aeque magna latifundia L. Quinti Cincinnati fuerunt: vii
enim iugera agri possedit ex hisque tria, quae pro amico ad aerarium
subsignauerat, multae nomine amisit. poenam quoque pro filio Caesone,
quod ad causam dicendam non occurrisset, huius agelli reditu soluit.
--- reditu AcLc] reditus 'A'. ---
et tamen ei quattuor iugera aranti non solum dignitas patris familiae
constitit, sed etiam dictatura delata est. anguste se habitare nunc
putat cuius domus tantum patet, quantum Cincinnati rura patuerunt.
[IV.4.8] Quid Aelia familia, quam locuples! xvi eodem tempore Aeli
fuerunt, quibus una domuncula erat eodem loci, quo nunc sunt Mariana
monumenta, et unus in agro Veiente fundus minus multos cultores
desiderans quam dominos habebat inque circo maximo et Flaminio
spectaculi locus. quae quidem loca ob uirtutem publice donata
possidebant.
[IV.4.9] Eadem gens nullum ante scripulum argenti habuit quam Paulus Perse
deuicto Q. Aelio Tuberoni genero suo quinque pondo argenti ex praeda donaret:
taceo enim quod princeps ciuitatis filiam ei nuptum dedit,
cuius pecunia tam ieiunos penates uidebat. qui ipse quodque
adeo inops decessit, ut, nisi fundus, quem unum reliquerat, uenisset,
unde uxor eius dotem reciperet non extitisset.
animi uirorum et feminarum uigebant in ciuitate, eorumque bonis
dignitatis aestimatio cunctis in rebus ponderabatur. haec imperia
conciliabant, haec iungebant adfinitates, haec in foro, haec intra
priuatos parietes plurimum poterant: patriae enim rem unus quisque,
non suam augere properabat pauperque in diuite quam diues in paupere
imperio uersari malebat.
atque huic tam praeclaro proposito illa merces reddebatur, quod nihil
eorum, quae uirtuti debentur, emere pecunia licebat, inopiaeque
inlustrium uirorum publice succurrebatur.
[IV.4.10] Itaque, cum secundo Punico bello Cn. Scipio ex Hispania
senatui scripsisset petens ut sibi successor mitteretur, quia filiam
uirginem adultae iam aetatis haberet, neque ei sine se dos expediri
posset, senatus, ne res publica bono duce careret, patris sibi partes
desumpsit consilioque uxoris ac propinquorum Scipionis constituta dote
summam eius ex aerario erogauit ac puellam nuptum dedit. dotis modus
xl milia aeris fuit,
quo non solum humanitas patrum conscriptorum, sed etiam habitus
ueterum patrimoniorum cognosci potest: namque adeo fuerunt arta, ut
Tuccia Caesonis filia maximam dotem ad uirum x aeris attulisse uisa
sit, et Megullia, quia cum quinquaginta milibus aeris mariti domum
intrauit, Dotatae cognomen inuenerit.
--- Tuccia PAc] Taccia AL, Accia G. ---
idem senatus Fabricii Luscini Scipionisque filias ab indotatis
nuptiis liberalitate sua uindicauit, quoniam paternae hereditati
praeter opimam gloriam nihil erat quod acceptum referrent.
[IV.4.11] M. autem Scaurus quantulam a patre hereditatem acceperit in
primo libro eorum, quos de uita sua tres scripsit, refert: ait enim
sibi sex sola mancipia totumque censum quinque atque xxx milium nummum
relictum. in hac ille pecunia futurus senatus princeps nutritus est spiritus.
--- quos] =quem= (ip. Lippi Bigazzi).
--- tres scripsit (ip. Halm)] transcripsit 'A'. ---
Haec igitur exempla respicere, his adquiescere solaciis debemus, qui
paruulos census nostros numquam querellis uacuos esse sinimus. nullum
aut admodum parui ponderis argentum, paucos seruos, vii iugera aridae
terrae, indigentia domesticae inpensae funera, inopes dotum filias,
sed egregios consulatus, mirificas dictaturas, innumerabiles triumphos cernimus.
--- domesticae Ac] domestica 'A'. ---
quid ergo modicam fortunam quasi praecipuum generis humani malum
diurnis <atque> nocturnis conuiciis laceramus, quae ut non
abundantibus, ita fidis uberibus Publicolas, Aemilios, Fabricios,
Curios, Scipiones, Scauros hisque paria robora uirtutis aluit.
exurgamus potius animis pecuniaeque aspectu debilitatos spiritus
pristini temporis memoria recreemus:
--- modicam L] medicam A, mediam AcG, mendicam dett.
--- diurnis <atque> nocturnis (ip. Madvig)] diurnis 'A', diuturnis Ac, diutinis dett. ---
namque per Romuli casam perque ueteris Capitolii humilia tecta et
aeternos Vestae focos fictilibus etiam nunc uasis contentos iuro
nullas diuitias talium uirorum paupertati posse praeferri.
De uerecundia.
[IV.5.praef.] A qua tempestiuus ad uerecundiam transitus uidetur: haec
enim iustissimis uiris praecepit ut priuatas facultates neglegerent,
publicas quam amplissimas esse cuperent, digna cui perinde atque
caelesti numini templa extruantur araeque consecrentur,
quia parens est omnis honesti consilii, tutela sollemnium officiorum,
magistra innocentiae, cara proximis, accepta alienis, omni loco, omni
tempore fauorabilem prae se ferens uultum.
[IV.5.1] Sed ut a laudibus eius ad facta ueniamus, a condita urbe
usque ad Africanum et Ti. Longum consules promiscuus senatui et populo
spectandorum ludorum locus erat. numquam tamen quisquam ex plebe ante
patres conscriptos in theatro spectare sus tinuit:
adeo circumspecta ciuitatis nostrae uerecundia fuit. quae quidem
certissimum sui documentum etiam illo die exhibuit, quo L. Flamininus
extrema in parte theatri constitit, quia a M. Catone et L. Flacco
censoribus senatu m<otus> fuerat, consulatus iam honore defunctus,
frater etiam T. Flaminini Macedoniae Philippique uictoris: omnes enim
transire eum in locum dignitati suae debitum coegerunt.
--- quia dett.] qua AL, qui G. ---
[IV.5.2] Confregit rem publicam Terentius Varro Cannensis pugnae
temerario ingressu. idem delatam ab uniuerso senatu et populo
dictaturam recipere non sustinendo pudore culpam maximae cladis
redemit effecitque ut acies deorum irae, modestia ipsius moribus
imputaretur. itaque titulo imaginis eius speciosius non recepta
dictatura quam aliorum gesta adscribi potest.
--- Varro LP] om. AG. ---
[IV.5.3] Nos autem ad praeclarum uerecundiae opus transgrediamur.
magna cum inuidia fortuna praetoriis comitiis Africani superioris
filium Cn. Scipionem et scribam C. Cicereium in campum deduxerat,
utque nimis inpotens sermone uulgi carpebatur, quod tanti uiri
sanguinem clientelamque comitiali certamine confuderat.
ceterum crimen eius in suam laudem Cicereius conuertit: nam ut uidit
omnibus se centuriis Scipioni anteferri, templo descendit abiectaque
candida toga conpetitoris sui suffragatorem agere coepit, ut scilicet
praeturam melius Africani memoriae concederet quam sibi uindicaret.
}crux{ nec maximum esse uerecundiae pretium: Scipio tunc honorem
adeptus est, sed [si] Cicereio magis gratulati sunt.
--- agere 'A'] se agere Ac.
--- magis gratulati sunt Gz] magistratu lati sunt AG, magistratus lati sunt Ac. ---
[IV.5.4] Ac ne protinus comitiis abeamus, consulatum petens L.
Crassus, cum omnium candidatorum more circum forum supplex populo ire
cogeretur, numquam adduci potuit ut id praesente Q. Scaeuola
grauissimo et sapientissimo uiro, socero suo, faceret.
itaque rogabat eum ut a se, dum ineptae rei inseruiret, discederet,
maiorem uerecundiam dignitatis eius quam candidae togae suae respectum
agens.
[IV.5.5] Pompeius autem Magnus Pharsalica acie uictus a Caesare, cum
postero die Larisam intraret, oppidique illius uniuersus populus
obuiam ei processisset, "ite" inquit "et istud officium praestate
uictori", dicerem, non dignus qui uinceretur, nisi a Caesare esset
superatus, certe modestus in calamitate: nam quia dignitate sua uti
iam non poterat, usus est uerecundia.
[IV.5.6] Quam praecipuam in C. quoque Caesare fuisse et saepe numero
apparuit et ultimus eius dies significauit: conpluribus enim
parricidarum uiolatus mucronibus inter ipsum illud tempus, quo diuinus
spiritus mortali discernebatur a corpore, ne tribus quidem et xx
uulneribus quin uerecundiae obsequeretur absterreri potuit,
si quidem utraque togam manu demisit, ut inferior pars corporis tecta
conlaberetur. in hunc modum non homines expirant, sed di immortales
sedes suas repetunt.
[IV.5.ext.1] Quod sequitur externis adnectam, quia ante gestum est
quam Etruriae ciuitas daretur. excellentis in ea regione
pulchritudinis adulescens nomine Spurinna, cum mira specie conplurium
feminarum inlustrium sollicitaret oculos ideoque uiris ac parentibus
earum se suspectum esse sentiret, oris decorem uulneribus confudit
deformitatemque sanctitatis suae fidem quam formam inritamentum
alienae libidinis esse maluit.
--- Spurinna AcG] Spurimna ALc. ---
[IV.5.ext.2] Athenis quidam ultimae senectutis, cum spectatum ludos
in theatrum uenisset, eumque nemo e ciuibus sessum reciperet, ad
Lacedaemoniorum legatos forte peruenit. qui hominis aetate moti canos
eius et annos adsurgendi officio uenerati sunt sedemque ei inter ipsos
honoratissimo loco dederunt.
quod ubi fieri populus aspexit, maximo plausu alienae urbis
uerecundiam conprobauit. ferunt tunc unum e Lacedaemoniis dixisse
"ergo Athenienses quid sit rectum sciunt, sed id facere neglegunt".
De amore coniugali.
[IV.6.praef.] A placido et leni adfectu ad aeque honestum, uerum
aliquanto ardentiorem et concitatiorem pergam legitimique amoris quasi
quasdam imagines non sine maxima ueneratione contemplandas lectoris
oculis subiciam, ualenter inter coniuges stabilitae fidei opera
percurrens, ardua imitatu, ceterum cognosci utilia, quia
excellentissima animaduertenti ne mediocria quidem praestare rubori
oportet esse.
[IV.6.1] Ti. Gracchus anguibus domi suae mare <ac> femina
deprehensis, certior factus ab aruspice mare dimisso uxori eius,
femina ipsi celerem obitum instare, salutarem coniugi potius quam sibi
partem augurii secutus marem necari, feminam dimitti iussit
sustinuitque in conspectu suo se ipsum interitu serpentis occidi.
itaque Corneliam nescio utrum feliciorem dixerim, quod talem uirum
habuerit, an miseriorem, quod amiserit.
o te, Thessaliae rex Admete, crudelis et duri facti crimine sub magno iudice
damnatum, qui coniugis tuae fata pro tuis permutari passus es, eaque, ne tu
extinguere<re>, uoluntario obitu consumpta lucem intueri potuisti, et certe
parentum prius indulgentiam temptaueras!
[IV.6.2] Vilior Graccho iniquae fortunae uictima, quamuis senatorii
uir ordinis, C. Plautius Numida, sed in consimili amore par exemplum:
morte enim uxoris audita doloris inpotens pectus suum gladio
percussit.
interuentu deinde domesticorum inceptum exequi prohibitus
colligatusque, ut primum occasio data est, scissis fasceis ac uulnere
diuolso constanti dextra spiritum luctus acerbitate permixtum ex ipsis
praecordiis et uisceribus hausit, tam uiolenta morte testatus quantum
maritalis flammae illo pectore clausum habuisset.
[IV.6.3] Eiusdem ut nominis, ita amoris quoque M. Plautius: nam cum
imperio senatus classem sociorum sexaginta nauium in Asiam reduceret
Tarentumque appulisset, atque ibi uxor eius Orestilla, quae illuc eum
prosecuta fuerat, morbo <op>pressa decessisset, funerata ea et in
rogum inposita inter officium unguendi et osculandi stricto ferro incubuit.
--- oppressa dett.] pressa 'A'. ---
quem amici, sicut erat, togatum et calceatum corpori coniugis
iunxerunt ac deinde subiectis facibus utrumque una cremauerunt. quorum
ibi factum sepulcrum est, Tarenti etiam nunc conspicitur quod uocatur }greco{.
nec dubito quin, si quis modo extinctis sensus inest, Plautius et
Orestilla fati consortione gestientes uultus tenebris intulerint.
saneque, ubi idem et maximus et honestissimus amor est, aliquanto
praestat morte iungi quam distrahi uita.
[IV.6.4] Consimilis adfectus Iuliae C. Caesaris filiae adnotatus est.
quae, cum aediliciis comitiis Pompei Magni coniugis sui uestem cruore
respersam e campo domum relatam uidisset, territa metu ne qua ei uis
esset adlata, exanimis concidit
partumque, quem utero conceptum habebat, subita animi consternatione
et graui dolore corporis eicere coacta est magno quidem cum totius
terrarum orbis detrimento, cuius tranquillitas tot ciuilium bellorum
truculentissimo furore perturbata non esset, si Caesaris et Pompei
concordia communis sanguinis uinculo constricta mansisset.
[IV.6.5] Tuos quoque castissimos ignes, Porcia M. Catonis filia,
cuncta saecula debita admiratione prosequentur. quae, cum apud
Philippos uictum et interemptum uirum tuum Brutum cognosses, quia
ferrum non dabatur, ardentes ore carbones haurire non dubitasti,
muliebri spiritu uirilem patris exitum imitata.
sed nescio an hoc fortius, quod ille usitato, <tu> nouo genere mortis
absumpta e<s>.
[IV.6.ext.1] Sunt et alienigeni amores iusti obscuritate ignorantiae
non obruti, e quibus paucos attigisse satis erit. gentis Cariae regina
Artemisia uirum suum Mausolum fato absumptum quantopere
desiderau<e><r>it leue est post conquisitorum omnis generis honorum
monumentique usque ad vii miracula prouecti magnificentiam
argumentari:
quid enim aut eos colligas aut de illo inclito tumulto loquare, cum
ipsa Mausoli uiuum ac spirans sepulcrum fieri concupierit eorum
testimonio, qui illam extincti ossa potioni aspersa bibisse tradunt?
[IV.6.ext.2] Hypsicratea quoque regina Mitridatem coniugem suum
effusis caritatis habenis amauit, propter quem praecipuum formae suae
decorem in habitum uirilem conuertere uoluptatis loco habuit: tonsis
enim capillis equo se et armis adsuefecit, quo facilius laboribus et
periculis eius interesset.
--- Hypsicratea 'A'] Hypsicratia AcLcP. ---
quin etiam uictum a Cn. Pompeio per efferatas gentes fugientem animo
pariter et corpore infatigabili secuta est. cuius tanta fides
asperarum atque difficilium rerum Mitridati maximum solacium et
iucundissimum lenimentum fuit: cum domo enim et penatibus uagari se
credidit uxore simul exulante.
[IV.6.ext.3] Verum quid Asiam, quid barbariae inmensas solitudines,
quid latebras Pontici sinus scrutor, cum splendidissimum totius
Graeciae decus Lacedaemon praecipuum uxoriae fidei specimen tantum non
nostris ostentet oculis, plurimis et maximis patriae suae laudibus
admiratione facti conparandum?
--- tantum non nostris dett.] nostris AcLc, non nostris L, nunc nostris G. ---
Minyae, quorum origo ex inclyto sociorum Iasonis numero Lemniorum in
insula concepta per aliquot saeculorum uices stabili in sede manserat,
}crux{ a Pelasgicis expulsi ramis, alienae opis indigentes excelsa
Taygetorum montium iuga supplices occupauerunt.
--- Minyae PAc] Miniae Ac, Moeniae L, Moeoniae Lc, Myniae G.
--- ramis G] armis Ac, ranis Lc. ---
quos Spartana ciuitas respectu Tyndaridarum - namque in illo nobilis
famae nauigio destinatum sideribus par fratrum fulserat - deductos
inde legibus commodisque suis inmiscuit.
sed hoc tantum beneficium in iniuriam bene meritae urbis regnum
adfectantes uerterunt. igitur publicae custodiae inclusi capitali
adseruabantur supplicio.
quod cum uetere instituto Lacedaemoniorum nocturno tempore passuri
essent, coniuges eorum inlustris ibi sanguinis uelut adlocuturae
perituros uiros inpetrato a custodibus aditu carcerem intrauerunt
commutataque ueste per simulationem doloris uelatis capitibus eos
abire passae sunt. hoc loco quid aliud adiecerim quam dignas fuisse
quibus Minyae nuberent?
--- Minyae Ac] moenia A, Moeniae L, Moeoniae Lc, Myniae G. ---
De amicitia.
[IV.7.praef.] Contemplemur nunc amicitiae uinculum potens et
praeualidum neque ulla ex parte sanguinis uiribus inferius, hoc etiam
certius et exploratius, quod illud nascendi sors, fortuitum opus, hoc
unius cuiusque solido iudicio inchoata uoluntas contrahit.
itaque celerius sine reprehensione propinquum auersere quam amicum,
quia altera diremptio non utique iniquitatis, altera utique leuitatis
crimini subiecta est: cum enim deserta sit futura uita hominis nullius
amicitiae cincta praesidio, tam necessarium subsidium temere adsumi
non debet, semel autem recte adprehensum sperni non conuenit.
--- diremptio non utique (ip. Kempf)] directione utique AL, dilectioni utique G, dilectio neutiquam Ac,
diremptio utique vel diremptio dett. ---
sincerae uero fidei amici praecipue in aduersis rebus cognoscuntur,
in quibus quidquid praestatur totum a constanti beniuolentia
proficiscitur. felicitatis cultus maiore ex parte adulatione quam caritate
erogatur, certe suspectus est perinde ac plus semper petat quam inpendat.
accedit huc, quod infractae fortunae homines magis amicorum studia desiderant
uel praesidii uel solacii gratia: nam laeta quidem et prospera negotia, utpote cum
diuina subfragatione foueantur, humana minus indigent.
tenacius igitur eorum nomina posteritatis memoria adprehendit, qui
aduersos casus amicorum non deseruerunt quam qui prosperum uitae
cursum comitati sunt. nemo de Sardanapalli familiaribus loquitur,
Orestes Pylade paene amico quam Agamemnone notior est patre,
si quidem illorum amicitia in consortione deliciarum et luxuriae
contabuit, horum durae atque asperae condicionis sodalicium ipsarum
miseriarum experimento enituit. sed quid externa attingo, cum
domesticis prius liceat uti?
--- sodalicium L] sodalictium AcG, soldadicium A, solacium Lc. ---
[IV.7.1] Inimicus patriae fuisse Ti. Gracchus existimatus est, nec
inmerito, quia potentiam suam saluti eius praetulerat. quam constantis
tamen fidei amicum etiam in hoc tam prauo proposito C. Blossium
Cumanum habuerit operae pretium est cognoscere. hostis iudicatus,
ultimo supplicio adfectus, sepulturae honore spoliatus beniuolentia
tamen eius non caruit:
nam cum senatus Rupilio et Laenati consulibus mandasset ut in eos,
qui cum Graccho consenserant, <more> maiorum animaduerte<re>nt, et ad
Laelium, cuius consilio praecipue consules utebantur, pro se Blossius
deprecatum uenisset familiaritatisque excusatione uteretur, atque is
dixisset: "quid? si te Gracchus templo Iouis optimi maximi faces
subdere iussisset, obsecuturusne illius uoluntati propter istam, quam
iactas, familiaritatem fuisti?" "numquam istud" inquit "Gracchus
imperasset".
satis, immo etiam nimium: totius namque senatus consensu damnat<os
ei>us mores defendere ausus est. uerum quod sequitur multo audacius
multoque periculosius: conpressus enim perseueranti interrogatione
Laeli in eodem constantiae gradu stetit seque etiam hoc, si modo
Gracchus annuisset, facturum respondit.
quis illum sceleratum putasset fuisse, si tacuisset? quis non etiam
sapientem, si pro necessitate temporis locutus esset? at Blossius nec
silentio honesto nec prudenti sermone salutem suam, ne qua ex parte
infelicis amicitiae memoriam desereret, tueri uoluit.
[IV.7.2] In eadem domo aeque robusta constantis amicitiae exempla
oboriuntur: prostratis enim iam et perditis C. Gracchi consiliis
rebusque, cum tota eius conspiratio late quaereretur, desertum omni
auxilio duo tantum amici Pomponius et Laetorius ab infestis et undique
ruentibus telis oppositu corporum suorum texerunt.
quorum Pomponius, quo is facilius euaderet, concitatum <in>sequentium
agmen in porta trigemina aliquamdiu acerrima pugna inhibuit nec uiuus
pelli potuit, sed multis confectus uulneribus transitum eis super
cadauer suum, credo etiam post fata inuitus, dedit.
--- insequentium (ip. Eberhard)] sequentium 'A'. ---
Laetorius autem in ponte sublicio constitit et eum, donec Gracchus
transiret, ardore spiritus sui saepsit ac ui iam multitudinis obrutus
conuerso in se gladio celeri saltu profundum Tiberis petiit, quamque
in eo ponte caritatem toti patriae Horatius Cocles exhibuerat, unius
amicitiae adiecta uoluntaria morte praestitit. quam bonos Gracchi, si
aut patris aut materni aui sectam uitae ingredi uoluissent, habere
milites potuerant!
quo enim impetu, qua perseuerantia animi Blossius et Pomponius et
Laetorius tropaea ac triumphos eorum adiuuissent, furiosi conatus tam
strenui comites, sinistris quidem auspiciis amicitiae condicionem
secuti, sed quo miseriora, hoc certiora fideliter cultae [nobilitatis]
exempla.
--- cultae nobilitatis 'A'] cultae (ip. Madvig). ---
[IV.7.3] L. autem Reginus, si ad debitam publico ministerio
sinceritatem exigatur, posteritatis conuicio lacerandus, si amicitiae
fido pignore aestimetur, in optimo laudabilis conscientiae portu
relinquendus est:
tribunus enim plebis Caepionem in carcerem coniectum, quod illius
culpa exercitus noster a Cimbris et Teutonis uidebatur deletus,
ueteris artaeque amicitiae memor publica custodia liberauit nec
hactenus amicum egisse contentus etiam fugae eius comes accessit.
pro magnum et inexuperabile tuum, numen, amicitia! cum ex altera
parte res publica manum iniceret, ex altera tua illum dextera
traheret, et illa ut sacrosanctus esse uellet exigeret, tu exilium
indiceres adeo blando uteris imperio supplicium honori praetulit.
[IV.7.4] Admirabile hoc opus tuum, sed quod sequitur aliquanto
laudabilius: recognosce enim quo usque Volumni constantem erga amicum
suum caritatem sine ulla rei publicae iniuria eue<xe>ris.
qui ortus equestri loco, cum M. Lucullum familiariter coluisset
eumque M. Antonius, quia Bruti et Cassii partes secutus fuerat,
interemisset, in magna fugiendi licentia exanimi amico adhaesit
hucusque in lacrimas et gemitus profusus, ut nimia pietate causam sibi
mortis arcesseret: nam propter praecipuam et perseuerantem
lamentationem ad Antonium pertractus est.
cuius postquam in conspectu stetit, "iube me" inquit, "imperator,
protinus ad Luculli corpus ductum occidi: neque enim absumpto illo
superesse debeo, cum ei infelicis militiae auctor extiterim".
quid hac fidelius beniuolentia? mortem amici hostis odio leuauit, uitam
suam consilii crimine astrinxit, quoque illum miserabiliorem redderet, se
fecit inuisiorem.
nec difficiles Antoni aures habuit ductusque, quo uoluerat, dexteram
Luculli auide osculatus, caput, quod abscisum iacebat, sublatum
pectori suo adplicauit ac deinde demissam ceruicem uictori gladio praebuit.
loquatur Graecia Thesea nefandis Pirithoi amoribus suscribentem Ditis
se patris regnis commisisse: uani est istud narrare, stulti credere.
mixtum cruorem amicorum et uulneribus innexa uulnera mortique
inhaerentem mortem uidere, haec sunt uera Romanae amicitiae indicia,
illa gentis ad fingendum paratae monstro similia mendacia.
[IV.7.5] L. quoque Petronius huiusce laudis consortionem merito
uindicat: paria enim in cultu amicitiae auso par gloriae portio
adserenda est. admodum humili loco natus ad equestrem ordinem et
splendidae militiae stipendia P. Caeli beneficio peruenerat.
--- paria enim AL] pari etenim Ac, pari enim G.
--- in cultu (ip. Schottus)] inclitu A, inclytae Ac, inclutu L, inclitae G.
--- P. Caeli] Publii 'A', Ti. P, Coeli AcL, Colaeli A, (Publi)colae Lc, Caeli G, =publico Coeli= (ip. DiVo). ---
cui gratum animum, quia laeta in materia exhibere non contigerat, in
ea, quam inicam fortuna esse uoluit, cum multa fide praestitit. erat
ob Octauio consule Placentiae praepositus Caelius. qua <a> Cinnano
exercitu capta et senior iam et graui ualitudine adfectus, ne in
potestatem hostium ueniret, ad auxilium dexterae Petroni confugit.
--- inicam (ip. Gertz)] iniquam Ac, unicam 'A'.
--- ob] ab AcL, b(octauio) A, om. G. ---
quem is ab incepto consilio frustra conatus abstrahere in isdem
perseuerantem precibus interemit caedique eius suam iunxit, ne eo
iacente, per quem omnia dignitatis incrementa adsecutus fuerat,
superesset. ita alterius fato uerecundia, alterius pietas causam
praebuit.
[IV.7.6] Iungendus Petronio Ser. Terentius est, quamquam ei, sicut
cupierat, pro amico suo perire <non> contigit: incepto namque egregio,
non inrito euentu aestimari debet, quia, quantum in illo fuit, et ipse
extinctus est et D. Brutus periculum euasit mortis.
qui fugiens a Mutina, ut ad se interficiendum ab Antonio missos
equites aduenisse cognouit, quodam in loco iustae poenae debitum
spiritum tenebris furari conabatur, eoque iam facta inruptione
Terentius fideli mendacio obscuritate ipsa suffragante Brutum se esse
simulauit et corpus suum trucidandum equitibus obiecit.
--- furari AcLc] funerari 'A'. ---
uerum cognitus a Furio, cui Brutianae ultionis officium mandatum
fuerat, nece sua amici supplicium discutere non potuit. sic inuitus
fortuna cogente uixit.
[IV.7.7] Ab hoc horrido et tristi pertinacis amicitiae ad laetum et
serenum uultum transeamus atque in<de> eam euocatam, ubi omnia
lacrimis, gemitu, caedibus fuerant referta, in eo, quo dignior est,
felicitatis domicilio conlocemus, gratia, honore abundantissimisque
opibus fulgentem.
--- inde dett.] in 'A', hinc AcLc. ---
orere igitur ab illa, quae sanctorum umbris dicata esse creditur,
sede hinc Decime Laeli, illinc M. Agrippa, alter uirorum, deorum alter
maximum amicum et certa mente et secundis ominibus sortiti, totumque
beatae turbae gregem, qui uestro ductu ueneranda sincerae fidei
stipendia laudibus et praemiis onustus peregit, in lucem uobiscum
protrahite:
--- Decime Lc] Decimi AcLG, Decimie A.
--- Laeli G] Lelli AL.
--- Agrippa Lc] Agrippae 'A'. ---
uestros enim constantis animos, uestra strenua ministeria, uestram
inexpugnabilem taciturnitatem proque dignitate et salute amicorum
perpetuam excubationem et stationem beniuolentiae et rursus harum
rerum uberrimos fructus posterior intuens aetas in excolendo iure
amicitiae qua libentius qua etiam religiosius erit operata.
--- et stationem (ip. Madvig)] testationem 'A', testatiorem Ac, =testata= (ip. DiVo).
--- beniuolentiae ed.1547-1606] benivolentiam 'A', benivolentia Ac. ---
[IV.7.ext.1] Haeret animus in domesticis, sed aliena quoque bene
facta referre Romanae urbis candor hortatur. Damon et Phintias
Pythagoricae prudentiae sacris initiati tam fidelem inter se amicitiam
iunxerant, ut, cum alterum ex his Dionysius Syracusanus interficere
uellet, atque is tempus ab eo, quo prius quam periret domum profectus
res suas ordinaret, impetrauisset, alter uadem se pro reditu eius
tyranno dare non dubitaret. solutus erat periculo mortis qui modo
gladio ceruices subiectas habuerat: eidem caput suum subiecerat cui
securo uiuere licebat.
igitur omnes et in primis Dionysius nouae atque ancipitis rei exitum
speculabantur. adpropinquante deinde finita die nec illo redeunte unus
quisque stultitiae tam temerarium sponsorem damnabat. at is nihil se
de amici constantia metuere praedicabat. eodem autem momento et hora a
Dionysio constituta et eam qui acceperat superuenit.
--- finita 'A'] definita vel praefinita dett. ---
admiratus amborum animum tyrannus supplicium fidei remisit insuperque
eos rogauit ut se in societatem amicitiae tertium sodalicii gradum
mutua culturum beniuolentia reciperent. hascine uires amicitiae?
mortis contemptum ingenerare, uitae dulcedinem extinguere,
crudelitatem mansuefacere, odium in amorem conuertere, poenam
beneficio pensare potuerunt.
--- mutua (ip. Gertz)] ultima G, utuma L, ut una Ac. ---
quibus paene tantum uenerationis quantum deorum inmortalium
caerimoniis debetur: illis enim publica salus, his priuata continetur,
atque ut illarum aedes sacra domicilia, harum fida hominum pectora
quasi quaedam sancto spiritu referta templa sunt.
[IV.7.ext.2] Quod ita esse rex Alexander sensit. Darei castris, in
quibus omnes necessarii eius erant, potitus Hephaestione gratissimo
sibi latus suum tegente ad eos adloquendos uenit.
cuius aduentu mater Darei recreata humi prostratum caput erexit
Hephaestionemque, quia et statura et forma praestabat, more Persarum
adulata tamquam Alexandrum salutauit. admonita deinde erroris per summam
trepidationem excusationis uerba quaerebat.
cui Alexander "nihil est" inquit "quod hoc nomine confundaris: nam et
hic Alexander est". utri prius gratulemur? qui hoc dicere uoluit an
cui audire contigit? maximi enim animi rex et iam totum terrarum orbem
aut uictoriis aut spe conplexus tam paucis uerbis se cum comite suo
partitus est.
--- utri AcG] uti AL, cui Lc.
--- et iam Ac] etiam 'A'. ---
o donum inclytae uocis danti pariter atque accipienti speciosum! quod
priuatim quoque merito ueneror clarissimi ac disertissimi uiri
promptissimam erga me beniuolentiam expertus. nec metuo ne parum
conueniat mihi Pompeium meum instar esse Alexandri, cum illi
Hephaestio suus alter fuerit Alexander.
ego uero grauissimo crimini sim obnoxius, constantis et benignae
amicitiae exempla sine ulla eius mentione transgressus, cuius in animo
uelut in parentum amantissimorum pectore laetior uitae meae status
uiguit, tristior adquieuit, a quo omnium commodorum incrementa ultro
oblata cepi, per quem tutior aduersus casus steti, qui studia nostra
ductu et auspiciis suis lucidiora et alacriora reddidit.
itaque paui inuidiam quorundam optimi amici iactura, uidelicet quia
fructu torseram, non quidem meo merito, gratiam meam, quantacumque
fuit, cum his, qui ea uti uoluerunt, partitus. uerum nulla tam modesta
felicitas est, quae malignitatis dentes uitare possit.
--- fructu Lc] fructum 'A'. ---
et quo secessu quosdam fugeris aut quibus infulis misericordiae
permulseris, ne alienis malis perinde ac bonis suis laetentur et gestiant?
diuites sunt aliorum iacturis, locupletes calamitatibus, immortales
funeribus. sed illi quatenus alienis incommodis suorum adhuc expertes
insultent optima uindex insolentiae uarietas humanae condicionis
uiderit.
De liberalitate.
[IV.8.1] Nostrum opus pio egressu ad proprium dolorem prouectum in
suum ordinem reuocetur, liberalitatisque conmemorationi uacemus. cuius
duo sunt maxime probabiles fontes, uerum iudicium et honesta
beniuolentia: nam cum ab his orietur, tunc demum ei ratio constat.
dono autem ipsi gratiam et magnitudo quidem sua, sed efficaciorem
aliquanto opportunitas conciliat:
--- gratiam dett.] gratia 'A'. ---
Accedit enim pretio rei inaestimabile momentum occasionis. quae Fabio
Maximo tot ante saecula paruam pecuniae summam erogatam ad hoc usque
tempus laudabilem fecit.
captiuos ab Hannibale interposita pactione nummorum receperat. qui
cum a senatu non praestarentur, misso in urbem filio fundum, quem
unicum possidebat, uendidit eiusque pretium Hannibali protinus
numerauit, si ad calculos reuocetur, paruum, utpote septem iugeribus
et hoc in Pupinia addictis redactum, si animo }crux{ praerogantis,
omni pecunia maius:
se enim patrimonii quam patriam fidei inopem esse maluit, eo quidem
maiore cum commendatione, quod proni studii certius indicium est supra
uires niti quam uiribus ex facili uti: alter enim quod potest
praestat, alter plus etiam quam potest.
--- proni] =prompti= (ip. DiVo). ---
[IV.8.2] Itaque eiusdem temporis femina Busa nomine, regionis autem
Apulae ditissima, merito quidem liberalitatis testimonium receperit,
sed excellentes opes suas Fabianis rei familiaris angustiis non
conparauerit:
nam etsi circa x¯ ciuium nostrorum, Cannensis proelii reliquias,
benignissime intra Canusina moenia alimentis sustentauit, saluo tamen
statu fortunarum suarum munificam se populo Romano praestitit: Fabius
in honorem patriae paupertatem inopia mutauit.
--- x¯ L] x AG. ---
[IV.8.3] In Q. quoque Considio saluberrimi exempli nec sine paruo
ipsius fructu liberalitas adnotata est. qui Catilinae furore ita
consternata re publica, ut ne a locupletibus quidem debitae pecuniae
propter tumultum pretiis possessionum deminutis solui creditoribus
possent, cum centies atque quinquagies sestertii summam in faenore
haberet, neque de sorte quemquam debitorum suorum neque de usura
appellari a suis passus est,
--- centies] =centum= (ip. Lippi Bigazzi). ---
quantumque in ipso fuit, amaritudinem publicae confusionis priuata
tranquillitate mitigauit, opportune mirificeque testatus se nummorum
suorum, non ciuilis sanguinis esse faeneratorem:
nam qui nunc praecipue negotiatione delectantur, cum pecuniam domum
cruentam retulerunt, quam inprobando gaudio exultent cognoscent, si
diligenter senatus consultum, quo Considio gratiae actae sunt, legere
non fastidierint.
[IV.8.4] Queri mecum iam dudum populus Romanus uidetur, quod, cum
singulorum munificentiam consecter, de sua taceam: ad summam enim eius
laudem pertinet quem animum regibus et urbibus et gentibus
praestiterit recognosci, quod omne praeclari facti decus crebra
memoria in se ipso reuirescit.
Asiam bello captam Attalo regi muneris loco possidendam tradidit, eo
excelsius et speciosius urbi nostrae futurum imperium credens, si
ditissimam atque amoenissimam partem terrarum orbis in beneficio quam
in fructu suo reponere maluisset. ipsa uictoria donum felicius, quia
multum occupasse inuidiam habere potuit, tantum tribuisse gloria
carere non potuit.
[IV.8.5] Illius uero Romanae liberalitatis caelestem spiritum nullae
litterae satis dignis laudibus prosequentur: Philippo enim Macedoniae
rege superato, cum ad Isthmicum spectaculum tota Graecia conuenisset,
T. Quintius Flamininus tubae signo silentio facto per praeconem haec
uerba recitari iussit: "S. P. Q. R. et T. Quintius Flamininus
imperator omnes Graeciae urbes, quae sub dicione Philippi regis
fuerunt, liberas atque inmunes esse iubet."
quibus auditis maximo et inopinato gaudio homines perculsi primo
ueluti non audisse se quae audierant credentes obticuerunt. iterata
deinde pronuntiatione praeconis tanta caelum clamoris alacritate
conpleuerunt, ut certe constet aues, quae superuolabant, adtonitas
pauentesque decidisse.
magni animi fuisset a tot captiuorum capitibus seruitutem detraxisse,
quot tunc nobilissimis et opulentissimis urbibus populus Romanus
libertatem largitus est.
Ad cuius maiestatem pertinet non solum quae ipse benigne tribuit, sed
etiam quae alio tribuente sensit commemorari: ut enim illic meritae, ita hic
redditae laudis conmendatio est.
--- meritae (ip. Kempf)] commemoratae AcLg, commimoratae A, collatae Ac. ---
[IV.8.ext.1] Hiero Syracusarum rex audita clade, qua Romani apud
Trasimennum lacum erant adflicti, ccc milia modium tritici et cc
hordei aurique ducenta et xl pondo urbi nostrae muneri misit.
neque ignarus uerecundiae maiorum nostrorum, ne aurum nollent
accipere, in habitum id Victoriae formauit, ut eos religione motos
munificentia sua uti cogeret, uoluntate mittendi prius, iterum
prouidentia cauendi ne remitteretur liberalis.
--- nostrorum, ne aurum L] nostrorum ne id Ac, nostrorum ne Ac, nostrorum G. ---
[IV.8.ext.2] Subnectam huic Acragantinum Gillian, quem propemodum
ipsius liberalitatis praecordia constat habuisse. erat opibus
excellens, sed multo etiam animo quam diuitiis locupletior semperque
in eroganda potius quam in corripienda pecunia occupatus, adeo ut
domus eius quasi quaedam munificentiae officina crederetur:
illinc enim publicis usibus apta monumenta extruebantur, illinc grata
populi oculis spectacula edebantur, illinc epularum magnifici
apparatus labentique annonae subsidia oriebantur.
--- populi dett.] pupillis 'A', pupillorum Ac. ---
et cum haec uniuersis, priuatim alimenta inopia laborantibus, dotes
uirginibus paupertate pressis, subsidia detrimentorum incursu quassatis
erogabantur. hospites quoque cum urbanis penatibus tum etiam rusticis
tectis benignissime excepti, uariis muneribus ornati dimittebantur.
quodam uero tempore d simul Gelensium equites ui tempestatis in
possessiones suas conpulsos aluit ac uestiuit. quid multa? non
mortalem aliquem, sed propitiae Fortunae benignum esse diceres sinum.
ergo quod Gillias possidebat omnium quasi commune patrimonium erat.
pro cuius salute et incrementis cum Acragantina ciuitas tum etiam
uicinae regiones uotis excubabant.
conloca e contraria parte arcas inexorabilibus claustris obseratas,
nonne praestantiorem aliquanto existimes illam inpensam quam hanc
custodiam?
De humanitate aut clementia.
De gratis.
De ingratis.
De pietate erga parentes erga fratres erga patriam.
De parentum amore et indulgentia in liberos.
De parentum seueritate aduersus liberos.
De parentum aduersus suspectos liberos moderatione.
De parentibus qui obitum filiorum forti animo tulerunt.
De humanitate aut clementia.
[V.1.praef.] Liberalitati quas aptiores comites quam humanitatem et
clementiam dederim, quoniam idem genus laudis expetunt? quarum prima }crux{
inopia, proxima occupatione, tertia ancipiti fortuna praestatur,
cumque nescias quam maxime probes, eius tamen commendatio praecurrere
uidetur, cui nomen ex ipso numine quaesitum est.
[V.1.1a] Ante omnia autem humanissima et clementissima senatus acta
referam. qui, cum Karthaginiensium legati ad captiuos redimendos in
urbem uenissent, protinus his nulla pecunia accepta reddidit iuuenes
numerum duum milium et septingentorum et xl trium expletissimos rerum
tantum hostium exercitum dimissum, tantam pecuniam contemptam, tot
Punicis iniuriis ueniam datam: ipsos legatos obstipuisse arbitror ac secum dixisse
--- expletissimos rerum] explentes uerum Ac, expletissimis (-os Lc) rerum LG, explentis P. ---
"o munificentiam gentis Romanae deorum benignitati aequandam! o etiam
nostram legationem supra uota felicem! nam quod beneficium numquam
dedissemus, accepimus."
[V.1.1b] Illud quoque non paruum humanitatis senatus indicium est:
Syphacem enim, quondam opulentissimum Numidiae regem, captiuum in
custodia Tiburi mortuum publico funere censuit efferendum, ut uitae
dono honorem sepulturae adiceret.
[V.1.1c] consimilique clementia in Perse usus est: nam cum Albae, in
quam custodiae causa relegatus erat, decessisset, quaestorem misit,
qui eum publico funere efferret, ne regias reliquias iacere
inhonoratas pateretur.
[V.1.1d] Hostibus haec et miseris et fato functis officia [regibus]
erogata, illa amicis et felicibus et uiuis tributa sunt. confecto
Macedonico bello Musochanes Masinissae filius cum equitibus,
quos in praesidium Romanorum adduxerat, ab imperatore Paulo
ad patrem remissus tempestate classe dispersa Brundisium aeger
delatus est.
--- regibus 'A'] del. ed.1651-1715. ---
quod ubi senatus cognouit, continuo illo quaestorem ire iussit, cuius
cura et hospitium adulescenti expediretur et omnia, quae ad
ualitudinem opus essent, praeberentur inpensaeque liberaliter cum ipsi
tum toti comitatui praestarentur, naues etiam ut prospicerentur,
quibus se bene ac tuto cum suis in Africam traiceret.
equitibus singulas libras argenti et quingenos sestertios dari
imperauit. quae tam prompta et tam exquisita patrum conscriptorum
humanitas efficere potuit ut, etiamsi expirasset adulescens, aequiore
animo desiderium eius pater toleraret.
[V.1.1e] Idem senatus, cum <ad gratulandum> sibi Prusian Bithyniae
regem Perse <deuicto> uenire audisset, obuiam illi P. Cornelium
Scipionem quaestorem Capuam misit censuitque ut ei domus Romae quam
optima conduceretur et copiae non solum ipsi, sed etiam comitibus eius
publice praeberentur, in eoque excipiendo tota urbs unius humani amici
uultum habuit. itaque qui amantissimus nostri uenerat, duplicata erga
nos beniuolentia in regnum suum reuersus est.
--- ad gratulandum PAc] om. 'A'.
--- Prusian] Prusyan AcG, Brusian A, Brysian L, Prusiam P.
--- deuicto PAc] om. 'A'. ---
[V.1.1f] Ne Aegyptus quidem Romanae humanitatis expers fuit. Rex eius
Ptolomaeus a minore fratre regno spoliatus petendi auxilii gratia cum
paucis admodum seruis squalore obsitus Romam uenerat ac se in
hospitium Alexandrini pictoris contulerat.
id postquam senatui relatum est, accersito iuuene quam potuit
accurata excusatione usus est, quod nec quaestorem illi more maiorum
obuiam misisset nec publico eum hospitio excepisset, eaque non sua
neglegentia, sed ipsius subito et clandestino aduentu facta dixit et
illum e curia protinus ad publicos penates deduxit hortatusque est ut
depositis sordibus adeundi ipsius diem peteret.
quin etiam curae habuit ut ei munera per quaestorem cotidie darentur.
his gradibus officiorum iacentem ad regium fastigium erexit effecitque
ut plus spei in auxilio populi Romani quam metus in sua fortuna
reponeret.
[V.1.2] Atque ut ab uniuersis patribus conscriptis ad singulos
ueniam, L. Cornelius consul primo Punico bello, cum Olbiam oppidum
cepisset, pro quo fortissime dimicans Hanno dux Karthaginiensium
occiderat, corpus eius e tabernaculo suo amplo funere extulit nec
dubitauit hostis exequias ipse celebrare, eam demum uictoriam et apud
deos et apud homines minimum inuidiae habituram credens, <quae> quam
plurimum humanitatis habuisset.
--- Olbiam 'A'] Oluiam PAc.
--- quae quam ed.1726] quam 'A', cum Ac, =quae= ed.1651-1715. ---
[V.1.3] Quid de Quintio Crispino loquar, cuius mansuetudinem
potentissimi adfectus, ira atque gloria, quatere non potuerunt? Badium
Campanum et hospitio benignissime domi suae exceperat et aduersa
ualitudine correptum adtentissima cura recreauerat. a quo post illam
nefariam Campanorum defectionem in acie ad pugnam prouocatus, cum et
uiribus corporis <et> animi uirtute aliquanto esset superior, monere
ingratum quam uincere maluit:
nam "quid agis" inquit, "demens, aut quo te praua cupiditas
transuersum rapit? parum habes publica impietate furere, nisi etiam
priuata lapsus fueris? unus uidelicet tibi Romanorum Quintius placet,
in quo sceleste exerceas arma, cuius penatibus et honoris
uicissitudinem et salutem tuam debes!
at me foedus amicitiae diique hospitales, sancta nostro sanguini,
uestris pectoribus uilia pignora, hostili certamine congredi tecum uetant.
quin etiam, si in concursu exercituum fortuito umbonis mei inpulsu
prostratum agnouissem, adplicatum iam ceruicibus tuis mucronem
reuocassem. tuum ergo crimen sit hospitem occidere uoluisse, meum non
eris hospes occisus. proinde aliam qua occidas dexteram quaere,
quoniam mea te seruare didicit".
dedit utrique caeleste numen debitum exitum, si quidem in eo proelio
Badius obtruncatus est, Quintius insigni pugna clarus euasit.
[V.1.4] Age, M. Marcelli clementia quam clarum quamque memorabile
exemplum haberi debet! qui captis ab se Syracusis in arce earum
constitit, ut urbis modo opulentissimae, tunc adflictae fortunam ex
alto cerneret. ceterum casum eius lugubrem intuens fletum cohibere non
potuit. quem si quis ignarus uiri aspexisset, alterius uictoriam esse
credidisset.
--- uiri ed.1547-1606] uir 'A'. ---
itaque, Syracusana ciuitas, maxima clade tua aliquid admixtum
gratulationis habuisti, quia, si tibi incolumem stare fas non erat,
leniter sub tam mansueto uictore cecidisti.
[V.1.5] Q. uero Metellus Celtibericum in Hispania gerens bellum, cum
urbem Centobrigam obsideret et iam admota machina partem muri, quae
sola conuelli poterat, disiecturus uideretur, humanitatem propinquae
uictoriae praetulit:
nam cum Rhoetogenis filios, qui ad eum transierat, Centrobigenses
machinae ictibus obiecissent, ne pueri in conspectu patris crudeli
genere mortis consumerentur, quamquam ipse Rhoetogenes negabat esse
inpedimento quominus etiam per exitium sanguinis sui expugnationem
perageret, ab obsidione discessit.
--- Rhoetogenis P] Rhetogenis 'A'.
--- exitium dett.] exitum 'A'. ---
quo quidem tam clementi facto etsi non unius ciuitatis moenia, omnium
tamen Celtiberarum urbium animos cepit effecitque ut ad redigendas eas
in dicionem populi Romani non multis sibi obsidionibus opus esset.
[V.1.6] Africani quoque posterioris humanitas speciose lateque
patuit: expugnata enim Karthagine circa ciuitates Siciliae litteras
misit, ut ornamenta templorum suorum a Poenis rapta per legatos
recuperarent inque pristinis sedibus reponenda curarent. beneficium
dis pariter atque hominibus acceptum!
[V.1.7] Huic facto par eiusdem uiri }crux{ humanitas. a quaestore suo
hastae subiectos captiuos uendente puer eximiae formae et liberalis
habitus missus est.
--- uiri 'A'] aui dett. ---
de quo cum explorasset Numidam esse, orbum relictum a patre, educatum
apud auunculum Masinissam, eo ignorante inmaturam aduersus Romanos
ingressum militiam, et errori illius ueniam dandam et amicitiae regis
fidissimi populo Romano debitam uenerationem tribuendam existimauit.
itaque puerum anulo fibulaque aurea et tunica laticlauia Hispanoque
sagulo et ornato equo donatum datis qui eum prosequerentur equitibus
ad Masinissam misit, eos uictoriae maximos fructus ratus, dis
ornamenta, hominibus [regibus] sanguinem suum restituere.
--- ratus... hominibus (ip. Kempf)] ratus dis ornamenta rerum G, ratos si ornaras.tras.ominibus regibus A,
ratus sic ornatum omnibus regi Ac, ratos disornamenras.m hominibus regibus L, ratus dis ornamenta eorum
hominibus regibus Lc, ratus dis ornamenta templorum hominibus regibus dett. ---
[V.1.8] L. etiam Pauli in tali genere laudis memoria adprehendenda
est. qui, cum Persen parui temporis momento captiuum ex rege ad se
adduci audisset, occurrit ei Romani imperii decoratus ornamentis
conatumque ad genua procumbere dextera manu adleuauit et Graeco
sermone ad spem exhortatus est. introductum etiam in tabernaculum
lateri suo proximum in consilio sedere iussit nec honore mensae
indignum iudicauit.
proponatur in conspicuo acies, qua prostratus est Perses, et harum
rerum, quas retuli, contextus, utro magis spectaculo delectentur
homines dubitabunt: nam si egregium est hostem abicere, non minus
tamen laudabile infelicis scire misereri.
[V.1.9] Haec L. Pauli humanitas admonet me ne de Cn. Pompei clementia
taceam. regem Armeniae Tigranem, qui et per se magna cum populo Romano
bella gesserat et infestissimum urbi nostrae Mitridatem Ponto pulsum
uiribus suis protexerat, in conspectu suo diutius iacere supplicem passus non est,
sed benignis uerbis recreatum diadema, quod abiecerat, capiti
reponere iussit certisque rebus imperatis in pristinum fortunae
habitum restituit, aeque pulchrum esse iudicans et uincere reges et facere.
[V.1.10] Quam praeclarum tributae humanitatis specimen Cn. Pompeius,
quam miserabile desideratae idem euasit exemplum! nam qui Tigranis
tempora insigni regio texerat, eius caput tribus coronis triumphalibus
spoliatum in suo modo terrarum orbe nusquam sepulturae locum habuit,
sed abscisum a corpore inops rogi nefarium Aegyptiae perfidiae munus
portatum est etiam ipsi uictori miserabile:
ut enim id Caesar aspexit, oblitus hostis soceri uultum induit ac
Pompeio cum proprias tum et filiae suae lacrimas reddidit, caput autem
plurimis et pretiosissimis odoribus cremandum cura<ui>t.
--- curauit dett.] curat AG, erat L. ---
quod si non tam mansuetus animus diuini principis extitisset, paulo
ante Romani imperii columen habitum sic mortalium negotia fortuna
uersat inhumatum iacuisset.
Catonis quoque morte Caesar audita et se illius gloriae inuidere et
illum suae inuidisse dixit patrimoniumque eius liberis ipsius incolume
seruauit. et hercule diuinorum Caesaris operum non parua pars Catonis
salus fuisset.
[V.1.11] M. etiam Antoni animus talis humanitatis intellectu non
caruit: M. enim Bruti corpus liberto suo sepeliendum tradidit, quoque
honoratius cremaretur, inici ei suum paludamentum iussit, iacentem
hostem deposito aestimans odio:
cumque interceptum a liberto paludamentum conperisset, ira percitus
pro<ti>nus in eum animaduertit hac ante praefatione usus: "quid? tu
ignorasti cuius tibi uiri sepulturam conmisissem?" fortem piamque eius
uictoriam Philippii campi libenter uiderunt, sed ne ista quidem
generosissimae indignationis uerba inuiti audierunt.
--- protinus AcG] pronus AL.
--- Philippii campi (ip. Kempf)] Philippi campi AL (unum verbum A), Philippicam G. ---
[V.1.ext.1] Commemoratione Romani exempli in Macedoniam deductus
morum Alexandri praeconium facere cogor, cuius ut infinitam gloriam
bellica uirtus, ita praecipuum amorem clementia meruit.
is, dum omnes gentes infatigabili cursu lustrat, quodam loci niuali
tempestate oppressus senio iam confectum Macedonem militem nimio
frigore obstupefactum ipse sublimi et propinqua igni sede residens
animaduertit factaque non fortunae, sed aetatis utriusque aestimatione
descendit et illis manibus, quibus opes Darii adflixerat, corpus
frigore duplicatum in suam sedem inposuit:
id ei salutare futurum, quod apud Persas capital extitisset, solium
regium occupasse. quid ergo mirum est, si sub eo duce tot annis
militare iucundum ducebant, cui gregarii militis incolumitas proprio
fastigio carior erat?
idem non hominum ulli, sed naturae fortunaeque cedens, quamquam
uiolentia morbi dilabebatur, in cubitum tamen erectus dexteram
omnibus, qui eam contingere uellent, porrexit.
quis autem illam osculari non cuperet, quae iam fato oppressa maximi
exercitus conplexui humanitate quam spiritu uiuidior suffecit?
--- cuperet ed.1651-1715] curaret ed.1502-34, curreret 'A'.
--- uiuidior (ip. Madvig)] uiuidiore 'A'.
--- suffecit Ac] sufficit 'A'. ---
[V.1.ext.2] Non tam robusti generis humanitas, sed et ipsa tamen
memoria prosequenda Pisistrati Atheniensium tyranni narrabitur. qui,
cum adulescens quidam amore filiae eius uirginis accensus in publico
obuiam sibi factam osculatus esset, hortante uxore ut ab eo capitale
supplicium sumeret respondit, "si eos, qui nos amant, interficiemus,
quid eis faciemus, quibus odio sumus?"
minime digna uox cui adiciatur eam ex tyranni ore [de humanitate]
manasse. in hunc modum filiae iniuriam tulit, suam multo laudabilius.
a Thrasippo amico inter cenam sine fine conuicio laceratus ita et
animum et uocem ab ira cohibuit, ut putares satellitem <a> tyranno
male audire.
--- ore de humanitate ALGc] ore G. ---
abeuntem quoque, ueritus ne propter metum maturius se conuiuio
subtraheret, inuitatione familiari coepit retinere. Thrasippus
concitatae temulentiae impetu euectus os eius sputo respersit nec
tamen in uindictam sui ualuit accendere. ille uero etiam filios suos
uiolatae patris maiestati subuenire cupientis retraxit.
posteroque die Thrasippo supplicium a se uoluntaria morte exigere
uolente uenit ad eum dataque fide in eodem gradu amicitiae mansurum,
ab incepto reuocauit. si nihil aliud dignum honore memoriae gessisset,
his tamen factis abunde se posteritati conmendasset.
[V.1.ext.3] Aeque mitis animus Pyrri regis. audierat quodam in
conuiuio Tarentinorum parum honoratum de <se> sermonem habitum:
accersitos qui ei interfuerant percontabatur an ea, quae ad aures
ipsius peruenerant, dixissent.
--- quodam ed.1608-60] quosdam 'A', quosdam habuisse dett. ---
tum ex his unus, "nisi" inquit "uinum nos defecisset, ista, quae tibi
relata sunt, prae eis, quae de te locuturi eramus, lusus ac iocus
fuissent". tam urbana crapulae excusatio tamque simplex ueritatis
confessio iram regis conuertit in risum. qua quidem clementia et
moderatione adsecutus est ut et sobrii sibi Tarentini gratias agerent
et ebrii bene precarentur.
Ab eadem altitudine humanitatis legatis Romanorum ad redimendos
captiuos castra sua petentibus, quo tutius uenirent, Lyconem Molosson
obuiam misit, quo honoratius exciperentur, ipse cum ornatu regio
<salu>tatum extra portam occurrit, secundarum rerum prouentu non
corruptus, ut officii respectum in iis deponeret, qui tum maxime armis
cum eo dissidebant.
--- ornatu regio <salu>tatum (ip. Foertsch)] ornatu equitatum (-uu- G) 'A', ornato equitatu AcLc, ornatu regio P. ---
[V.1.ext.4] Cuius tam mitis ingenii debitum fructum ultimo fati sui
tempore cepit: nam cum diris auspiciis Argiuorum inuasisset urbem,
abscisumque eius caput Alcyoneus Antigoni regis filius ad patrem
propugnator enim laboran<tibus> aderat laetus uelut aliquod
felicissimum uictoriae opus attulisset, Antigonus correpto iuuene,
quod tanti uiri subitae ruinae inmemor humanorum casuum effuso gaudio
insultaret, humo caput sublatum causea, qua uelatum caput suum more
Macedonum habebat, texit corporique Pyrri redditum honoratissime
cremandum curauit.
--- fructum G] strictum AL.
--- tempore cepit (ip. Stanger)] tempore recepit AG, temporere coepit L.
--- diris auspiciis Gc] diri auspicis AL, diris auspicis AcG, diri auspicii Lc.
--- propugnator... aderat (ip. Madvig)] propugnatorem laborans laeterat AL, propugnatorem laborans G.
--- causea dett.] gausea 'A'. ---
quin etiam filium eius Helenum captiuum ad se pertractum et cultum et
animum regium gerere iussit ossaque ei Pyrri aurea inclusa urna Epirum
in patriam ad Alexandrum fratrem portanda dedit.
[V.1.ext.5] Campani autem exercitum nostrum cum consulibus apud
Caudinas furcas sub iugum a Samnitibus missum nec inermem tantum, sed
etiam nudum urbem suam intrantem perinde ac uictorem et spolia hostium
prae se ferentem uenerabiliter exceperunt
protinusque consulibus insignia honoris, mili<ti>bus uestem, arma,
equos, commeatum benignissime praestando et inopiam et deformitatem
Romanae cladis mutarunt. quo animo si pro imperio nostro aduersus
Hannibalem quoque usi fuissent, truculentis securibus materiem
saeuiendi non praebuissent.
--- consulibus dett.] consuli AcLc, consul L, cons. G.
--- insignia Ac] insigni AG.
--- militibus AcLc] et milibus L, similibus G. ---
[V.1.ext.6] Facta mentione acerrimi hostis mansuetudinis eius
operibus, quam Romano nomini praestitit, locum, qui inter manus est,
finiam: Hannibal enim Aemilii Pauli apud Cannas trucidati quaesitum
corpus, quantum in ipso fuit, inhumatum iacere passus non est.
Hannibal Ti. Gracchum Lucanorum circumuentum insidiis cum summo honore
sepulturae mandauit et ossa eius in patriam portanda militibus nostris tradidit.
Hannibal M. Marcellum in agro Bruttio, dum conatus Poenorum cupidius
quam consideratius speculatur, interemptum legitimo funere extulit
punicoque sagulo et corona donatum aurea rogo inposuit. ergo
humanitatis dulcedo etiam in <ef>ferata barbarorum ingenia penetrat
toruosque et truces hostium mollit oculos ac uictoriae insolentissimos
spiritus flectit.
--- funere P] iure AcLG, iurae L.
--- aurea P] laurea 'A'.
--- in efferata Ac] inferata 'A', efferata Lc.
--- toruosque Lc] orbosque 'A'. ---
nec illi arduum ac difficile est inter arma contraria, inter
destrictos conminus mucrones placidum iter reperire. uincit iram,
prosternit odium hostilemque sanguinem hostilibus lacrimis miscet.
quae etiam Hannibalis admirabilem uocem pro funeribus Romanorum
ducum arbitria statuentis expressit. quin aliquanto ei plus gloriae Paulus
et Gracchus et Marcellus sepulti quam oppressi attulerunt,
--- quae Ac] atque LG.
--- ducum Ac] duci 'A'.
--- quin (ip. Kempf)] quia 'A'. ---
si quidem illos Punico astu decepit, Romana mansuetudine honorauit.
uos quoque, fortes ac piae umbrae, non paenitendas sortitae estis
exequias: nam ut optabilius in patria, ita speciosius pro patria
conlapsae supremi officii decus infelicitate amissum uirtute
recuperastis.
De gratis.
[V.2.praef.] Gratas uero animi significationes et ingrata facta libuit
oculis subicere, ut uitio ac uirtuti iusta merces aestimationis ipsa
comparatione accederet.
sed quoniam contrario proposito sese distinxerunt, nostro quoque
stilo separentur, prioremque locum obtineant quae laudem quam quae
reprehensionem merentur.
[V.2.1] Atque ut a publicis actis ordiar, Marcium patriae }crux{
conantem admotoque portis urbis ingenti Volscorum exercitu funus ac
tenebras Romano imperio minantem Veturia mater et Volumnia uxor
nefarium opus exequi precibus suis passae non sunt.
--- patriae }crux{ conantem 'A'] patriam oppugnare conantem Ac. ---
in quarum honorem senatus matronarum ordinem benignissimis decretis
adornauit: sanxit namque ut feminis semita uiri cederent, confessus
plus salutis rei publicae in stola quam in armis fuisse, uetustisque
aurium insignibus nouum uittae discrimen adiecit. permisit quoque his
purpurea ueste et aureis uti segmentis.
--- uittae Lc] uitae 'A'. ---
super haec aedem et aram Fortunae muliebri eo loco, quo Coriolanus
exoratus fuerat, faciendam curauit, memorem beneficii animum suum exquisito
religionis cultu testando. Quem secundi etiam Punici belli tempore exhibuit:
cum enim a Fuluio Capua obsideretur ac duae Campanae mulieres
beniuolentiam erga Romanos dimittere ex animis noluissent, Vestia
Oppia mater familiae et Cluuia Facula meretrix, quarum altera cotidie
pro salute exercitus nostri sacrificauit, altera captis militibus
Romanorum alimenta subministrare non destitit, urbe illa oppressa
senatus his et libertatem et bona restituit, et si quid amplius
praemii petissent, libenter se daturum adseuerauit.
--- Vestia L] Vescia PAc, uestigia G.
--- Oppia PAc] oppida LG.
--- Facula AGP] Falcula L. ---
uacasse tanto gaudio patribus conscriptis duabus humillimis feminis
referre gratiam, nedum tam prompte retulisse mirandum.
--- prompte retulisse ed.1726] propter se tulisse AcLG (-ll- A), prae se tulisse Ac, propense Lc. ---
[V.2.2] Quid illa quoque iuuentute Romana gratius, quae Nautio et
Minucio consulibus ultro nomina sua militari sacramento obtulit, ut
Tusculanis, quorum fines Aequi occupauerant, praesidium ferrent, quia
paucis ante mensibus constantissime et fortissime imperium populi
Romani defenderant?
--- Nautio ed.1567-92] Nautius P, Naucio Ac, Nuntio LG.
--- Minucio dett.] Minutui 'A'. ---
ergo, quod auditu nouum est, ne patriae grata uoluntas cessasse
uideretur, exercitus se ipse conscripsit.
[V.2.3] Magnum grati populi specimen in Q. Fabio Maximo enituit: nam
cum quinque consulatibus salutariter re publica administrata
decessisset, certatim aes contulit, quo maior ac speciosior funeris
eius pompa duceretur.
eleuet aliquis praemia uirtutis, cum animaduertat fortes uiros
felicius sepeliri quam uiuere ignauos.
[V.2.4] Fabio autem etiam incolumi summa cum gloria gratia relata
est. dictatori ei magister equitum Minucius scito plebis, quod numquam
antea factum fuerat, aequatus partito exercitu separatim in Samnio cum
Hannibale conflixerat.
ubi temere inito certamine pestiferum habiturus exitum subsidio Fabi
conseruatus, et ipse eum patrem appellauit et ab legionibus suis
patronum salutari uoluit ac deposito aequalis imperii iugo magisterium
equitum, sicut par erat, dictaturae subiecit inprudentisque uulgi
errorem gratae mentis significatione correxit.
[V.2.5] Tam hercule probabiliter quam Q. Terentius Culleo praetoria
familia natus et inter paucos senatorii ordinis splendidus optimo
exemplo Africani superioris currum triumphantis, quia captus a
Karthaginiensibus ab eo fuerat recuperatus, pilleum capite gerens sec<ut>us est:
--- secutus AcLcG] secus AL. ---
auctori enim libertatis suae tamquam patrono accepti beneficii
confessionem spectante populo Romano merito reddidit.
--- tamquam AcLcG] tamque AL. ---
[V.2.6] At Flaminini de Philippo rege triumphantis currum non unus,
sed duo milia ciuium Romanorum pilleata comitata sunt, quae is Punicis
bellis intercepta et in Graecia seruientia cura sua collecta in
pristinum gradum restituerat. }crux{ geminarum ea decus imperatoris, a
quo simul et deuicti hostes et conseruati ciues spectaculum patriae praebuerunt.
--- geminarum ea L] geminum ea G, geminum (vel geminatum) ea (vel ea re) dett. ---
illorum quoque salus dupliciter omnibus accepta fuit, et quia tam
multi et quia tam grati exoptatum libertatis statum recuperauerant.
--- recuperauerant (ip. Kempf)] recuperauerunt 'A'. ---
[V.2.7] Metellus uero Pius pertinaci erga exulem patrem amore tam
clarum lacrimis quam alii uictoriis cognomen adsecutus non dubitauit
consul pro Q. Calidio praeturae candidato supplicare populo, quod
tribunus pl. legem, qua pater eius in ciuitatem restitueretur, tulerat.
--- praeturae dett.] praetore 'A'. ---
quin etiam patronum eum domus et familiae suae semper dictitauit. nec
hac re de principatu, quem procul dubio obtinebat, quicquam decerpsit,
quia non humili, sed grato animo longe inferioris hominis maximo
merito eximiam summittebat dignitatem.
--- decerpsit Ac] arcesit L, accersiit G, decessit dett. ---
[V.2.8] Nam C. quidem Marii non solum praecipuus, sed etiam
praepotens gratae mentis fuit impetus: duas enim Camertium cohortes
mira uirtute uim Cimbrorum sustinentis in ipsa acie aduersus
condicionem foederis ciuitate donauit.
quod quidem factum et uere et egregie excusauit dicendo, inter
armorum strepitum uerba se iuris ciuilis exaudire non potuisse. et
sane id tempus tunc erat, quo magis defendere quam audire leges
oportebat.
[V.2.9] C. Marii uestigia ubique L. Sulla certamine laudis
subsequitur: dictator enim priuato et<iam> Pompeio et caput adaperuit
et sella adsurrexit et equo descendit eaque se libenter facere in
contione praedicauit, memor ab eo duo de xx annos nato partes suas
exercitu paterno adiutas.
--- priuato etiam Pompeio ed.1567-92] priuato Pompeio dett., privato et Pompeio 'A'. ---
multa insignia Pompeio, sed nescio an hoc quicquam admirabilius
contigerit, quod magnitudine beneficii sui obliuisci Sullam coegit.
[V.2.10] Sit aliquis in summo splendore etiam sordibus gratis locus.
M. Cornuto praetore funus Hirti et Pansae iussu senatus locante qui
tunc libitinam exercebant cum rerum suarum usum tum ministerium suum
gratuitum polliciti sunt, quia hi pro re publica dimicantes
occiderant, perseuerantique postulatione extuderunt ut exequiarum
apparatus sestertio nummo ipsis praebendus addiceretur.
--- praebendus ed.1651-1715] praebentibus 'A'. ---
quorum laudem }crux{ adiecta lege condicio auget magis quam extenuat,
quoniam quidem quaestum contempserunt nulli alii rei quam quaestui
uiuentes.
--- adiecta 'A'] abiecta Lc.
--- quidem AcG] quidam AL. ---
Pace cinerum suorum reges gentium exterarum secundum
hunc tam contemptum gregem referri se patientur, qui aut non
adtingendus aut [non] in ultima parte domesticorum exemplorum
conlocandus fuit.
sed dum honesti etiam ab infimis istis editi memoria non intercidat,
licet separatum locum obtineant, ut nec his adiecti nec illis praelati
uideantur.
--- istis (ip. Kempf)] estis 'A', om. dett. ---
[V.2.ext.1] Darius priuatae adhuc fortunae amiculo Sylosontis Sami
delectatus curio<sio>re contemplatione fecit ut ultro sibi et quidem a
cupido daretur. cuius muneris quam grata aestimatio animo eius esset
adlapsa regno potitus ostendit: totam namque urbem et insulam Samiorum
Sylosonti fruendam tradidit:
non enim pretium rei aestimatum, sed occasio liber<ali>tatis honorata
est, magisque a quo donum proficisceretur quam ad quem perueniret
prouisum.
[V.2.ext.2] Mitridates quoque rex magnifice gratus apparuit, quoniam
pro Leonico, acerrimo salutis suae defensore, a Rhodiis nauali pugna
excepto omnes hostium captiuos permutauit satius esse existimans ab
inuisissimis circumiri quam bene merito gratiam non referre.
[V.2.ext.3] Liberalis populus Romanus magnitudine muneris, quod
Attalo regi Asiam dono dedit. sed Attalus etiam testamenti aequitate
gratus, qui eandem Asiam populo Romano legauit. itaque nec huius
munificentia nec illius tam memor beneficii animus tot uerbis laudari
potest, quot amplissimae ciuitates uel amice datae uel pie redditae
sunt.
[V.2.ext.4] Ceterum nescio an praecipue Masinissae regis pectus grati
animi pignoribus fuerit refertum: beneficio enim Scipionis et
persua<su> regni modo liber<al>ius auctus memoriam inclyti muneris ad
ultimum uitae finem, longa etiam a dis immortalibus senectute do
natus, constantissima fide perduxit, adeo ut eum non solum Africa, sed
etiam cunctae gentes scirent amiciorem Corneliae familiae atque urbi
Romanae quam sibimet <ip>si }crux{ superesse.
--- persuasu dett.] per sua AL, peruasi Ac, persui G.
--- liberalius dett.] liberius 'A', uberius dett.
--- ipsi AcG] si AL.
--- superesse AL] semper esse AcG, semper fuisse dett., =superesset= (ip. Lippi Bigazzi). ---
ille cum graui Karthaginiensium bello premeretur ac uix tutelae
imperii sui sufficeret, tamen Scipioni Aemiliano, quia nepos Africani
erat, bonam magnamque partem Numidici exercitus, quam <ad> Lucullum
consulem, a quo ad auxilia petenda missus fuerat, in Hispaniam
duceret, promptissima mente tradidit praesentique periculo respectum
pristini beneficii anteposuit.
ille, cum iam aetate deficiente magnas regni opes quattuor et
quinquaginta filiorum numero relinquens in lectulo laberetur, M'.
Manilium, qui pro consule Africam obtinebat, litteris obsecrauit ut ad
se Scipionem Aemilianum sub eo tunc militantem mitteret, feliciorem
mortem suam futuram ratus, si in conplexu dexterae eius supremum
spiritum ac mandata posuisset.
--- pro consule 'A'] pro consul (ip. Briscoe). ---
ille aduentum Scipionis fatis suis praecurrentibus haec uxori
liberisque praeceperat, unum in terris populum Romanum et unam in
populo Romano Scipionis domum nossent, integra omnia Aemiliano
reseruarent, eum diuidendi regni arbitrum haberent: quod is statuisset
perinde <ac> testamento cautum inmutabile ac sanctum optinerent. tot
tamque uariis rebus se Masinissa infatigabili pietatis serie ad
centesimum extendit annum.
--- nossent... reseruarent (ip. Halm)] nosse... reseruare 'A'.
--- tot tamque AcG] totamque AL. ---
his et horum similibus exemplis benificientia generis humani nutritur
atque augetur: hae sunt eius faces, hi stimuli, propter quos iuuandi
et emerendi cupiditate flagrat. et sane amplissimae et speciosissimae
diuitiae sunt feliciter erogatis beneficiis late posse censeri. quorum
quoniam religiosum cultum instituimus, nunc neglectum suggillandi
gratia, quo sit gratior, referemus.
De ingratis.
[V.3.1] Vrbis nostrae parentem senatus in amplissimo dignitatis gradu
ab eo conlocatus in curia lacerauit, nec duxit nefas ei uitam adimere,
qui aeternum Romano imperio spiritum ingenerauerat. rude nimirum illud
et ferox saeculum, quod conditoris sui cruore foede maculatum ne summa
quidem posteritatis dissimulare pietas potest.
[V.3.2a] Hunc ingrate lapsae mentis errorem consentanea ciuitatis
nostrae paenitentia sequitur. uirium Romanarum et incrementum
laetissimum et tu<te>la certissima, Furius Camillus, in urbe
incolumitatem suam tueri non ualuit, cuius ipse salutem stabilierat,
felicitatem auxerat:
a L. enim Apuleio tribuno pl. tamquam peculator Veientanae praedae
reus factus duris atque, ut ita dicam, ferreis sententiis in exilium
missus est, et quidem eo tempore, quo optimo iuuene filio spoliatus
solaciis magis adleuandus quam cladibus onerandus erat. sed inmemor
patria tanti uiri maximorum meritorum exequiis filii damnationem
patris iunxit.
at, inquit, aerario abesse tribunus pl. querebatur xv milia aeris:
tanti namque poena finita est. indignam summam, propter quam populus
Romanus tali principe careret!
[V.3.2b] Priore adhuc querella uibrante alia deinceps exurgit.
Africanus superior non solum contusam et confractam belli Punici armis
rem publicam, sed paene iam exsanguem atque morientem Karthaginis
dominam reddidit. cuius clarissima opera iniuriis pensando ciues
<uici> ignobilis eum ac desertae paludis accolam fecerunt. eiusque
uoluntarii exilii acerbitatem non tacitus ad inferos tulit, sepulcro
suo inscribi iubendo "ingrata patria, ne ossa quidem mea habes".
--- cives uici ed.1567-92] uici Ac, ciuis L, ciues LcG, ciuitatis Ac. ---
quid ista aut necessitate indignius aut querella iustius aut ultione
moderatius? cineres ei suos negauit, quam in cinerem conlabi passus
non fuerat.
igitur hanc unam Scipionis uindictam ingrati animi urbs Romana
sensit, maiorem me hercule Coriolani uiolentia: ille enim patriam metu
pulsauit, hic uerecundia. de qua [re] ne queri quidem tanta uerae
pietatis constantia nisi post fata sustinuit.
--- qua re 'A'] qua ed.1502-34. ---
[V.3.2c] Talia passo, credo, quae fratri eius accidere solacio esse
potuerunt. cui rex Antiochus deuictus et Asia imperio populi Romani
adiecta speciosissimusque triumphus ut peculatus reus fieret et in
carcerem duci iuberetur causam praebuit.
[V.3.2d] Nihilo uirtute posterior Africanus auo minor, sed ne exitu
quidem felicior: duabus enim urbibus, Numantia atque Karthagine,
imperio Romano inminentibus ex rerum natura depulsis raptorem spiritus
domi inuenit, mortis punitorem in foro non repperit.
--- posterior... auo minor (ip. Kempf)] posterior... aut minor 'A', om. aut dett., minor fuit posterior Africanus dett. ---
[V.3.2e] Quis ignorat tantum laudis Scipionem Nasicam toga quantum
armis utrumque Africanum meruisse, qui pestifera Ti. Gracchi manu
faucibus conprehensam rem publicam strangulari passus non est?
sed is quoque propter iniquissimam uirtutum suarum apud ciues
aestimationem sub titulo legationis Pergamum secessit et quod uitae
superfuit ibi sine ullo ingratae patriae desiderio peregit.
[V.3.2f] In eodem nomine uersor necdum Corneliae gentis querellas
exhausi: namque P. Lentulus clarissimus et amantissimus rei publicae
ciuis, cum in Auentino C. Gracchi nefarios conatus et aciem pia ac
forti pugna magnis uulneribus exceptis fugasset, proelii illius, quo
leges, pacem libertatemque in suo statu retinuerat, hanc mercedem
tulit ne in urbe nostra moreretur:
si quidem inuidia et obtrectatione conpulsus legatione <a> senatu
libera impetrata habitaque contione, qua a dis inmortalibus petiit ne
umquam ad ingratum populum reuerteretur, in Siciliam profectus est
ibique perseueranter morando compotem se uoti fecit. quinque igitur
deinceps Cornelii totidem sunt notissima ingratae patriae exempla.
[V.3.2g] Atque horum quidem secessus uoluntari: Ahala uero, cum
magister equitum Sp. Maelium regnum adfectantem occidisset, custoditae
libertatis ciuium exilio suo poenas pependit.
--- magister (ip. Badius)] magistrum 'A'.
--- custoditae libertatis Ac] custodiae libertatisque 'A'. ---
[V.3.3] Ceterum ut senatus populique mens in modum subitae
tempestatis concitata leni querella prosequenda est, ita singulorum
ingrata facta liberiore <in>dignatione proscindenda sunt, quia
potentes consilii, cum utrumque ratione perpendere liceret, scelus
pietati praetulerunt:
quo enim nimbo, qua porcella uerborum impium Sextili caput obrui
meretur, quod C. Caesarem, a quo cum studiose tum etiam feliciter
grauissimi criminis reus defensus fuerat, Cinnanae proscriptionis
tempore profugum, praesidium suum in fundo Tarquiniensi cladis
condicione inplorare, beneficii iure repetere coactum, a sacris
perfidae mensae et altaribus nefandorum penatium auulsum truculento
uictori iugulandum tradere non exhorruit?
finge accusatorem eius fortuna publica in supplicis nomen conuersum
tam luctuosam illam opem genibus adnixum orasse, crudeliter tamen
repulsus uideretur, quia etiam quos iniuriae inuisos faciunt,
gratiosos miseriae reddunt.
uerum Sextilius non accusatorem, sed patronum saeuissimae inimici
uiolentiae suis manibus obiecit, si metu mortis, uita indignus, si
praemii spe, dignissimus morte.
[V.3.4] Sed ut ad alium consentaneum huic ingrati animi actum
transgrediar, M. Cicero C. Popilium Laenatem Picenae regionis rogatu
M. Caeli non minore cura quam eloquentia defendit eumque causa admodum
dubia fluctuantem saluum ad penates suos remisit.
hic Popilius postea nec re nec uerbo a Cicerone laesus ultro M. Antonium
rogauit ut ad illum proscriptum persequendum et iugulandum mitteretur,
impetratisque detestabilis ministerii partibus gaudio exultans
Caietam cucurrit et uirum, mitto quod amplissimae dignitatis, certe
}crux{ salubritate studio praestantis officii priuatim sibi
uenerandum, iugulum praebere iussit ac protinus caput Romanae
eloquentiae et pacis clarissimam dexteram per summum et securum otium
amputauit eaque sarcina tamquam opimis spoliis alacer in urbem reuersus est:
--- salubritate... officii] salubritatis studio praestantis officii AcG, salubritati A, salubritate L, salutis eius auctorem studio dett. ---
neque enim scelestum portanti onus succurrit illud se caput ferre,
quod pro capite eius quondam perorauerat. inualidae ad hoc monstrum
suggillandum litterae, quoniam qui talem Ciceronis casum satis digne
deplorare possit, alius Cicero non extat.
[V.3.5] Quo te nunc modo, Magne Pompei, attingam nescio: nam et
amplitudinem fortunae tuae, quae quondam omnes terras et omnia maria
fulgore suo occupauerat, intueor et ruinam eius maiorem esse quam ut
manu mea adtemptari debeat memini.
sed tamen nobis quoque tacentibus Cn. Carbonis, a quo admodum
adulescens de paternis bonis in foro dimicans protectus es, iussu tuo
interempti mors animis hominum non sine aliqua reprehensione
obuersabitur, quia tam ingrato facto plus L. Sullae uiribus quam
propriae indulsisti uerecundiae.
--- obuersabitur Ac] observabitur 'A'. ---
[V.3.ext.1] Ac ne nostra confessis alienigenae urbes insultent,
Karthaginienses Hannibalem, qui pro illorum incolumitate et uictoria
tot imperatores totque exercitus nostros trucidauerat, quot gregarios
milites hostium si occidisset magnae gloriae foret, conspectu suo
summouere <in> animum induxerunt.
--- in animum P] animum AL, animo G.
--- induxerunt AcG] duxerunt AL. ---
[V.3.ext.2] Neminem Lycurgo aut maiorem aut utiliorem uirum
Lacedaemon genuit, utpote cui Apollo Pythius oraculum petenti respondisse
fertur nescire se utrum illum hominum an deorum numero adgregaret.
huic tamen neque uitae summa sinceritas neque constantissimus erga
patriam amor neque leges salutariter excogitatae auxilio esse
potuerunt quo minus infestos ciues experiretur: saepe enim lapidibus
petitus, aliquando foro eiectus, oculo etiam priuatus, ad ultimum ipsa
patria pulsus est.
--- foro eiectus, oculo (ip. Kempf)] furore eiectus publico 'A', furore eiectus publico... priuatus oculo Ac, pulsus foro ita ut oculum amitteret P. ---
quid aliae faciant urbes, ubi etiam illa, quae constantiae et
moderationis et grauitatis eximiam sibi laudem uindicat, tam ingrata
aduersus tam bene meritum extitit?
[V.3.ext.3] Detrahe Atheniensibus Thesea, nullae aut non tam clarae
Athenae erunt, si quidem ille uicatim dispersos ciues suos in [suam]
unam urbem contraxit, separatimque et agresti more uiuenti populo
amplissimae ciuitatis formam atque imaginem inposuit. idem saeua
potentissimi regis Minois imperia uixdum aetate pubescente reppulit:
--- suam unam 'A'] unam dett. ---
idem effrenatam Thebarum insolentiam domuit: idem opem liberis
Herculis tulit et quidquid ubique monstri aut sceleris fuit uirtute
animi ac robore dexterae comminuit. huius tamen summoti ab
Atheniensibus Scyros, exule minor insula, ossa mortui cepit.
--- Scyros Ac] Cyros 'A', Cypros Lc.
--- exule Ac] exulem LG. ---
Iam Solon, qui tam praeclaras tamque utiles Atheniensibus leges
tulit, ut, si his perpetuo uti uoluissent, sempiternum habituri
fuerint imperium, qui Salaminam uelut hostilem arcem ex propinquo
saluti eorum inminentem recuperauit, qui Pisistrati tyrannidem primus
uidit orientem, solus armis opprimi debere palam dictitare <est>
ausus, senectutem Cypri profugus exegit, neque ei in patria, <de> qua
optime meruerat, humari contigit.
Bene egissent Athenienses cum Miltiade, si eum post ccc milia
Persarum Marathone deuicta in exilium protinus misissent ac non in
carcere et uinculis mori coegissent.
at, puto, hactenus saeuire aduersus optime meritum abunde duxerunt.
immo ne corpus quidem eius sic expirare coacti sepulturae prius
mandari passi sunt quam Cimo filius eius eisdem se uinculis
constringendum traderet. hanc hereditatem paternam maximi ducis filius
et futurus ipse aetatis suae dux maximus solam se creuisse, catenas et carcerem, gloriari potuit.
Aristides etiam, quo totius Graeciae iustitia censetur, continentiae
quoque eximium specimen, patria iussus excedere est. felices Athenas,
quae post illius exilium inuenire aliquem aut uirum bonum aut amantem
sui ciuem potuerunt, cum quo tunc ipsa sanctitas migrauit!
Themistocles eorum, qui ingratam patriam experti sunt, celeberrimum
exemplum, cum illam incolumem, claram, opulentam, principem Graeciae
reddidisset, eo usque sensit inimicam, ut ad Xerxis, quem paulo ante
destruxerat, non debitam sibi misericordiam perfugere necesse haberet.
Phocion uero his dotibus, quae ad pariendum homin<um amor>em
potentissimae iudicantur, clementia et liber<ali>tate instructissimus
tantum non in eculeum ab Atheniensibus inpositus est. certe post
obitum nullam Atticae regionis, quae ossibus eius iniceretur, glebulam
inuenit, iussus extra fines proici, intra quos optimus ciuis uixerat.
--- homin<um amor>em (ip. Kempf)] hominem 'A', honorem ed.1502-34.
--- liberalitate Ac] libertate 'A'.
--- tantum non P] non tantum 'A'. ---
Quid abest igitur, quin publica dementia sit existimanda summo
consensu maximas uirtutes quasi grauissima delicta punire beneficiaque
iniuriis rependere?
quod cum ubique tum praecipue Athenis intolerabile uideri debet, in
qua urbe aduersus ingratos actio constituta est, et recte, quia dandi
et accipiendi beneficii commercium, sine quo uix uita hominum }crux{
experet tollit quisquis bene merito parem referre gratiam neglegit.
--- uix vita AcG] uix¯ uita A, uix ita L, =uixit= (ip. Lippi Bigazzi).
--- experet L] extat G, extaret Ac, expertem Lc. ---
quantam ergo reprehensionem me rentur qui, cum aequissima iura, sed
iniquissima ingenia haberent, moribus suis quam legibus uti maluerunt?
quod si qua prouidentia deorum effici posset ut excellentissimi uiri,
quorum modo casus retuli, legem ingratorum uindicem retinentes patriam
suam in ius ad aliam ciuitatem pertraherent, nonne ingeniosum et
garrulum populum mutum atque elinguem hac postulatione reddidissent?
"Discordes foci tui pagisque diuidua tuguria Graeciae facta sunt
columen: lucet Marathon Persicis tropaeis: Salamis et Artemisium
Xerxis naufragia numerantur: praeualidis manibus exhausta moenia
pulchrioribus operibus consurgunt. harum rerum auctores ubi uixerunt?
ubi iacent? responde!
--- pagisque ed.1547-1606] pacisque AG, paucisque L, Paris Lc. ---
nempe Thesea paruulo in scopulo sepeliri et Miltiadem in carcere mori
et Cimona paternas induere catenas et Themistoclea uictorem uicti
hostis genua conplecti Solonemque cum Aristide et Phocione penates
suos ingrata fugere coegisti, cum interim cineribus nostris foede ac
miserabiliter dispersis Oedipodis [ossa], caede patris, nuptiis matris
contaminati, inter ipsum Arium pagum, diuini atque humani certaminis
uenerabile domicilium, et excelsam praesidis Mineruae arcem honore
arae decoratos sacro sanctiores colis.
adeo tibi aliena mala tuis bonis gratiora sunt. lege itaque legem,
quae te iure iurando obstrictam tenet, et quia bene meritis debita
reddere praemia noluisti, laesis iusta piacula exsolue".
tacent mutae illorum umbrae, fati necessitate constrictae: at,
inmemores beneficiorum Athenae, reprehensionis lingua sermone licenti
soluta non tacet.
--- reprehensionis dett.] repr(a)ehensione ALcG, repraehenne L. ---
[V.4.praef.] Sed omittamus ingratos et potius de piis loquamur:
aliquanto enim satius est fauorabili quam inuisae rei uacare. uenite
igitur in manus nostras, prospera parentium uota, felicibus auspiciis
propagatae suboles, quae efficitis ut et genuisse iuuet et generare
libeat.
De pietate erga parentes erga fratres erga patriam.
[V.4.1] Coriolanus maximi uir animi et altissimi consilii optimeque
de re publica meritus iniquissimae damnationis ruina prostratus ad
Volscos infestos tunc Romanis confugit.
magno ubique pretio uirtus aestimatur. itaque, quo latebras quaesitum
uenerat, ibi breui summum est adeptus imperium, euenitque ut quem pro
se salutarem imperatorem ciues habere noluerant, paene pestiferum
aduersus se ducem experirentur:
--- breui summum Ac] breuisimmum 'A'. ---
frequenter enim fusis exercitibus nostris uictoriarum suarum gradibus
aditum iuxta moenia urbis Volsco militi struxit. quapropter
fastidiosus ille in aestimandis bonis suis populus, qui reo non
pepercerat, exuli coactus est supplicare.
missi ad eum deprecandum legati nihil profecerunt: missi deinde
sacerdotes cum infulis aeque sine effectu redierunt.
stupebat senatus, trepidabat populus, uiri pariter ac mulieres
exitium imminens lamentabantur. tunc Veturia Coriolani mater Volumniam uxorem
eius et liberos secum trahens castra Volscorum petiit. quam ubi filius aspexit,
"expugnasti" inquit "et uicisti iram meam, patria, precibus huius
admotis, cuius utero quamuis merito mihi inuisam dono", continuoque
agrum Romanum hostilibus armis liberauit.
ergo pectus dolore acceptae iniuriae, spe potiendae uictoriae,
uerecundia detrectandi ministerii, metu mortis refertum, totum sibi
pietas uacuefecit, uniusque parentis aspectus bellum atrox salutari
pace mutauit.
[V.4.2] Eadem pietas uiribus suis inflammatum Africanum superiorem
uixdum annos pubertatis ingressum ad opem patri in acie ferendam
uirili robore armauit: consulem enim eum apud Ticinum flumen aduersis
auspiciis cum Hannibale pugnantem, grauiter saucium intercessu suo seruauit,
neque illum aut aetatis infirmitas aut militiae tirocinium aut
infelicis proelii etiam ueterano bellatori pertimescendus exitus
interpellare ualuit, quo minus duplici gloria conspicuus coronam
imperatore simul et patre ex ipsa morte rapto mereretur.
[V.4.3] Auribus ista tam praeclara exempla Romana ciuitas accepit,
illa uidit oculis. L. Manlio Torquato diem ad populum Pomponius
tribunus pl. dixerat, quod occasione bene <con>ficiendi belli inductus
legitimum optinendi imperii tempus excessisset quodque filium optimae
indolis iuuenem rustico opere grauatum publicis usibus subtraheret.
--- Manlio P] Manilio 'A'.
--- conficiendi ed.1567-92] ficiendi AL, faciendi AcLcG, finiendi Gc. ---
id postquam Manlius adulescens cognouit, protinus urbem petiit et se
in Pomponii domum prima luce direxit. qui existimans in hoc eum
uenisse, ut patris crimina, a quo plus iusto aspere tractabatur,
deferret, excedere omnes iussit cubiculo, quo licentius remotis
arbitris indicium perageret.
nactus occasionem opportunam proposito suo iuuenis gladium, quem
tectum adtulerat, destrinxit tribunumque minis ac terrore conpulsum
iurare coegit a patris eius accusatione recessurum, eoque effectum est
ne Torquatus causam diceret.
commendabilis est pietas, quae mansuetis parentibus praestatur. sed
Manlius, quo horridiorem patrem habuit, hoc periculo eius laudabilius
subuenit, quia ad eum diligendum praeter naturalem amorem nullo
indulgentiae blandimento inuitatus fuerat.
[V.4.4] Hanc pietatem aemulatus M. Cotta eo ipso die, quo togam
uirilem sumpsit, protinus ut a Capitolio descendit, Cn. Carbonem, a
quo pater eius damnatus fuerat, postulauit peractumque reum iudicio
adflixit, et ingenium et adulescentiam praeclaro opere auspicatus.
--- peractumque P] pertractumque 'A'. ---
[V.4.5] Apud C. quoque Flaminium auctoritas patria aeque potens fuit:
nam cum tribunus pl. legem de Gallico agro uiritim diuidendo inuito et
repugnante senatu promulgasset, precibus minisque eius acerrime
resistens ac ne exercitu quidem aduersum se conscripto, si in eadem
sententia perseueraret, absterritus, postquam pro rostris ei legem iam
referenti pater manum iniecit, priuato fractus imperio descendit e
rostris, ne minimo quidem murmure destitutae contionis reprehensus.
[V.4.6] Magna sunt haec uirilis pietatis opera, sed nescio an his
omnibus ualentius et animosius Claudiae Vestalis uirginis factum.
quae, cum patrem suum triumphantem e curru uiolenta tribuni <pl.> manu
<detrahi> animaduertisset, mira celeritate utrisque se interponendo
amplissimam potestatem inimicitiis accensam depulit.
--- pl. PAc] om. 'A'.
--- detrahi PAc] om. 'A'.
--- animaduertisset AcG] animaduertisse AL. ---
igitur alterum triumphum pater in Capitolium, alterum filia in aedem
Vestae duxit, nec discerni potuit utri plus laudis tribueretur, cui
uictoria an cui pietas comes aderat.
[V.4.7] Ignoscite, uetustissimi foci, ueniamque aeterni date ignes,
si a uestro sacratissimo templo ad necessarium magis quam speciosum
urbis locum contextus operis nostri progressus fuerit: nulla enim
acerbitate fortunae, nullis sordibus pretium carae pietatis euilescit,
quin etiam eo certius quo miserius experimentum habet.
Sanguinis ingenui mulierem praetor apud tribunal suum capitali
crimine damnatam triumuiro in carcere necandam tradidit. quo receptam
is, qui custodiae praeerat, misericordia motus non protinus
strangulauit: aditum quoque ad eam filiae, sed diligenter excussae, ne
quid cibi inferret, dedit existimans futurum ut inedia consumeretur.
cum autem plures iam dies intercederent, secum ipse quaerens quidnam
esset quo tam diu sustentaretur, curiosius obseruata filia
animaduertit illam exerto ubere famem matris lactis sui subsidio
lenientem.
quae tam admirabilis spectaculi nouitas ab ipso ad triumuirum, a
triumuiro ad praetorem, a praetore ad consilium iudicum perlata
remissionem poenae mulieri impetrauit.
quo non penetrat aut quid non excogitat pietas, quae in carcere
seruandae genetricis nouam rationem inuenit? quid enim tam inusitatum,
quid tam inauditum quam matrem uberibus natae alitam? putarit aliquis
hoc contra rerum naturam factum, nisi diligere parentis prima naturae
lex esset.
[V.4.ext.1] Idem praedicatum de pietate Perus existimetur, quae
patrem suum Mycona consi<mi>li fortuna adfectum parique custodiae
traditum iam ultimae senectutis uelut infantem pectori suo admotum aluit.
--- Perus dett.] Rius 'A', Pero (nom.) PAc, prius Lc, eius Gc.
--- consimili Lc] consili(i) 'A', consilio Ac. ---
haerent ac stupent hominum oculi, cum huius facti pictam imaginem
uident, casusque antiqui condicionem praesentis spectaculi admiratione
renouant, in illis mutis membrorum liniamentis uiua ac spirantia
corpora intueri credentes.
quod necesse est animo quoque euenire, aliquanto efficaciore pictura litterarum
uetera pro recentibus admonito recordari.
--- pro recentibus Ac] procedentibus 'A'.
--- admonito ed.1547-1606] admonitos 'A'. ---
[V.4.ext.2] Ne <te> quidem, Cimo, silentio inuoluam, qui patri tuo
sepulturam uoluntariis uinculis emere non dubitasti: nam etsi maximo
tibi postea et ciui et duci euadere contigit, plus tamen aliquanto
laudis in carcere quam in curia adsecutus es: ceterae enim uirtutes
admirationis tantum modo multum, pietas uero etiam amoris plurimum
meretur.
--- te AcLcG] om. AL. ---
[V.4.ext.3] Vos quoque, fratres, memoria conplectar, quorum animus
origine fuit nobilior, siquidem admodum humiles in Hispania nati pro
parentium alimentis spiritum erogando specioso exitu uitae
inclaruistis: xii enim milia nummum, quae post mortem uestram his
darentur, a Paciaecis pacti, ut eorum patris interfectorem Etpastum
gentis suae tyrannum occideretis, nec ausi solum insigne facinus
estis, sed etiam strenuo ac forti exitu clausistis:
isdem enim manibus Paciaecis ultionem, Etpasto poenam, genitoribus
nutrimenta, uobis gloriosa fata peperistis. itaque tumulis etiam nunc
uiuitis, quia parentium senectutem tueri quam uestram expectare satius
esse duxistis.
[V.4.ext.4] Notiora sunt fratrum paria Cleobis et Biton, Amphinomus
et Anapias, illi, quod ad sacra Iunonis peragenda matrem uexerint, hi,
quod patrem et matrem umeris per medios ignes portarint, sed neutris
pro spiritu parentium expirare propositum fuit.
--- Cleobis Ac] Cleobus A, Cleobius LG.
--- et Biton, Amphinomus Ac] et Obito Namphinomus A (Obitonam PL), et Bioton Amphinomus G.
--- Anapias (ip. Kempf)] Anapius A, Anaphas 'A'. ---
[V.4.ext.5] Nec ego Argiuam detrecto laudem aut Aetnaei montis
gloriam minuo, uerum obscuriori propter ignorantiam pietati notitiae
lumen admoueo, sicut Scythis libenter pietatis testimonium reddo:
Dareo enim totis regni sui uiribus in eorum regionibus subinde impetum
facienti paulatim cedentes ad ultimas iam solitudines peruenerant.
--- minuo AcLcG] inuo AL.
--- ultimas iam solitudines Ac] ultimum Asiam solitudinis AL, ultimas Asiae solitudines G. ---
interrogati deinde ab eo per legatos quem finem fugiendi aut quod
initium pugnandi facturi essent, responderunt se nec urbes ullas nec
agros cultos, pro quibus dimicarent, habere: ceterum, cum ad parentium
suorum monumenta uenisset, sciturum quemadmodum Scythae proeliari
solerent. quo quidem uno tam pio dicto inmanis et barbara gens ab omni
se feritatis crimine redemit.
prima igitur et optima rerum natura pietatis est magistra, quae nullo
uocis ministerio, nullo usu litterarum indigens propriis ac tacitis
uiribus caritatem parentium liberorum pectoribus infundit.
quid ergo doctrina proficit? ut politiora scilicet, non ut meliora
fiant ingenia, quoniam quidem solida uirtus nascitur magis quam
fingitur.
[V.4.ext.6] Quis enim plaustris uagos et siluarum latebris corpora
sua tegentes in modumque ferarum laniatu pecudum uiuentes sic Dario
respondere docuit? illa nimirum, quae etiam Croesi filium loquendi usu
defectum ad protegendam patris incolumitatem ministerio uocis instruxit:
--- plaustris AG] palustris AG. ---
captis enim a Cyro Sardibus, cum unus e numero Persarum ignarus uiri
<in> caedem eius concitato impetu ferretur, uelut oblitus quid sibi
fortuna nascenti denegasset, ne Croesum regem occideret proclamando
paene iam inpressum iugulo mucronem reuocauit. ita, qui ad id tempus
mutus sibi uixerat, saluti parentis uocalis factus est.
[V.4.ext.7] Eadem caritas Italico bello Pinnensem iuuenem, cui
Pultoni erat cognomen, tanto animi corporisque robore armauit, ut, cum
obsessae urbis suae claustris praesideret et Romanus imperator patrem
eius captiuum in conspectu ipsius constitutum destrictis militum
gladiis circumdedisset, occisurum se minitans, nisi inruptioni suae
iter praebuisset, solus e manibus senem rapuerit, duplici pietate
memorandus, quod et patris seruator nec patriae fuit proditor.
[V.5.praef.] Hanc caritatem proximus fraternae beniuolentiae gradus
excipit: nam ut merito primum amoris uinculum ducitur plurima et
maxima beneficia accepisse, ita proximum iudicari debet simul
accepisse. quam copiosae enim suauitatis illa recordatio est:
in eodem domicilio antequam nascerer habitaui, in isdem incunabulis
infantiae tempora peregi, eosdem appellaui parentes, eadem pro me uota
excubuerunt, parem ex maiorum imaginibus gloriam traxi!
cara est uxor, dulces liberi, iucundi amici, accepti adfines, sed
postea cognitis nulla beniuolentia accedere debet, quae priorem
exhauriat.
[V.5.1] Atque haec teste Scipione Africano loquor, qui, tametsi
artissima familiaritate Laelio iunctus erat, tamen senatum supplex
orauit ne prouinciae sors fratri suo erepta ad eum transferretur
legatumque se L. Scipioni in Asiam iturum promisit, et maior natu
minori et fortissimus inbelli et gloria excellens laudis inopi et,
quod super omnia est, nondum Asiatico iam Africanus.
--- inbelli et gloria G] et belli et gloria AL, et belli gloria AcLc. ---
itaque clarissimorum cognominum alterum sumpsit, alterum dedit
triumphique praetextum huius cepit, illius tradidit, ministerio maior
aliquanto quam frater imperio.
--- praetextum (ip. Kempf)] praetextam 'A'. ---
[V.5.2] M. uero Fabius consul inclita pugna Etruscis et Veientibus
superatis delatum sibi summo senatus populique studio triumphum ducere
non sustinuit, quia eo proelio Q. Fabius frater eius consularis
fortissime dimicans occiderat. quantam in eo pectore pietatem
fraternae caritatis habitasse existimemus, propter quam tantus
amplissimi honoris fulgor extingui potuit?
--- Etruscis dett.] et amicis 'A', et Amiclis Ac, et Aruncis dett. ---
[V.5.3] Hoc exemplo uetustas, illo saeculum nostrum ornatum est, cui contingit
fraternum iugum Claudiae prius, nunc etiam Iuliae gentis intueri decus:
tantum enim amorem princeps parensque noster insitum animo fratris
Drusi habuit, ut cum Ticini, quo uictor hostium ad conplectendos
parentes uenerat, graui illum et periculosa ualitudine in Germania
fluctuare cognosset, protinus inde metu attonitus erumperet.
--- inde dett.] idem 'A'. ---
iter quoque quam rapidum et praeceps uelut uno spiritu corripuerit eo
patet, quod Alpes Rhenumque transgressus die ac nocte mutato subinde
<equo> cc milia passuum per modo deuictam barbariam Namantabagio duce
solo comite contentus euasit. sed eum tum maximo labore et periculo
implicatum mortaliumque frequentia defectum sanctissimum pietatis
numen et di fautores eximiarum uirtutum et fidissimus Romani imperi
custos Iuppiter comitatus est.
--- equo Ac] om. 'A'.
--- modo AcLcG] modum AL.
--- Namantabagio (nam AG) 'A'] Antabagio Ac. ---
Drusus quoque, quamquam fato iam suo quam illius officio propior
erat, uigore spiritus et corporis uiribus conlapsus, eo ipso tamen,
quo uita ac mors distinguitur, momento legiones cum insignibus suis
fratri obuiam procedere iussit, ut imperator salutaretur.
praecepit etiam dextera in parte praetorium ei statui, et consulare
et imperatorium nomen optinere <eum> uoluit, eodemque tempore et
fraternae maiestati cessit et uita excessit. his scio equidem nullum
aliud quam Castoris et Pollucis specimen consanguineae caritatis
conuenienter adici posse.
--- imperatorium... <eum> uoluit (ip. Kempf)] imperatorium nomen obtinere uoluit A, ob(p)tinens LG, optineri uolens Ac. ---
[V.5.4] Sed omnis memoriae clarissimis imperatoribus profecto non erit ingratum,
si militis summa erga fratrem suum pietas huic parti uoluminis adhaeserit:
--- pietas AcG] pietatis AL. ---
is namque in castris Cn. Pompei stipendia peragens, cum Sertorianum militem acrius
sibi in acie instantem conminus interemisset iacentemque spoliaret, ut fratrem germanum
esse cognouit, multum ac diu conuicio deos ob donum impiae uictoriae
insecutus, prope castra transtulit et pretiosa ueste opertum rogo inposuit.
ac deinde subiecta face protinus eodem gladio, quo illum interemerat,
pectus suum transuerberauit seque super corpus fratris prostratum
communibus flammis cremandum tradidit.
licebat ignorantiae beneficio innocenti uiuere, sed ut sua potius
pietate quam aliena uenia uteretur, comes fraternae neci non defuit.
[V.6.praef.] Artissimis sanguinis uinculis pietas satis fecit: restat
nunc ut patriae exhibeatur. cuius maiestati etiam illa, quae deorum
numinibus aequatur, auctoritas parentium uires suas subicit, fraterna
quoque caritas animo aequo ac libenter cedit,
summa quidem cum ratione, quia euersa domo inte<ge>r [status] rei
publicae status manere potest, urbis ruina penates omnium secum trahat
necesse est. uerum quid adtinet uerbis ista conplecti, quorum tanta
uis est, ut ali<i e>a salutis suae impendio testati sint?
[V.6.1] Brutus consul primus cum Arrunte Tarquinii Superbi regno
expulsi filio in acie ita equo concurrit, ut pariter inlatis hastis
uterque mortifero uulnere ictus exanimis prosterneretur. merito
adiecerim populo Romano libertatem suam magno stetisse.
[V.6.2] Cum autem in media parte fori uasto ac repentino hiatu terra
subsideret responsumque esset ea re illum tantum modo conpleri posse,
qua populus Romanus plurimum ualeret, Curtius et animi et generis
nobilissimi adulescens interpretatus urbem nostram uirtute armisque
praecipue excellere, militaribus insignibus ornatus equum conscendit
eumque uehementer admotis calcaribus praecipitem in illud profundum egit,
--- nobilissimi (ip. Halm)] nobilissimus 'A'. ---
super quem uniuersi ciues honoris gratia certatim fruges iniecerunt,
continuoque terra pristinum habitum recuperauit. magna postea decora
in foro Romano fulserunt, nullum tamen hodieque pietate Curtii erga
patriam clarius obuersatur exemplum. cui principatum gloriae obtinenti
consimile factum subnectam.
[V.6.3] Genucio Cipo praetori paludato portam egredienti noui atque
inauditi generis prodigium incidit: namque in capite eius subito
ueluti cornua erepserunt, responsumque est regem eum fore, si in urbem
reuertisset. quod ne accideret, uoluntarium ac perpetuum sibimet
indixit exilium.
dignam pietatem, quae, quod ad solidam gloriam attinet, septem
regibus praeferatur. cuius testandae gratia capitis effigies aerea
portae, qua excesserat, inclusa est dictaque Rauduscula: nam olim aera
raudera dicebantur.
--- Rauduscula: nam (ip. Kempf)] Rauduscolana A, Raudusculana Lc, Raudus colana G.
--- aerea G] era AL, ea Ac.
--- dicebantur dett.] dicebatur 'A'. ---
[V.6.4] Genucius laudis huius, qua maior uix cogitari potest,
successionem tradit Aelio praetori. cui ius dicenti cum in capite
picus consedisset, aruspicesque adfirmassent conseruato eo fore ipsius
domus statum felicissimum, rei publicae miserrimum, occiso in
contrarium utrumque cessurum, e uestigio picum }crux{ morsu suo in
conspectu senatus necauit.
--- qua maior dett.] quam aliorum 'A'.
--- cui ius AcLcG] cuius L.
--- felicissimum AcL] fidelissimum G.
--- morsu suo AcLcG] orsu suo L. ---
decem et vii Aelia tum familia eximiae fortitudinis uiros Cannensi
proelio amisit: res publica procedente tempore ad summum imperii
fastigium excessit. haec nimirum exempla Sulla et Marius et Cinna
tamquam stulta riserunt.
--- stulta riserunt Ac] scul(-lp- G)turis erunt 'A', sculpta riserunt Gc. ---
[V.6.5] P. Decius <Mus>, qui consulatum in familiam suam primus
intulit, cum Latino bello Romanam aciem inclinatam et paene iam
prostratam uideret, caput suum pro salute rei publicae deuouit ac
protinus concitato equo in medium hostium agmen patriae salutem, sibi
mortem petens inrupit factaque ingenti strage plurimis telis obrutus
super corruit. ex cuius uulneribus et sanguine insperata uictoria
emersit.
--- Mus PAc] om. 'A'.
--- inclinatam PAc] indisciplinatam LG. ---
[V.6.6] Vnicum talis imperatoris specimen esset, nisi animo suo
respondentem filium genuisset: is namque in quarto consulatu patris
exemplum secutus deuotione simili, aeque strenua pugna, consentaneo
exitu labantis perditasque uires urbis nostrae correxit.
ita dinosci arduum est utrum Romana ciuitas Decios utilius habuerit
duces an amiserit, quoniam uita eorum ne uinceretur obstitit, mors
fecit ut uinceret.
--- Decios AcLG] del., ut uid., Lc. ---
[V.6.7] Non est extinctus pro re publica superior Scipio Africanus,
sed admirabili uirtute ne res publica extingueretur prouidit: siquidem
cum adflicta Cannensi clade urbs nostra nihil aliud quam praeda
uictoris esse [hannibalis] uideretur, ideoque reliquiae prostrati
exercitus deserendae Italiae auctore Q. Metello consilium agitarent,
tribunus militum admodum iuuenis stricto gladio mortem unicuique
mi<ni>tando iurare omnes numquam se relicturos patriam coegit
pietatemque non solum ipse plenissimam exhibuit, sed etiam ex
pectoribus aliorum abeuntem reuocauit.
--- Hannibalis 'A'] del. Eberhard. ---
[V.6.8] Age, ut a singulis ad uniuersos transgrediar, quanto et quam
aequali amore patriae tota ciuitas flagrauit! nam cum secundo Punico
bello exhaustum aerarium ne deorum quidem cultui sufficeret, publicani
ultro aditos censores hortati sunt ut omnia sic locarent, tamquam res
publica pecunia abundaret, seque praestaturos cuncta nec ullum assem
nisi bello confecto petituros polliciti sunt.
domini quoque eorum seruorum, quos Sempronius Gracchus ob insignem
pugnam Beneuenti manu miserat, pretia ab imperatore exigere
supersederunt. in castris etiam non eques, non centurio stipendium
dari sibi desiderauit.
uiri ac feminae quidquid auri argentiue habuerunt, item pueri
insignia ingenuitatis ad sustentandam temporis difficultatem
contulerunt. ac ne beneficio senatus <quidem>, qui muneribus his
functos tributi onere liberauerat, quisquam uti uoluit, sed insuper id
omnes promptissimis animis praestiterunt:
--- ne... senatus quidem (ip. Kempf)] ne... senatus 'A'. ---
non ignorabant enim captis Veis, cum decimarum nomine, quas Camillus
uouerat, aurum Apollini Delphico mitti oporteret neque emendi eius
facultas esset, matronas ornamenta sua in aerarium retulisse,
similiterque audierant mille pondo auri, quod Gallis pro obsidione
Capitolii omissa debebatur, earum cultu expletum. itaque et proprio
ingenio <et> exemplo uetustatis admoniti nulla sibi in re cessandum
existimauerunt.
--- omissa debebatur ed.1726] promissa debebantur 'A', promissum debebatur Lc. ---
[V.6.ext.1] <Sunt> et externa eiusdem propositi exempla. Rex
Atheniensium Codrus, cum ingenti hostium exercitu Attica regio
debilitata ferro igni<que> uastaretur, diffidentia humani auxilii ad
Apollinis Delphici oraculum confugit perque legatos sciscitatus est
quonam modo tam graue illud bellum discuti posset. respondit deus ita
finem ei fore, si ipse hostili manu occidisset.
--- Sunt dett.] om. AL, age Ac, sed G.
--- et 'A'] del. Ac.
--- Attica LcG] Matrica A, Mattica L.
--- ignique L3] igni 'A', et igni dett. ---
quod quidem non solum totis Athenis, sed in castris etiam contrariis
percrebruit, eoque factum est ut ediceretur ne quis Codri corpus uulneraret.
id postquam cognouit, depositis insignibus imperii famularem cultum
induit ac pabulantium hostium globo se obiecit unumque ex his falce
percussum in caedem suam conpulit. cuius interitu ne Athenae
occiderent effectum est.
[V.6.ext.2] Ab eodem fonte pietatis Thrasybuli quoque animus manauit.
is, cum Atheniensium urbem xxx tyrannorum taeterrima dominatione liberare cuperet
paruaque manu maximae rei molem adgrederetur, et quidam <e> consciis dixisset
"quantas tandem tibi Athenae per te libertatem consecutae gratias
debebunt?" respondit "di faciant ut quantas ipse illis debeo uidear
retulisse". quo adfectu inclytum destructae tyrannidis opus laude
cumulauit.
--- quo G] quod A, quo¯ L.
--- destructae LcG] districtae A, destrictae AcL, extinctae Ac. ---
[V.6.ext.3] Themistocles autem, quem uirtus sua uictorem, iniuria
patriae imperatorem Persarum fecerat, ut se ab ea obpugnanda
abstineret, instituto sacrificio exceptum patera tauri sanguinem
hausit et ante ipsam aram quasi quaedam pietatis clara uictima
concidit. quo quidem tam memorabili eius excessu ne Graeciae altero
Themistocle opus esset effectum est.
--- ipsam L3] ipsa 'A'.
--- aram dett.] arma 'A', arama (sic) L3. ---
[V.6.ext.4] Sequitur eiusdem generis exemplum. cum inter Karthaginem
et Cyrenas de modo agri pertinacissima contentio esset, ad ultimum
placuit utrimque eodem[que] tempore iuuenes mitti et locum, in quem hi
conuenissent, finem ambobus haberi populis.
uerum hoc pactum Karthaginienses duo fratres nomine Philaeni perfidia
praecucurrerunt, citra constitutam horam maturato gressu in longius
promotis terminis. quod cum intellexissent Cyrenensium iuuenes, diu de
fallacia eorum questi postremo acerbitate condicionis iniuriam
discutere conati sunt: dixerunt namque sic eum finem ratum fore, si
Philaeni uiuos ibi se obrui passi essent.
sed consilio euentus non respondit: illi enim nulla interposita mora
corpora sua his terra operienda tradiderunt. qui, quoniam patriae quam
uitae suae longiores terminos esse maluerunt, bene iacent manibus et
ossibus suis dilatato Punico imperio.
ubi sunt superbae Karthaginis
alta moenia? ubi maritima gloria inclyti portus? ubi cunctis litoribus
terribilis classis? ubi tot exercitus? ubi tantus equitatus? ubi
inmenso Africae spatio non contenti spiritus?
omnia ista duobus Scipionibus fortuna partita est: at Philaenorum
egregii facti memoriam ne patriae quidem interitus extinxit. nihil est
igitur excepta uirtute, quod mortali animo ac manu inmortale quaeri
possit
[V.6.ext.5] Iuuenali ardore plena haec pietas. Aristoteles uero,
supremae uitae reliquias senilibus ac rugosis membris in summo
litterarum otio uix custodiens adeo ualenter pro salute patriae
excubuit, ut eam [ab] hostilibus armis solo aequatam in lectulo
Athenis iacens, et quidem Macedonum manibus, quibus abiecta erat,
erigeret.
--- et quidem L3] equidem LG, de Ac.
--- erigeret ed.1502-34] eriperet 'A'. ---
ita <non tam> urbs strata atque euersa Alexandri quam restituta Aristotelis notum est opus.
patet ergo quam benignae quamque profusae pietatis erga patriam
omnium ordinum, omnis aetatis homines extiterint, sanctissimisque
naturae legibus mirificorum etiam exemplorum }crux{ clara mundo suscripsit
ubertas.
--- non tam Ac] om. 'A'.
--- clara mundo suscripsit ubertas L3Gz] clara mundo subscripsit unitas G (sed subscripscit), clara mundo suscriptuumtas AL, clara mundo suscripta testantur Ac. ---
De parentum seueritate aduersus liberos.
[V.7.praef.] Det nunc uela pii et placidi adfectus parentium erga
liberos indulgentia salubrique aura prouecta gratam suauitatis dotem
secum adferat.
[V.7.1] Fabius Rullianus quinque consulatibus summa cum gloria
peractis omnibusque et uirtutis et uitae <e>meritis stipendiis legatus
ire Fabio Gurgiti filio ad bellum difficile et periculosum
conficiendum grauatus non est, paene ipso per se dumtaxat animo sine
corpore militaturus, utpote propter ultimam senectutem lectuli otio
quam labori proeliorum habilior.
--- uirtutis ed.1672] uirtutibus 'A'.
--- emeritis ed.1551] meritis 'A'.
--- Fabio Gurgiti 'A'] cum Fabio Gurgite Ac, Fabio P. ---
idem triumphantem equo insidens sequi, quem ipse paruulum triumphis
suis gestauerat, in maxima uoluptate posuit, nec accessio gloriosae
illius pompae, sed auctor spectatus est.
[V.7.2] Non tam speciosa Caeseti equitis Romani sors patria, sed par
indulgentia. qui ab Caesare omnium iam et externorum <et> domesticorum
hostium uictore cum abdicare filium suum iuberetur, quod is tribunus
pl. cum Marullo collega inuidiam ei tamquam regnum adfectanti fecerat,
in hunc modum respondere sustinuit: "celerius tu mihi, Caesar, omnes
filios meos eripies quam ex his ego unum nota mea pellam".
--- respondere AL] respondendo G, respondit PAc. ---
habebat autem duos praeterea optimae indolis filios, quibus Caesar se
incrementa dignitatis benigne daturum pollicebatur. hunc patrem
tametsi summa diuini principis clementia tutum praestitit, quis tamen
non humano ingenio maius ausum putet, quod cui totus terrarum orbis
succubuerat non cessit?
[V.7.3] Sed nescio an Octauius Balbus concitatioris et ardentioris
erga filium beniuolentiae fuerit. proscriptus a triumuiris, cum domo
postico clam esset egressus iamque fugae expeditum initium haberet,
postquam filium intus trucidari falso clamore uiciniae accepit, ei se
neci, quam euaserat, obtulit occidendumque militibus tradidit, pluris
nimirum illud momentum, quo illi praeter spem incolumem uidere filium
contigerat, quam salutem suam aestimans. miseros adulescentis oculos,
quibus amantissimum sui patrem ipsius opera sic expirantem intueri
necesse fuit!
[V.7.ext.1] Ceterum ut ad iucundiora cognitu ueniamus, Seleuci regis
filius Antiochus nouercae Stratonices infinito amore correptus, memor
quam inprobis facibus arderet, impium pectoris uulnus pia
dissimulatione contegebat. itaque diuersi adfectus isdem uisceribus ac
medullis inclusi, summa cupiditas et maxima uerecundia, ad ultimam
tabem corpus eius redegerunt.
iacebat ipse in lectulo moribundo similis, lamentabantur necessarii,
pater maerore prostratus de obitu unici filii deque sua miserrima
orbitate cogitabat, totius domus funebris magis quam regius erat
uultus. sed hanc tristitiae nubem Leptinis mathematici uel, ut quidam
tradunt, Erasistrati medici prouidentia discussit:
iuxta enim Antiochum sedens, ut eum ad introitum Stratonices rubore
perfundi et spiritu increbrescere eaque egrediente palle<sce>re et
}crux{ excitatiorem anhelitum subinde recuperare animaduertit,
curiosiore obseruatione ad ipsam ueritatem penetrauit:
intrante enim Stratonice et rursus abeunte brachium adulescentis
dissimulanter adprehendendo modo uegetiore modo languidiore pulsu
uenarum conperit cuius morbi aeger esset, protinusque id Seleuco exposuit.
qui carissima sibi coniuge filio cedere non dubitauit, quod in amorem
incidisset, fortunae acceptum referens, quod dissimulare eum ad mortem
usque paratus esset, ipsius pudori inputans. subiciatur animis senex,
rex, amans: iam patebit quam multa quamque difficilia paterni adfectus
indulgentia supera<ue>rit.
--- superauerit ed.1782] superauit 'A'. ---
[V.7.ext.2] Ac Seleucus quidem uxore, Ariobarzanes autem filio suo
Cappadociae regno cessit in conspectu Cn. Pompei. cuius cum tribunal
conscendisset inuitatusque ab eo in curuli sella sedisset, postquam
filium in cornu scribae humiliorem fortuna sua locum obtinentem
conspexisset, non sustinuit infra se conlocatum intueri, sed protinus
sella descendit et diadema in caput eius transtulit hortarique coepit
ut eo transiret, unde ipse surrexerat.
exciderunt lacrimae iuueni, cohorruit corpus, delapsum diadema est,
nec quo iussus erat progredi potuit, quodque paene ueritatis fidem
excedit, laetus erat qui regnum deponebat, tristis cui dabatur. nec
ullum finem tam egregium certamen habuisset, nisi patriae uoluntati
auctoritas Pompei adfuisset: filium enim et regem appellauit et
diadema sumere iussit et in curuli sella considere coegit.
[V.8.praef.] Comicae lenitatis hi patres, tragicae asperitatis illi.
De parentum seueritate aduersus liberos.
[V.8.1] L. Brutus, gloria par Romulo, quia ille urbem, hic libertatem
Romanam condidit, filios suos dominationem Tarquini a se expulsam
reducentes summum imperium obtinens conprehensos proque tribunali
uirgis caesos et ad palum religatos securi percuti iussit. exuit
patrem, ut consulem ageret, orbusque uiuere quam publicae uindictae
deesse maluit.
[V.8.2] Huius aemulatus exemplum Cassius filium <suum Sp. Cassium>,
qui tribunus pl. agrariam legem primus tulerat multisque aliis rebus
populariter <actis> animos hominum amore sui deuinctos tenebat,
postquam illam potestatem deposuit, adhibito propinquorum et amicorum
consilio adfectati regni crimine domi damnauit uerberibusque adfectum
necari iussit ac peculium eius Cereri consecrauit.
--- Cassius... Cassium (ip. Kempf)] Ensius P, Cassius filium 'A', Ensius Sp. Cassium filium Ac.
--- populariter actis (ip. Wensky)] populariter 'A'. ---
[V.8.3] T. autem Manlius Torquatus, propter egregia multa rarae
dignitatis, iuris quoque ciuilis et sacrorum pontificalium
peritissimus, in consimili facto ne consilio quidem necessariorum
indigere se credidit: nam cum ad senatum Macedonia de filio eius D.
Silano, qui eam prouinciam optinuerat, querellas per legatos
detulisset, a patribus conscriptis petiit ne quid ante de ea re
statuerent quam ipse Macedonum filiique sui causam inspexisset.
--- Manlius PAc] Manilius 'A'. ---
summo deinde cum amplissimi ordinis tum etiam eorum, qui questum
uenerant, consensu cognitione suscepta domi consedit solusque utrique
parti per totum biduum uacauit ac tertio plenissime die
diligentissimeque auditis testibus ita pronuntiauit: "cum Silanum
filium meum pecunias a sociis accepisse probatum mihi sit, et re
publica eum et domo mea indignum iudico protinusque e conspectu meo
abire iubeo".
tam tristi patris sententia perculsus Silanus lucem ulterius intueri
non sustinuit suspendioque se proxima nocte consumpsit. peregerat iam
Torquatus seueri et religiosi iudicis partis, satis factum erat rei
publicae, habebat ultionem Macedonia, potuit tam uerecundo fili obitu
patris inflecti rigor:
at ille neque exequiis adulescentis interfuit et, cum maxime funus
eius duceretur, consulere se uolentibus uacuas aures accommodauit:
uidebat enim se in eo atrio consedisse, in quo imperiosi illius
Torquati seueritate conspicua imago posita erat, prudentissimoque uiro
succurrebat effigies maiorum [suorum] cum titulis suis idcirco in
prima parte aedium poni solere, ut eorum uirtutes posteri non solum
legerent, sed etiam imitarentur.
--- maiorum suorum 'A'] maiorum (ip. Kempf). ---
[V.8.4] M. uero Scaurus, lumen ac decus patriae, cum apud Athesim
flumen impetu Cimbrorum Romani equites pulsi deserto <consule> Catulo
urbem pauidi repeterent, consternationis eorum participi filio suo
misit qui diceret libentius se in acie eius interfecti ossibus
occursurum quam ipsum tam deformis fugae reum uisurum:
itaque, si quid modo reliquum in pectore uerecundiae superesset,
conspectum degenerati patris uitaturum: recordatione enim iuuentae
suae qualis M. Scauro aut habendus aut spernendus filius esset
admonebatur. quo nuntio accepto iuuenis coactus est fortius aduersus
semet ipsum gladio uti quam aduersus hostes usus fuerat.
[V.8.5] Nec minus animose A. Fuluius uir senatorii ordinis euntem in
aciem filium retraxit quam Scaurus ex proelio fugientem increpuit:
namque iuuenem et ingenio et litteris et forma inter aequales
nitentem, prauo consilio amicitiam Catilinae secutum inque castra eius
temerario impetu ruentem medio itinere abstractum supplicio mortis
adfecit, praefatus non se Catilinae illum aduersus patriam, sed
patriae aduersus Catilinam genuisse.
licuit, donec belli ciuilis rabies praeteriret, inclusum arcere:
uerum illud cauti patris narr<ar>etur opus, hoc seueri refertur.
[V.9.praef.] Sed ut hanc incitatam et asperam seueritatem mitiores
relati patrum mores clementiae suae mixtura temperent, exactae poenae
concessa uenia iungatur.
De parentum aduersus suspectos liberos moderatione.
[V.9.1] L. Gellius omnibus honoribus ad censuram defunctus, cum
grauissima crimina de filio, in nouercam conmissum stuprum et
parricidium cogitatum, propemodum explorata haberet, non tamen ad
uindictam continuo procucurrit, sed paene uniuerso senatu adhibito in
consilium expositis suspicionibus defendendi se adulescenti potestatem
fecit <in>spectaque diligentissime causa absoluit eum cum consilii tum
etiam sua sententia. quod si impetu irae abstractus saeuire
festinasset, admisisset magis scelus quam uindicasset.
--- inspectaque AcLc] spectaque AL, spectataque G. ---
[V.9.2] Q. autem Hortensii, qui suis temporibus ornamentum Romanae
eloquentiae fuit, admirabilis in filio patientia extitit: cum enim eo
usque inpietatem eius suspectam et nequitiam inuisam haberet, ut
Messalam sororis suae filium heredem habiturus, ambitus reum defendens
iudicibus diceret, si illum damnassent, nihil sibi praeter osculum
nepotum, in quibus adquiesceret, superfuturum,
hac scilicet sententia, quam etiam editae orationi inseruit, filium
potius in tormentis animi quam in uoluptatibus reponens, tamen, ne
naturae ordinem confunderet, non nepotes, sed filium heredem reliquit
moderate usus adfectibus suis, quia et uiuus moribus eius uerum
testimonium et mortuus sanguini honorem debitum reddidit.
[V.9.3] Idem fecit clari generis magnaeque dignitatis uir <Q.>
Fuluius, sed in filio aliquantum taetriore: nam cum auxilium senatus
inplorasset, ut suspectus in parricidio et ob id latens per triumuirum
conquireretur ac iussu patrum conscriptorum conprehensus esset, non
solum eum non notauit, sed etiam decedens dominum omnium <bonorum>
esse uoluit, quem genuerat heredem instituens, non quem fuerat
expertus.
--- Q. P] om. 'A'.
--- dominum omnium <bonorum> (ip. Wensky)] omnium 'A', dominum omnium dett. ---
[V.9.4] Magnorum uirorum clementibus actis ignoti patris nouae atque
inusitatae rationis consilium adiciam. qui, cum a filio insidias necti
sibi comperisset nec inducere in animum posset ut uerum sanguinem ad
hoc sceleris progressum crederet, seductam uxorem suppliciter rogauit
ne se ulterius celaret, siue illum adulescentem subiecisset siue ex
alio concepisset.
adseueratione deinde eius et iure iurando [se] nil tale suspicari
persuasus in locum desertum filio perducto gladium, quem occultum
secum adtulerat, tradidit ac iugulum feriendum praebuit, nec ueneno
nec latrone ei ad peragendum parricidium opus esse adfirmans. quo
facto non paulatim, sed magno impetu recta cogitatio pectus iuuenis occupauit
continuoque abiecto gladio "tu uero" inquit, "pater, uiue, et si tam
obsequens et hoc precari filio permittas, me quoque exupera. sed
tantum quaeso, ne meus erga te amor eo sit tibi uilior, quod a
paenitentia oritur".
solitudinem sanguine meliorem pacatioresque penatibus siluas et alimentis
blandius ferrum ac mortis oblatae quam datae uitae felicius beneficium!
[V.10.praef.] Commemoratis patribus, qui iniurias filiorum patienter
exceperunt, referamus eos, qui mortes aequo animo tolerarunt.
De parentibus qui obitum filiorum forti animo tulerunt.
[V.10.1] Horatius Puluillus, cum <in> Capitolio Ioui optimo maximo
aedem pontifex dedicaret in<ter>que nuncupationem sollemnium uerborum
postem tenens mortuum esse filium suum audisset, neque manum a poste
remouit, ne tanti templi dedicationem interrumperet, neque uultum a
publica religione ad priuatum dolorem deflexit, ne patris magis quam
pontificis partes egisse uideretur.
--- interque PAc] inque 'A'.
--- nuncupationem ALP] nuncupatione G. ---
[V.10.2] clarum exemplum, nec minus tamen inlustre quod sequitur.
Aemilius Paulus, nunc felicissimi, nunc miserrimi patris clarissima
repraesentatio, ex quattuor filiis formae insignis, egregiae indolis
duos iure adoptionis in Corneliam Fabiamque gentem translatos sibi
ipse denegauit: duos ei fortuna abstulit.
quorum alter triumphum patris funere suo quartum ante diem
praecessit, alter in triumphali curru conspectus post diem tertium
expirauit. itaque qui ad donandos usque liberos abundauerat, in
orbitate subito destitutus est.
quem casum quo robore animi sustinuerit oratione, quam de rebus a se
gestis apud populum habuit, hanc adiciendo clausulam nulli ambiguum reliquit:
"cum in maximo prouentu felicitatis nostrae, Quirites, timerem ne
quid mali fortuna moliretur, Iouem optimum maximum Iunonemque reginam
et Mineruam precatus sum ut, si quid aduersi populo Romano inmineret,
totum in meam domum conuerteretur. quapropter bene habet: annuendo
enim uotis meis id egerunt, ut uos potius meo casu doleatis quam ego
uestro ingemescerem".
[V.10.3] Vno etiam nunc domestico exemplo adiecto in alienis luctibus
orationi meae uagari permittam. Q. Marcius Rex, superioris Catonis in
consulatu collega, filium summae pietatis et magnae spei et, quae non
parua calamitatis accessio fuit, unicum amisit, cumque se obitu eius
subrutum et euersum uideret, ita dolorem altitudine consilii coercuit,
ut a rogo iuuenis protinus curiam peteret senatumque, quem eo die lege
habere oportebat, conuocaret.
--- uagari] =uacari= (ip. Lippi Bigazzi). ---
quod nisi fortiter maerorem ferre scisset, unius diei lucem inter
calamitosum patrem et strenuum consulem neutra in parte cessato
officio partiri non potuisset.
[V.10.ext.1] Princeps Atheniensium Pericles intra quadriduum duobus
mirificis adulescentibus filiis spoliatus his ipsis diebus et uultu
pristinum habitum retinente et oratione nulla ex parte infractiore
contionatus est.
ille uero caput quoque solito more coronatum gerere sustinuit, ut
nihil ex uetere ritu propter domesticum uulnus detraheret. non sine
causa igitur tanti roboris animus ad Olympii Iouis cognomen ascendit.
[V.10.ext.2] Xenophon autem, quod ad Socraticam disciplinam adtinet,
proximus a Platone felicis ac beatae facundiae gradus, cum sollemne
sacrificium perageret, e duobus filiis maiorem natu nomine Gryllum
apud Mantineam in proelio cecidisse cognouit: nec ideo institutum
deorum cultum omittendum putauit, sed tantum modo coronam deponere
contentus fuit.
--- Gryllum dett.] Grylum 'A'P. ---
quam ipsam percontatus quonam modo occidisset, ut audi<u>it
fortissime pugnantem interisse, capiti reposuit, numina, quibus
sacrificabat, testatus maiorem se ex uirtute filii uoluptatem quam ex
morte amaritudinem sentire.
alius remouisset hostiam, abiecisset altaria, lacrimis respersa tura
disiecisset: Xenophontis corpus }crux{ religioni inmobile stetit et
animus in consilio prudentiae stabilis mansit ac dolori succumbere
ipsa clade, quae nuntiata erat, tristius duxit.
--- religioni] reli(e)gioni AcL, regioni A, reli(e)gione LcG. ---
[V.10.ext.3] Ne Anaxagoras quidem supprimendus est: audita namque
morte filii "nihil mihi" inquit "inexspectatum aut nouum nuntias: ego
enim illum ex me natum sciebam esse mortalem". has uoces utilissimis
praeceptis inbutas uirtus mittit.
--- inbutas (ip. Gertz)] imbuta 'A'. ---
quas si quis efficaciter auribus receperit, non ignorabit ita liberos
esse procreandos, ut meminerit his a rerum natura et accipiendi
spiritus et reddendi eodem momento temporis legem dici, atque ut mori
neminem solere, qui non uixerit, ita ne uiuere [aliquem] quidem posse
qui non sit moriturus.
--- aliquem quidem 'A'] quidem aliquem Ac, quidem (ip. Halm). ---
De pudicitia.
Libere dicta aut facta.
De seueritate.
Grauiter dicta aut facta.
De fide publica.
De fide uxorum erga uiros.
De mutatione morum aut fortunae.
De pudicitia.
[VI.1.praef.] Vnde te uirorum pariter ac feminarum praecipuum
firmamentum, Pudicitia, inuocem? tu enim prisca religione consecratos
Vestae focos incolis, tu Capitolinae Iunonis puluinaribus incubas, tu
Palatii columen augustos penates sanctissimumque Iuliae genialem torum
adsidua statione celebras,
tuo praesidio puerilis aetatis insignia munita sunt, tui numinis
respectu sincerus iuuentae flos permanet, te custode matronalis stola
censetur: ades igitur et <re>cognosce quae fieri ipsa uoluisti.
[VI.1.1] Dux Romanae pudicitiae Lucretia, cuius uirilis animus
maligno errore fortunae muliebre corpus sortitus est, a <Sex.>
Tarquinio regis Superbi filio per uim stuprum pati coacta, cum
grauissimis uerbis iniuriam suam in concilio necessariorum
deplorasset, ferro se, quod ueste tectum adtulerat, interemit
causamque tam animoso interitu imperium consulare pro regio permutandi
populo Romano praebuit.
[VI.1.2] Atque haec inlatam iniuriam non tulit: Verginius plebei
generis, sed patricii uir spiritus, ne probro contaminaretur domus
sua, proprio sanguini non pepercit:
nam cum App. Claudius decemuir filiae eius uirginis stuprum
potestatis uiribus fretus pertinacius expeteret, deductam in forum
puellam occidit pudicaeque interemptor quam corruptae pater esse
maluit.
--- uirginis Ac] uirgini 'A'. ---
[VI.1.3] Nec alio robore animi praeditus fuit Pontius Aufidianus
eques Romanus, qui, postquam conperit filiae suae uirginitatem a
paedagogo proditam Fannio Saturnino, non contentus sceleratum seruum
adfecisse supplicio etiam ipsam puellam necauit. ita ne turpes eius
nuptias celebraret, acerbas exequias duxit.
[VI.1.4] Quid P. Maenius, quam seuerum pudicitiae custodem egit! in
libertum namque gratum admodum sibi animaduertit, quia eum nubilis iam
aetatis filiae suae osculum dedisse cognouerat, cum praesertim non
libidine, sed errore lapsus uideri posset.
ceterum amaritudine poenae teneris adhuc puellae sensibus castitatis
disciplinam ingenerari magni aestimauit eique tam tristi exemplo
praecepit ut non solum uirginitatem inlibatam, sed etiam oscula ad
uirum sincera perferret.
[VI.1.5] Q. uero Fabius Maximus Seruilianus honoribus, quos
splendidissime gesserat, censurae grauitate consummatis exegit poenas
a filio dubiae castitatis et punito pependit uoluntario secessu
conspectum patriae uitando.
[VI.1.6] Dicerem censorium uirum nimis atrocem extitisse, nisi P.
Atilium Philiscum in pueritia corpore quaestum a domino facere coactum
tam seuerum postea patrem cernerem: filiam enim suam, quia stupri se
crimine coinquinauerat, interemit.
--- quia (ip. Gertz)] quod ita ALc(quo dita L)G, quod ea Ac, quod P. ---
quam sanctam igitur in ciuitate nostra pudicitiam fuisse existimare
debemus, in qua etiam institores libidinis tam seueros eius uindices
euasisse animaduertimus?
[VI.1.7] Sequitur excellentis nominis ac memorabilis facti exemplum.
M. Claudius Marcellus aedilis curulis C. Scantinio Capitolino tribuno
pl. diem ad populum dixit, quod filium suum de stupro appellasset,
eoque asseuerante se cogi non posse ut adesset, quia sacrosanctam
potestatem haberet, et ob id tribunicium auxilium <in>plorante, totum
collegium tribunorum negauit se intercedere quo minus pudicitiae
quaestio perageretur.
citatus itaque Scantinius reus uno teste qui temptatus erat damnatus
est. constat iuuenem productum in rostra defixo in terram uultu
perseueranter tacuisse uerecundoque silentio plurimum in ultionem suam
ualuisse.
[VI.1.8] Metellus quoque Celer stuprosae mentis acer poenitor extitit
Cn. Sergio Silo promissorum matri familiae nummorum gratia diem ad
populum dicendo eumque hoc uno crimine damnando: non enim factum tunc,
sed animus in quaestionem deductus est, plusque uoluisse peccare
nocuit quam non peccasse profuit.
--- poenitor ALP] punitor LcG. ---
[VI.1.9] Contionis haec, illa curiae grauitas. T. Veturius filius
eius Veturii, qui in consulatu suo Samnitibus ob turpiter ictum foedus
deditus fuerat, cum propter domesticam ruinam et graue aes alienum P.
Plotio nexum se dare adulescentulus admodum coactus esset, seruilibus
ab eo uerberibus, quia stuprum pati noluerat, adfectus querellam ad
consules detulit.
a quibus hac de re certior factus senatus Plotium in carcerem duci
iussit: in qualicumque enim statu positam Romano sanguini pudicitiam
tutam esse uoluit.
[VI.1.10] Et quid mirum, si hoc uniuersi patres conscripti
censuerunt? C. Pescennius III uir capitalis <C.> Cornelium fortissimae
militiae stipendia emeritum uirtutisque nomine quater honore primi
pili ab imperatoribus donatum, quod cum ingenuo adulescentulo stupri
commercium habuisset, publicis uinculis onerauit.
--- Pescennius ed.1567-92] Fescenninus A, Fescennius AcLP, Sescenninius G.
--- III uir AL] triumuir PAcGc. ---
a quo appellati tribuni, cum de stupro nihil negaret, sed sponsionem
se facere paratum diceret, quod adulescens ille palam atque aperte
corpore quaestum factitasset, intercessionem suam interponere
noluerunt.
itaque Cornelius in carcere mori coactus est: non putarunt enim
tribuni pl. rem publicam nostram cum fortibus uiris pacisci oportere,
ut externis periculis domesticas delicias emerent.
[VI.1.11] Libidinosi centurionis supplicium M. Laetori Mergi tribuni
militaris aeque }crux{ similis foedus exitus sequitur. cui Cominius
tribunus pl. diem ad populum dixit, quod cornicularium suum stupri
causa adpellasset.
nec sustinuit eius rei <con>scientiam Laetorius, sed se ipse ante
iudicii tempus fuga prius, deinde etiam <morte puniuit>. naturae modum
expleuerat, fato tamen functus uniuersae plebis sententia crimine
inpudicitiae damnatus est.
--- conscientiam ed.1726] scientiam 'A', sententiam Gc.
--- deinde... puniuit (ip. Kempf)] deinde morte se puniuit P, deinde etiam... Ac, del. naturae... expleuerat. ---
signa illum militaria, sacratae aquilae, et certissima Romani imperii
custos, seuera castrorum disciplina, ad inferos usque persecuta est,
quoniam, cuius [uirtutis] magister esse debuerat, sanctitatis
corruptor temptabat existere.
--- uirtutis LG] om. A.
--- temptabat AcLcG] temptabat et AL, temptarat vel temptauerat (ip. Halm). ---
[VI.1.12] Hoc mouit C. Marium imperatorem tum, cum C. Lusium sororis
suae filium, tribunum militum, a C. Plotio manipulari milite iure
caesum pronuntiauit, quia eum de stupro conpellare ausus fuerat.
--- C. Lusium LcP] Clusium 'A'.
--- tribunum AcL3] tribuno ALc, tribo L, tr. G.
--- a C. Plotio P] ac¯ Plutio AL, a C. Plutio G.
--- manipulari (ip. Kempf)] manipulario 'A', manipulare P.
--- milite dett.] milit(c)iae 'A', om. P. ---
[VI.1.13] Sed ut eos quoque, qui in uindicanda pudicitia dolore suo
pro publica lege usi sunt, strictim percurram, Sempronius Musca C.
Gellium deprehensum in adulterio flagellis cecidit, C. Memmius L.
Octauium similiter deprehensum pernis contudit, Carbo Attienus a Vibieno,
--- pernis 'A'] protinus vel pernix vel neruis dett.
--- Vibieno ed.1567-92] Bibieno 'A', Vivieno PAc. ---
item Pontius a P. Cer<en>nio deprehensi castrati sunt. Cn. etiam
Furium Brocchum qui deprehenderat familiae stuprandum obiecit. quibus
irae suae indulsisse fraudi non fuit.
[VI.1.ext.1] Atque ut domesticis externa subnectam, Graeca femina
nomine Hippo, cum hostium classe esset excepta, in mare se, ut morte
pudicitiam tueretur, abiecit. cuius corpus Erythraeo litori adpulsum
proxima undis humus sepulturae mandatum ad hoc tempus tumulo contegit:
sanctitatis uero gloriam aeternae traditam memoriae Graecia laudibus
su<m><m>is celebrando cotidie florentiorem efficit.
--- Erythraeo] Erithreo G, Erytheo AL, Arytreo Ac.
--- summis (ip. Foertsch)] suis 'A'. ---
[VI.1.ext.2] Vehementius hoc, illud consideratius exemplum
pudicitiae. exercitu et copiis Gallograecorum a Cn. Manlio consule in
Olympo monte ex parte deletis ex parte captis, Orgiagontis reguli uxor
mirae pulchritudinis a centurione, cui custodienda tradita erat, stuprum pati coacta,
postquam uentum est in eum locum, in quem centurio misso nuntio
necessarios mulieris pretium, quo eam redimerent, adferre iusserat,
aurum expendente centurione et in eius pondus animo oculisque intento
Gallograecis lingua gentis suae imperauit ut eum occiderent.
interfecti deinde caput abscisum manibus retinens ad coniugem uenit
abiectoque ante pedes eius iniuriae et ultionis suae ordinem exposuit.
huius feminae quid aliud quisquam quam corpus in potestatem hostium
uenisse dicat? nam neque animus uinci nec pudicitia capi potuit.
[VI.1.ext.3] Teutonorum uero coniuges Marium uictorem orarunt ut ab
eo uirginibus Vestalibus dono mitterentur, adfirmantes aeque se atque
illas uirilis concubitus expertes futuras, eaque re non impetrata
laqueis sibi nocte proxima spiritum eripuerunt.
di melius, quod hunc animum uiris earum in acie non dederunt: nam si
mulierum suarum uirtutem imitari uoluissent, incerta Teutonicae
uictoriae tropaea reddidissent.
Libere dicta aut facta.
[VI.2.praef.] Libertatem autem uehementis spiritus dictis pariter et
factis testatam ut non inuitauerim, ita ultro uenientem non
excluserim. quae inter uirtutem uitiumque posita, si salubri modo se
temperauit, laudem, si quo non debuit profudit, reprehensionem meretur.
ac uulgi sic auribus gratior quam sapientissimi cuiusque animo
probabilior est utpote frequentius aliena uenia quam sua prouidentia
tuta. sed quia humanae uitae partes persequi propositum est, nostra
fide propria aestimatione referatur.
[VI.2.1] Priuerno capto interfectisque qui id oppidum ad rebellandum
incitauerant senatus indignatione accensus consilium agitabat quidnam
sibi de reliquis quoque Priuernatibus esset faciendum. ancipiti igitur
casu salus eorum fluctuabatur eodem tempore et uictoribus et iratis
subiecta.
Ceterum cum auxilium unicum in precibus restare animaduerterent,
ingenui et Italici sanguinis obliuisci non potuerunt: princeps enim
eorum in curia interrogatus quam poenam mererentur, respondit "quam
merentur qui se dignos libertate iudicant". uerbis arma sumpserat
exasperatosque patrum conscriptorum animos inflammauerat.
sed Plautius consul fauens Priuernatium causae regressum animoso eius
dicto obtulit quaesiuitque qualem cum eis Romani pacem habituri essent
inpunitate donata. at is constantissimo uultu "si bonam dederitis",
inquit "perpetuam, si malam, non diuturnam". qua uoce perfectum est ut
uictis non solum uenia, sed etiam ius et beneficium nostrae ciuitatis
daretur.
[VI.2.2] Sic in senatu loqui Priuernas ausus est: L. uero Philippus
consul aduersus eundem ordinem libertatem exercere non dubitauit: nam
segnitiam pro rostris exprobrans alio sibi senatu opus esse dixit
tantumque a paenitentia dicti afuit, ut etiam L. Crasso summae
dignitatis atque eloquentiae uiro id in curia grauiter ferenti manum
inici iuberet. ille reiecto lictore "non es" inquit "mihi, Philippe,
consul, quia ne ego quidem <tibi> senator sum".
--- tibi PAc] om. 'A'. ---
[VI.2.3] Quid? populum ab incursu suo libertas tutum reliquit? immo
et similiter adgressa et aeque experta patientem est. Cn. Carbo
tribunus pl., nuper sepultae Gracchanae seditionis turbulentissimus
uindex idemque orientium ciuilium malorum fax ardentissima, P.
Africanum a Numantiae ruinis summo cum gloriae fulgore uenientem ab
ipsa paene porta in rostra perductum quid de Ti. Gracchi morte, cuius
sororem in matrimonio habebat, sentiret interrogauit,
ut auctoritate clarissimi uiri inchoato iam incendio multum
incrementi adiceret, quia non dubitabat quin propter tam artam adfinitatem
aliquid pro memoria interfecti necessarii miserabiliter esset locuturus.
at is iure eum caesum uideri respondit. cui dicto cum contio
tribunicio furore instincta uiolenter succlamasset, "taceant" inquit
"quibus Italia nouerca est". orto deinde murmure "non efficietis" ait
"ut solutos uerear quos alligatos adduxi". uniuersus populus ab uno
iterum contumeliose correptus erat quantus est honos uirtutis! et tacuit.
recens ipsius uictoria Numantina et patris Macedonica deuictaeque
Karthaginis auita spolia ac duorum regum Syphacis et Persei ante
triumphales currus caten<at>ae ceruices totius tunc fori <ora>
clauserunt. nec timori datum est silentium, sed quia beneficio
Aemiliae Corneliaeque gentis multi metus urbis atque Italiae finiti
erant, plebs Romana libertati Scipionis libera non fuit.
--- auita dett.] habita 'A'.
--- catenatae ed.1502-34] catenae 'A'.
--- fori ora (ip. Kempf)] fori 'A', fori prementes ora Ac. ---
[VI.2.4] Quapropter minus mirari debemus, quod amplissima Cn. Pompei
auctoritas totiens cum libertate luctata est, nec sine magna laude,
quoniam omnis generis hominum licentiae ludibrio esse quieta fronte tulit.
Cn. Piso, cum Manilium Crispum reum ageret eumque euidenter nocentem
gratia Pompei eripi uideret, iuuenili impetu ac studio accusationis
prouectus multa et grauia crimina praepotenti defensori obiecit.
interrogatus deinde ab eo cur non <se> quoque accusaret, "da" inquit
"praedes rei publicae te, si postulatus fueris, ciuile bellum non
excitaturum, etiam te tuo prius quam de Manilii capite in consilium
iudices mittam".
ita eodem iudicio duos sustinuit reos, accusatione Manilium,
libertate Pompeium, et eorum alterum lege peregit, alterum
professione, qua solum poterat.
[VI.2.5] Quid ergo? libertas sine Catone? non magis quam Cato sine
libertate: nam cum in senatorem nocentem et infamem reum iudex
sedisset tabellaeque Cn. Pompei laudationem eius continentes prolatae
essent, procul dubio efficaces futurae pro noxio, summouit eas e
quaestione legem recitando, qua cautum erat ne senatoribus tali
auxilio uti liceret.
--- pro noxio AcLcG] proxia AL. ---
huic facto persona admirationem adimit: nam quae in alio audacia
uideretur, in Catone fiducia cognoscitur.
--- adimit (ip. Halm)] ademit 'A'. ---
[VI.2.6] Cn. Lentulus Marcellinus consul, cum in contione de Magni
Pompei nimia potentia quereretur, adsensusque ei clara uoce uniuersus
populus esset, "adclamate" inquit, "adclamate, Quirites, dum licet:
iam enim uobis inpune facere non lice<bi>t". pulsata tunc est eximii
ciuis potentia hinc inuidiosa querella, hinc lamentatione miserabili.
[VI.2.7] Cui candida fascia crus alligatum habenti Fauonius "non
refert" inquit "qua in parte sit corporis diadema", exigui panni
cauillatione regias ei uires exprobrans.
--- ei uires PAc] eius res 'A'. ---
at is neutram in partem mutato uultu utrumque cauit, ne aut hilari
fronte libenter adgnoscere potentiam <aut tristi iam> profiteri
uideretur. eaque patientia inferioris etiam generis et fortunae
hominibus aditum aduersus se dedit: e quorum turba duos retulisse
abunde erit.
--- neutram in partem ed.1651-1715] neutra in parte 'A'.
--- adgnoscere] agnoscere G, adcognoscere AL.
--- aut tristi iam (ip. Kempf)] om. 'A', aut tristi iram Ac. ---
[VI.2.8] Heluius Mancia Formianus, libertini filius ultimae
senectutis, L. Libonem apud censores accusabat. in quo certamine cum
Pompeius Magnus humilitatem ei aetatemque exprobrans ab inferis illum
ad accusandum remissum dixisset,
"non mentiris" inquit, "Pompei: uenio enim ab inferis, in L. Libonem
accusator uenio. sed dum illic moror, uidi cruentum Cn. Domitium
Ahenobarbum deflentem, quod summo genere natus, integerrimae uitae,
amantissimus patriae, in ipso iuuentae flore tuo iussu esset occisus.
uidi pari claritate conspicuum <M.> Brutum ferro laceratum, querentem
id sibi prius perfidia, deinde etiam crudelitate tua accidisse.
--- M. P] om. 'A'. ---
uidi Cn. Carbonem acerrimum pueritiae tuae bonorumque patris tui
defensorem in tertio consulatu catenis, quas tu ei inici iusseras,
uinctum, obtestantem se aduersus omne fas ac nefas, cum in summo esset
imperio, a te equite Romano trucidatum. uidi eodem habitu et quiritatu
praetorium uirum Perpennam saeuitiam tuam execrantem, omnesque eos una
uoce indignantes, quod indemnati sub te adulescentulo carnifice
occidissent".
obducta iam uetus<tis> cicatricibus bellorum ciuilium uastissima
uulnera municipali homini, seruitutem paternam redolenti, effrenatae
temeritatis, intolerabilis spiritus, inpune renouare licuit.
--- uetustis Ac] vetus 'A'.
--- renouare ed.1547-1606] reuocare 'A'. ---
itaque eo<dem> tempore et fortissimum erat Cn. Pompeio maledicere
et tutissimum. sed non patitur nos hoc longiore querella prosequi
personae insequentis aliquanto sors humilior.
--- eodem dett.] eo 'A'. ---
[VI.2.9] Diphilus tragoedus, cum Apollinaribus ludis inter actum ad
eum uersum uenisset, in quo haec sententia continetur, "miseria nostra
magnus est", directis in Pompeium Magnum manibus pronuntiauit,
reuocatusque aliquotiens a populo sine ulla cunctatione nimiae illum
et intolerabilis potentiae reum gestu perseueranter egit.
eadem petulantia usus est in ea quoque parte, "uirtutem istam ueniet
tempus cum grauiter gemes".
[VI.2.10] M. etiam Castricii libertate inflammatus animus. qui, cum
Placentiae magistratum gereret, Cn. Carbone consule iubente decretum
fieri, quo sibi obsides a Placentinis darentur, nec summo eius imperio
obtemperauit nec maximis uiribus cessit: atque etiam dicente multos se
gladios habere respondit "et ego annos".
obstipuerunt tot legiones tam robustas senectutis reliquias
intuentes. Carbonis quoque ira, quia materiam saeuiendi perquam
exiguam habebat, paruulum uitae tempus ablatura, in se ipsa conlapsa
est.
[VI.2.11] Iam Serui Galbae temeritatis plena postulatio, qui diuum
Iulium consummatis uictoriis in foro ius dicentem in hunc modum
interpellare sustinuit: "C. Iuli Caesar, pro Cn. Pompeio Magno,
quondam genero tuo, in tertio eius consulatu pecuniam spopondi, quo
nomine nunc appellor. quid agam? dependam?"
palam atque aperte ei bonorum Pompei uenditionem exprobrando ut a
tribunali summoueretur meruerat. sed illud ipsa mansuetudine mitius
pectus aes alienum Pompei ex suo fisco solui iussit.
[VI.2.12] Age, Cascellius uir iuris ciuilis scientia clarus quam
periculose contumax! nullius enim aut gratia aut auctoritate conpelli
potuit ut de aliqua earum rerum, quas triumuiri dederant, formulam
conponeret, hoc animi iudicio uniuersa eorum beneficia extra omnem
ordinem legum ponens.
--- Cascellius Ac] Pascelius 'A', Castellius P.
--- uniuersa A] uictoriae LG, omnia P (sed om. omnem infra). ---
idem cum multa de temporibus <Caesaris> liberius loqueretur, amicique
ne id faceret monerent, duas res, quae hominibus amarissimae
uiderentur, magnam sibi licentiam praebere respondit, senectutem et
orbitatem.
--- Caesaris PAc] om. 'A'. ---
[VI.2.ext.1] Inserit se tantis uiris mulier alienigeni sanguinis,
quae a Philippo rege temulento immerenter damnata, prouocare <se
iudicium uociferata est, eoque interrogante ad quem prouocaret>, "ad
Philippum" inquit, "sed sobrium".
--- prouocare se... prouocaret P] prouocarem AG, prouocare L, peruocare Lc. ---
excussit crapulam oscitanti ac praesentia animi ebrium resipiscere
causaque diligentius inspecta iustiorem sententiam ferre coegit.
igitur aequitatem, quam impetrare non potuerat, extorsit, potius
praesidium a libertate quam ab innocentia mutuata.
--- oscitanti Ac] excitanti 'A'.
--- praesentia animi Ac] praesenti animi A (-mini L), praesentis animi Ac, praesenti animo G.
--- aequitatem Ac] aequalitatem 'A'. ---
[VI.2.ext.2] Iam illa non solum fortis, sed etiam urbana libertas.
senectutis ultimae quaedam Syracusis omnibus Dionysii tyranni exitium
propter nimiam morum acerbitatem et intolerabilia onera uotis
expetentibus sola cotidie matutino tempore deos ut incolumis ac sibi
superstes esset orabat.
quod ubi is cognouit, non debitam sibi admiratus beniuolentiam
arcessi<ui>t eam et quid ita hoc aut quo merito suo faceret
interrogauit. tum illa "certa est" inquit "ratio propositi mei: puella
enim, cum grauem tyrannum haberemus, carere eo cupiebam.
quo interfecto aliquanto taetrior arcem occupauit. eius quoque finiri
dominationem magni aestimabam. tertium te superioribus inportuniorem
habere coepimus rectorem. itaque ne, si tu fueris absumptus, deterior
in locum tuum su ccedat, caput meum pro tua salute deuoueo". tam
facetam audaciam Dionysius punire erubuit.
[VI.2.ext.3] Inter has et Theodorum Cyrenaeum quasi animosi spiritus
coniugium esse potuit, uirtute par, felicitate dissimile: is enim
Lysimacho regi mortem sibi minitanti, "enimuero" inquit "magnifica res
tibi contigit, quia cantharidis uim adsecutus es".
cumque hoc dicto accensus cruci eum suffigi iussisset, "terribilis"
ait "haec sit purpuratis tuis, mea quidem nihil interest humi an
sublime putrescam".
De seueritate.
[VI.3.praef.] Armet se duritia pectus necesse est, dum horridae ac
tristis seueritatis acta narrantur, ut omni <miti>ore cogitatione
seposita rebus auditu asperis uacet: ita enim destrictae et
inexorabiles uindictae et uaria poenarum genera in medium procurrent,
utilia quidem legum munimenta, sed minime in placido et quieto
paginarum numero reponenda.
--- omni mitiore dett.] omniore AL, mitiore GA3, omni re Ac, omni mitiori L3. ---
[VI.3.1a] M. Manlius, unde Gallos depulerat, inde ipse praecipitatus
est, quia fortiter defensam libertatem nefarie opprimere conatus
fuerat. cuius iustae ultionis nimirum haec praefatio fuit: "Manlius
eras mihi, cum praecipites agebas Senonas: postquam imitari coepisti,
unus factus <es> ex Senonibus".
huius supplicio aeternae memoriae nota inserta est: propter illum
enim lege sanciri placuit ne quis patricius in arce aut Capitolio
habitaret, quia domum eo loci habuerat, ubi nunc aedem Monetae
uidemus.
--- lege AcLcG] leges 'A'. ---
[VI.3.1b] Par indignatio ciuitatis aduersus Sp. Cassium erupit, cui
plus suspicio concupitae dominationis nocuit quam tres magnifici
consulatus ac duo speciosissimi triumphi profuerunt:
senatus enim populusque Romanus non contentus capitali eum supplicio
adficere interempto domum superiecit, ut penatium quoque strage
puniretur: in solo autem aedem Telluris fecit. itaque quod prius
domicilium inpotentis uiri fuerat nunc religiosae seueritatis
monumentum est.
[VI.3.1c] Eadem ausum Sp. Maelium consimili exitu patria multauit.
area uero domus eius, quo iustitia supplicii notior ad posteros
perueniret, Aequimeli appellationem traxit. quantum ergo odii aduersus
hostes libertatis insitum animis antiqui haberent parietum ac
tectorum, in quibus uersati fuerant, ruinis testabantur.
--- Aequimeli (ip. Kempf)] Aequimelii ed.1471, Eq. ras. meli A, Equimeli LG, Aequemelii Ac, Maelii P. ---
ideoque et M. Flacci et L. Saturnini seditiosissimorum ciuium
corporibus trucidatis penates ab imis fundamentis eruti sunt. ceterum
Flacciana area, cum diu }crux{ pene uacua mansisset, a Q. Catulo
Cimbricis spoliis adornata est.
--- diu pene L] diu penatibus Ac, diu paene G, diis penatibus PAc. ---
[VI.3.1d] Viguit in nostra ciuitate Ti. et C. Gracchorum summa
nobilitas ac spes amplissima. sed quia statum ciuitatis conati erant
conuellere, insepulta cadauera iacuerunt supremusque humanae
condicionis honos filiis Gracchi et nepotibus Africani defuit. quin
etiam familiares eorum, ne quis rei publicae inimicis amicus esse
uellet, de robore praecipitati sunt.
--- de robore 'A'] de rupe Ac. ---
[VI.3.2] Idem sibi licere [tam] P. Mucius tribunus pl. quod senatui
et populo Romano credidit, qui omnes collegas suos, <qui> duce Sp.
Cassio id egerant ut magistratibus non subrogatis communis libertas in
dubium uocaretur, uiuos cremauit.
nihil profecto hac seueritate fidentius: unus enim tribunus eam
poenam nouem collegis inferre ausus est, quam nouem tribuni ab uno
collega exigere perhorruissent.
[VI.3.3] Libertatis adhuc custos et uindex seueritas, sed pro
dignitate etiam ac pro disciplina aeque grauis: M. enim Claudium
senatus Corsis, quia turpem cum his pacem fecerat, de<di>dit.
quem ab hostibus non acceptum in publica custodia necari iussit,
--- seueritas ALcG] seueritatis L, senatus Ac.
--- dedidit ed.1491] dedit 'A'. ---
semel laesa maiestate imperii quot modis irae pertinax uindex! factum eius
rescidit, libertatem ademit, spiritum extinxit, corpus contumelia
carceris et detestanda Gemoniarum scalarum nota foedauit.
Atque hic quidem senatus animaduersionem meruerat: Cn. autem
Cornelius Scipio Hispali filius prius quam mereri posset expertus est:
nam cum ei Hispania prouincia sorte obuenisset, ne illuc iret decreuit
adiecta causa, quod recte facere nesciret. itaque Cornelius propter
uitae inhonestum actum sine ullo prouinciali ministerio tantum non
repetundarum lege damnatus est.
--- Atque ALcG] aequae Ac, aeque L. ---
Ne in C. quidem Vettieno, qui <sibi> sinistrae manus digitos, ne
bello Italico militaret, absciderat, seueritas senatus cessauit:
publicatis enim bonis eius ipsum aeternis uinculis puniendum censuit
effecitque ut quem honeste spiritum profundere in acie noluerat,
turpiter in catenis consumeret.
--- sibi P] om. 'A'. ---
[VI.3.4] Id factum imitatus M'. Curius consul, cum dilectum subito
edicere coactus esset <et> iuniorum nemo respondisset, coniectis in
sortem omnibus tribubus, Polliae, quae prima exierat, primum nomen
urna extractum citari iussit neque eo respondente bona adulescentis
hastae subiecit.
quod ut illi nuntiatum est, ad consulis tribunal concurrit
collegiumque tribunorum appellauit. tunc Manius Curius praefatus non
opus esse eo ciue rei publicae, qui parere nesciret, et bona eius et
ipsum uendidit.
[VI.3.5] Aeque tenax propositi L. Domitius: nam cum Siciliam praetor
regeret et ad eum eximiae magnitudinis aper allatus esset, adduci ad
se pastorem, cuius manu occisus erat, iussit interrogatumque qui eam
bestiam confecisset, postquam conperit usum uenabulo, cruci fixit,
quia ipse ad exturbanda latrocinia, quibus prouincia uastabatur, ne
quis telum haberet edixerat.
hoc aliquis in fine seueritatis et saeuitiae ponendum dixerit
disputatione enim utroque flecti potest : ceterum ratio publici
imperii praetorem nimis asperum existimari non patitur.
[VI.3.6] Sic se in uiris puniendis seueritas exercuit, sed ne in
feminis quidem supplicio adficiendis segniorem egit. Horatius prius
proelio trium Curiatiorum, <iterum> condicione pugnae omnium Albanorum
uictor, cum ex illa clarissima acie domum repetens sororem suam
uirginem Curiati sponsi mortem profusius quam illa aetas debebat
flentem uidisset, gladio, quo patriae rem bene gesserat, interemit,
parum pudicas ratus lacrimas, quae <prae>propero amori dabantur.
--- in uiris AcLcG] iniuriis AL.
--- prius 'A'] prius... ceterum condicione Ac, prius... iterum condicione (ip. Wensky).
--- proelio AcGc] proelium LG.
--- Curiatiorum dett.] Curiatium Ac, curatorum L, Curiatorum G.
--- praepropero LcGc (om. prius -r- G)] propero AL. ---
quem hoc nomine reum apud populum actum pater defendit. ita paulo
propensior animus puellae ad memoriam futuri uiri et fratrem ferocem
uindicem et uindictae tam rigidum adsensorem patrem habuit.
[VI.3.7] Consimili seueritate senatus postea usus Sp. Postumio Albino
Q. Marcio Philippo consulibus mandauit ut de his, quae sacris
Bacchanalium inceste usae fuerant, inquirerent. a quibus cum multae
essent damnatae, in omnes cognati intra domos animaduerterunt,
lateque patens opprobrii deformitas seueritate supplicii emendata
est, quia, quantum ruboris ciuitati nostrae mulieres turpiter se
gerendo incusserant, tantum laudis grauiter punitae adtulerunt.
[VI.3.8] Publicia autem, quae Postumium Albinum consulem, item
Licinia, quae Claudium Asellum uiros suos ueneno necauerant,
propinquorum decreto strangulatae sunt: non enim putauerunt
seuerissimi uiri in tam euidenti scelere longum publicae quaestionis
tempus expectandum. itaque quarum innocentium defensores fuissent,
sontium mature uindices extiterunt.
[VI.3.9] Magno scelere horum seueritas ad exigendam uindictam
concitata est, Egnati autem Meceni longe minore de causa,
qui uxorem, quod uinum bibisset, fusti percussam interemit,
--- Meceni (ip. Kempf)] Metelli 'A', Metenius P. ---
idque factum non accusatore tantum, sed etiam reprehensore caruit,
uno quoque existimante optimo illam exemplo uiolatae sobrietati poenas
pependisse. et sane quaecumque femina uini usum immoderate appetit,
omnibus et uirtutibus ianuam claudit et delictis aperit.
--- sobrietati 'A'] sobrietatis dett.
--- omnibus Ac] hominibus 'A'. ---
[VI.3.10] Horridum C. quoque Sulpicii Galli maritale supercilium: nam
uxorem dimisit, quod eam capite aperto foris uersatam cognouerat,
abscisa sententia, sed tamen aliqua ratione munita:
"lex enim" inquit "tibi meos tantum praefinit oculos, quibus formam
tuam adprobes. his decoris instrumenta conpara, his esto speciosa,
horum te certiori crede notitiae. ulterior tui conspectus superuacua
inritatione arcessitus in suspicione et crimine haereat necesse est".
[VI.3.11] Nec aliter sensit Q. Antistius Vetus repudiando uxorem,
quod illam in publico cum quadam libertina uulgari secreto loquentem
uiderat: nam, ut ita dicam, incunabulis et nutrimentis culpae, non
ipsa conmotus culpa citeriorem delicto praebuit ultionem, ut potius
caueret iniuriam quam uindicaret.
[VI.3.12] Iungendus est his P. Sempronius Sophus, qui coniugem
repudii nota adfecit, nihil aliud quam se ignorante ludos ausam
spectare. ergo, dum sic olim feminis occurritur, mens earum a delictis
aberat.
[VI.3.ext.1] Ceterum etsi Romana seueritatis exemplis totus terrarum
orbis instrui potest, tamen externa summatim cognosse fastidio non
sit. Lacedaemonii libros Archilochi e ciuitate sua exportari iusserunt,
quod eorum parum uerecundam ac pudicam lectionem arbitrabantur:
noluerunt enim ea liberorum suorum animos imbui, ne plus moribus
noceret quam ingeniis prodesset. itaque maximum poetam aut certe summo
proximum, quia domum sibi inuisam obscenis maledictis lacerauerat,
carminum exilio multarunt.
[VI.3.ext.2] Athenienses autem Timagoran inter officium salutationis
Dareum regem more gentis illius adulatum capitali supplicio
adfecerunt, unius ciuis humilibus blanditiis totius urbis suae decus
Persicae dominationi summissum grauiter ferentes.
[VI.3.ext.3] Iam Cambyses inusitatae seueritatis, qui mali cuiusdam
iudicis e corpore pellem detractam sellae intendi in eaque filium eius
iudicaturum considere iussit. ceterum et rex et barbarus atroci ac
noua poena iudicis ne quis postea corrumpi iudex posset prouidit.
Grauiter dicta aut facta.
[VI.4.praef.] Magnam et bonam laudis partem in claris uiris etiam illa
uindicant, quae aut ab his dicta grauiter aut facta pertinax memoria
uiribus aeternis conprehendit. quorum ex abundanti copia nec parca
nimis nec rursus auida manu quod magis desiderio satisfaciat quam
satietati abundet hauriamus.
[VI.4.1] Ciuitate nostra Cannensi clade perculsa, cum admodum tenui
filo suspensa rei publicae salus ex sociorum fide penderet, ut eorum
animi ad imperium Romanum tuendum constantiores essent, maiori parti
senatus principes Latinorum in ordinem suum sublegi placebat. Annius
autem Campanus etiam consulem alterum Capua creari debere adseuerabat:
sic contusus et aeger Romani imperii spiritus erat.
--- Capua P] Capuae 'A'. ---
tunc Manlius Torquatus filius eius, qui Latinos apud Veserim inclita
pugna fuderat, quam poterat clara uoce denuntiauit, si quis sociorum
inter patres conscriptos sententiam dicere ausus esset, continuo eum interempturum.
hae unius minae et Romanorum languentibus animis calorem pristinum
reddiderunt et Italiam ad ius ciuitatis nobiscum exaequandum consurgere passae
non sunt: namque ut patris armis, ita uerbis filii fracta cessit.
Par illius quoque [et] Manli grauitas, cui cum consulatus [cum]
omnium consensu deferretur eumque sub excusatione aduersae ualitudinis
oculorum recusaret, instantibus cunctis "alium" inquit, "Quirites,
quaerite, ad quem hunc honorem transferatis: nam si me gerere eum
coegeritis, nec ego mores uestros ferre nec uos meum imperium perpeti
poteritis". priuati tam ponderosa uox: quam graues fasces consulis
extitissent!
--- quoque et 'A'] quoque Ac. ---
[VI.4.2] Nihilo segnior Scipionis Aemiliani aut in curia aut in
contione grauitas. qui, cum haberet consortem censurae Mummium, ut
nobilem, ita eneruis uitae, pro rostris dixit se ex maiestate rei
publicae omnia gesturum, <si> sibi ciues uel dedissent collegam uel
non dedissent.
Idem, cum Ser. Sulpicius Galba et Aurelius consules in senatu
contenderent uter aduersus Viriathum in Hispaniam mitteretur, ac magna
inter patres conscriptos dissensio esset, omnibus quonam eius
sententia inclinaretur expectantibus, "neutrum" inquit "mihi mitti
placet, quia alter nihil habet, alteri nihil est satis",
aeque malam licentis imperii magistram iudicans inopiam atque
auaritiam. quo dicto ut neuter in prouinciam mitteretur obtinuit.
[VI.4.3] C. uero Popilius a senatu legatus ad Antiochum missus, ut
bello se, quo Ptolemaeum lacessebat, abstineret, cum ad eum uenisset
atque is prompto animo et amicissimo uultu dexteram ei porrexisset,
inuicem illi suam porrigere noluit, sed tabellas senatus consultum
continentis tradidit.
quas ut legit Antiochus, dixit se cum amicis conlocuturum. indignatus
Popilius, quod aliquam moram interposuisset, uirga solum, quo
insistebat, denotauit et "prius" inquit "quam hoc circulo excedas da
responsum, quod senatui referam".
non legatum locutum, sed ipsam curiam ante oculos positam crederes:
continuo enim rex adfirmauit fore ne amplius de se Ptolemaeus
quereretur, ac tum demum Popilius manum eius tamquam socii adprehendit.
quam efficax est animi sermonisque abscisa grauitas! eodem momento
Syriae regnum terruit, Aegypti texit.
[VI.4.4] P. autem Rutilii uerba pluris an facta aestimem nescio: nam
utrisque aeque admirabile inest robur. cum amici cuiusdam iniustae
rogationi resisteret, atque is per summam indignationem dixisset "quid
ergo mihi [inquit] opus est amicitia tua, si quod rogo non facis?"
respondit "immo quid mihi tua, si propter te aliquid inhoneste facturus sum?"
huic uoci consentanea illa opera, quod magis ordinum dissensione quam
ulla culpa sua reus factus nec obsoletam uestem induit nec insignia
senatoris deposuit nec supplices ad genua iudicum manus tetendit nec
dixit quicquam splendore praeteritorum annorum humilius effecitque ut
periculum non inpedimentum grauitatis eius esset, sed experimentum.
atque etiam cum ei reditum in patriam Sullana uictoria praestaret, in
exilio, ne quid aduersus leges faceret, remansit. quapropter
felicitatis cognomen iustius quis moribus grauissimi uiri quam
inpotentis armis adsignauerit: quod quidem Sulla rapuit, Rutilius
meruit.
[VI.4.5] M. Brutus suarum prius uirtutum quam patriae parentis
parricida uno enim facto et illas in profundum praecipitauit et omnem
nominis sui memoriam inexpiabili detestatione perfudit, ultimum
proelium initurus negantibus quibusdam id committi oportere "fidenter"
inquit "in aciem descendo: hodie enim aut recte erit aut nihil
curabo". praesumserat uidelicet neque uiuere se sine uictoria neque
mori sine securitate posse.
[VI.4.ext.1] Cuius mentio mihi subicit quod aduersus D. Brutum in
Hispania grauiter dictum est referre: nam cum ei se tota paene
Lusitania de<di>disset ac sola gentis eius urbs Cinginnia pertinaciter
arma retineret, temptata redemptione propemodum uno ore legatis Bruti
respondit ferrum sibi a maioribus, quo urbem tuerentur, non aurum, quo
libertatem ab imperatore auaro emerent, relictum. melius sine dubio
istud nostri sanguinis homines dixissent quam audissent.
--- dedidisset G] dedisset AL.
--- Cinginnia PAc] Cinninia 'A'. ---
[VI.4.ext.2] Sed illos quidem natura in haec grauitatis uestigia
deduxit, Socrates autem Graecae doctrinae clarissimum columen, cum
Athenis causam diceret, defensionemque ei Lysias a se conpositam, qua
in iudicio uteretur, recitasset demissam et supplicem, inminenti
procellae adcommodatam,
"aufer" inquit "quaeso istam: nam ego, si adduci possem ut eam in
ultima Scythiae solitudine perorarem, tum me ipse morte multandum
concederem". spiritum contempsit, ne careret grauitate, maluitque
Socrates extingui quam Lysias superesse.
[VI.4.ext.3] Quantus hic in sapientia, tantus in armis Alexander
illam uocem nobiliter edidit: Dareo enim uno iam et altero proelio
uirtutem eius experto atque ideo et partem regni Tauro tenus monte et
filiam in matrimonium cum decies centum milibus talentum pollicente,
cum Parmenion dixisset se, si Alexander esset, usurum ea condicione,
respondit "et ego uterer, si Parmenion essem". uocem duabus uictoriis
respondentem dignamque cui tertia, sicut euenit, tribueretur.
[VI.4.ext.4] Atque haec quidem et animi magnifici et prosperi status:
illa uero, qua legati Lacedaemoniorum apud patrem eius miseram
fortitudinis suae condicionem testati sunt, gloriosior quam
optabilior: intolerabilibus enim oneribus ciuitatem eorum inplicanti,
si quid morte grauius imperare perseueraret, mortem se praelaturos
responderunt.
[VI.4.ext.5] Nec parum graue Spartani cuiusdam dictum, siquidem
nobilitate et sanctitate praestans, sed in petitione magistratus
uictus maximae sibi laetitiae esse praedicauit, quod aliquos patria
sua se meliores uiros haberet. quo sermone repulsam honori adaequauit.
--- sed in (ip. Kempf)] in LG, et in A. ---
De iustitia.
[VI.5.praef.] Tempus est iustitiae quoque sancta penetralia adire, in
quibus semper aequi ac probi facti respectus religiosa cum
obseruatione uersatur et ubi studium uerecundiae, cupiditas rationi
cedit nihilque utile, quod parum honestum uideri possit, ducitur. eius
autem praecipuum et certissimum inter omnes gentes nostra ciuitas
exemplum est.
[VI.5.1] Camillo consule Falerios circumsedente magister ludi
plurimos et nobilissimos inde pueros uelut am<bul>andi gratia eductos
in castra Romanorum perduxit. quibus interceptis non erat dubium quin
Falisci deposita belli gerendi pertinacia tradituri se nostro imperatori essent.
--- ambulandi dett.] amandi 'A'. ---
ea re senatus censuit ut pueri uinctum magistrum uirgis caedentes in
patriam remitterentur. qua iustitia animi eorum sunt capti, quorum
moenia expugnari non poterant: namque Falisci beneficio magis quam
armis uicti portas Romanis aperuerunt.
Eadem ciuitas aliquotiens rebellando semperque aduersis contusa
proeliis tandem se Q. Lutatio consuli dedere coacta est. aduersum quam
saeuire cupiens populus Romanus, postquam a Papirio, cuius manu
iubente consule uerba deditionis scripta erant, doctus est Faliscos
non potestati, sed fidei se Romanorum conmisisse, omnem iram placida
mente deposuit pariterque et uiribus odii, non sane facile uinci
adsuetis, et uictoriae obsequio, quae promptissime licentiam
subministrat, ne iustitiae suae deesset obstitit.
Idem, cum P. Claudius Camerinos ductu atque auspiciis suis captos sub
hasta uendidisset, etsi aerarium pecunia, fines agris auctos
animaduertebat, tamen, quod parum liquida fide id gestum ab imperatore
uidebatur, maxima cura conquisitos redemit iisque habitandi gratia
locum in Auentino adsignauit et praedia restituit.
pecuniam etiam }crux{ non ad curiam sed sacraria aedificanda
sacrificiaque facienda tribuit iustitiaeque promptissimo tenore
effecit ut exitio suo laetari possent, quia sic renati erant.
Moenibus nostris et finitimis regionibus quae adhuc retuli <...>,
quod sequitur per totum terrarum orbem manauit. Timochares
Ambraciensis Fabricio consuli pollicitus est se Pyrrum ueneno per
filium suum, qui potionibus eius praeerat, necaturum.
ea res cum ad senatum esset delata, missis legatis Pyrrum monuit ut
aduersus huius generis insidias cautius se gereret, memor urbem a
filio Martis conditam armis bella, non uenenis gerere debere.
Timocharis autem nomen suppressit, utroque modo aequitatem
amplexus, quia nec hostem malo exemplo tollere neque eum, qui
bene mereri paratus fuerat, prodere uoluit.
[VI.5.2] Summa iustitia in quattuor quoque tribunis pl. eodem tempore
conspecta est: nam cum L. Atratino, sub quo duce aciem nostram apud
Verruginem a Volscis inclinatam cum ceteris equitibus correxerant,
diem ad populum L. Hortensius collega eorum dixisset, pro rostris
iurauerunt in squalore se esse, quoad imperator ipsorum reus esset, futuros:
--- Verruginem dett.] Ferruginem 'A'. ---
non sustinuerunt enim egregii iuuenes, cuius armati periculum
uulneribus et sanguine suo defenderant, eius togati ultimum discrimen
potestatis insignia retinentes intueri. qua iustitia mota contio
actione Hortensium desistere coegit. Nec <...> se eo facto, quod
sequitur, exhibuit.
--- <...> 'A'] se... sequitur dissimilem Ac, se etiam aliter L3. ---
[VI.5.3] Cum Ti. Gracchus et C. Claudius ob nimis seuere gestam
censuram maiorem partem ciuitatis exasperassent, diem iis P. Popilius
tribunus pl. perduellionis ad populum dixit, praeter communem
consternationem priuata etiam ira accensus, quia necessarium eius
Rutilium ex publico loco parietem demoliri iusserant.
quo in iudicio primae classis permultae centuriae Claudium aperte
damnabant, de Gracchi absolutione uniuersae consentire uidebantur.
qui clara uoce iurauit, si de collega suo grauius esset iudicatum, in
factis se paribus eandem cum illo poenam exilii subiturum, eaque
iustitia tota illa tempestas ab utriusque fortunis et capite depulsa
est: Claudium enim populus absoluit, Graccho causae dictionem Popilius
remisit.
[VI.5.4] Magnam laudem et illud collegium tribunorum tulit, quod, cum
unus ex eo L. Cotta fiducia sacrosanctae potestatis creditoribus suis
satis facere nollet, decreuit, si neque solueret pecuniam neque daret
cum quo sponsio fieret, se appellantibus eum creditoribus auxilio
futurum, inicum ratum maiestatem publicam priuatae perfidiae obtentu
esse. itaque Cottam in tribunatu quasi in aliquo sacrario latentem
tribunicia inde iustitia extraxit.
--- Cottam AL] Cotta G.
--- tribunicia... iustitia AcLc] tribuniciam... iusticiam 'A'. ---
[VI.5.5] Cuius ut ad alium aeque inlustrem actum transgrediar, Cn.
Domitius tribunus pl. M. Scaurum principem ciuitatis in iudicium
populi deuocauit, ut, si fortuna aspirasset, ruina, sin minus, certe
ipsa obtrectatione amplissimi uiri incrementum claritatis adprehenderet.
--- ruina A] ruinam AcLG. ---
cuius opprimendi cum summo studio flagraret, seruus Scauri noctu ad
eum peruenit, instructurum se eius accusationem multis et grauibus
domini criminibus promittens. erat in eodem pectore <et> inimicus et
Domitius [et dominus], diuersa aestimatione nefarium indicium perpendens.
--- et inimicus (ip. Gertz)] inimicus 'A'.
--- et Domitius et dominus 'A'] et Domitius Ac. ---
iustitia uicit odium: continuo enim et suis auribus obseratis et
indicis ore clauso duci eum ad Scaurum iussit. accusatorem etiam reo
suo, ne dicam diligendum, certe laudandum! quem populus cum propter
alias uirtutes tum hoc nomine libentius et consulem et censorem et
pontificem maximum fecit.
[VI.5.6] Nec aliter <se> L. Crassus in eodem iustitiae experimento
gessit. Cn. Carbonis nomen infesto animo utpote inimicissimi sibi
detulerat, sed tamen scrinium eius a seruo adlatum ad se, conplura
continens, quibus facile opprimi posset, ut erat signatum cum seruo
catenato ad eum remisit.
quo pacto igitur inter amicos uiguisse tunc iustitiam credimus, cum
inter accusatores quoque et reos tantum uirium obtinuisse uideamus?
[VI.5.7] Iam L. Sulla non se tam incolumem quam Sulpicium Rufum
perditum uoluit, tribunicio furore eius sine ullo fine uexatus.
ceterum cum eum proscriptum et in uilla latentem a seruo proditum
conperisset, manu missum parricidam, ut fides edicti sui constaret,
praecipitari protinus saxo Tarpeio cum illo scelere parto pilleo
iussit, uictor alioquin insolens, hoc imperio iustissimus.
[VI.5.ext.1] Verum ne alienigenae iustitiae obliti uideamur, Pittacus
Mitylenaeus, cuius aut meritis tantum ciues debuerunt aut moribus
crediderunt, ut ei <suis> suffragiis tyrannidem deferrent, tam diu
illud imperium sustinuit, quam diu bellum de Sigeo cum Atheniensibus
gerendum fuit.
--- ei suis L3] eis AL, eius Ac, ei G. ---
postquam autem pax uictoria parta est, continuo reclamantibus
Mitylenaeis deposuit, ne dominus ciuium ultra quamrei publicae
necessitas exegerat permaneret.
atque etiam cum recuperati agri dimidia pars consensu omnium offerretur,
auertit animum ab eo munere deforme iudicans uirtutis gloriam magnitudine
praedae minuere.
[VI.5.ext.2] Alterius nunc mihi prudentia referenda est, ut alterius
repraesentari iustitia possit. cum saluberrimo consilio Themistocles
migrare Athenienses in classem coegisset Xerxeque rege et copiis eius
Graecia pulsis ruinas patriae in pristinum habitum reformaret et opes
clandestinis molitionibus ad principatum Graeciae capessendum
nutriret, in contione dixit habere se rem deliberatione sua prouisam,
quam si fortuna ad effectum perduci passa esset, nihil maius aut
potentius Atheniensi populo futurum,
sed eam uulgari non oportere, postulauitque ut aliquis sibi, cui
illam tacite exponeret, daretur. datus est Aristides. is postquam rem
cognouit, classem illum Lacedaemoniorum, quae tota apud Gytheum
subducta erat, uelle incendere, ut ea consumpta dominatio maris ipsis
cederet, processit ad ciues et retulit Themistoclen ut utile
consilium, ita minime iustum animo uoluere.
--- rem cognouit (ip. Madvig)] recognouit 'A'. ---
e uestigio uniuersa contio quod aecum non uideretur ne expedire
quidem proclamauit ac protinus Themistoclen incepto iussit desistere.
[VI.5.ext.3] Nihil illis etiam iustitiae exemplis fortius. Zaleucus
urbe Locrensium a se saluberrimis atque utilissimis legibus munita,
cum filius eius adulteri crimine damnatus secundum ius ab ipso
constitutum utroque oculo carere deberet, ac tota ciuitas in honorem
patris necessitatem poenae adulescentulo remitteret, aliquamdiu repugnauit.
ad ultimum populi precibus euictus suo prius, deinde filii oculo
eruto usum uidendi utrisque reliquit. ita debitum supplicii modum legi
reddidit, aequitatis admirabili temperamento se inter misericordem
patrem et iustum legislatorem partitus.
--- uidendi utrisque dett.] uidendi utrique AcG, uidendi utriusque L, utrique uidendi PAc. ---
[VI.5.ext.4] Sed aliquanto Charondae Thurii praefractior et abscisior
iustitia. ad uim et cruorem usque seditiosas contiones ciuium
pacauerat lege cauendo ut, si quis eas cum ferro intrasset, continuo
interficeretur. interiecto deinde tempore e longinquo rure gladio
cinctus domum repetens, subito indicta contione sic ut erat in eam processit,
--- Charondae Ac] Charionde L, Charum de G, Charo da P, Charonda Pc.
--- Thurii] Tyrii AcLG, Syrii Ac. ---
ab eoque, qui proxime constiterat, solutae a se legis suae admonitus
"idem" inquit "ego illam sanciam" ac protinus ferro, quod habebat,
destricto incubuit, cumque liceret culpam uel dissimulare uel errore
defendere, poenam tamen repraesentare maluit, ne qua fraus iustitiae
fieret.
De fide publica.
[VI.6.praef.] Cuius imagine ante oculos posita uenerabile fidei numen
dexteram suam, certissimum salutis humanae pignus, ostentat. quam
semper in nostra ciuitate uiguisse et omnes gentes senserunt et nos
paucis exemplis recognoscamus.
[VI.6.1] Cum Ptolomaeus rex tutorem populum Romanum filio
reliquisset, senatus M. Aemilium Lepidum pontificem maximum, bis
consulem, ad pueri tutelam gerendam Alexandriam misit, amplissimique
et integerrimi uiri sanctitatem rei publicae usibus et sacris operatam
externae procurationi uacare uoluit, ne fides ciuitatis nostrae
frustra petita existimaretur.
cuius beneficio regia incunabula conseruata pariter ac decorata
incertum Ptolomaeo reddiderunt patrisne fortuna magis an tutorum
maiestate gloriari deberet.
--- tutorum LcG] tutoris Ac, tutorem L. ---
[VI.6.2] Speciosa illa quoque Romana fides. ingenti Poenorum classe
circa Siciliam deuicta duces eius fractis animis consilia petendae
pacis agitabant. quorum Hamilcar ire se ad consules negabat audere, ne
eodem modo catenae sibi inicerentur, quo ab ipsis Cornelio Asinae
consuli fuerant iniectae. Hanno autem, certior Romani animi
aestimator, nihil tale timendum ratus maxima cum fiducia ad conloquium
eorum tetendit.
--- deuicta P] deducta 'A'. ---
apud quos cum de fine belli ageret, et tribunus militum ei dixisset
posse illi merito euenire quod Cornelio accidisset, uterque consul
tribuno tacere iusso "isto te" inquit "metu, Hanno, fides ciuitatis
nostrae liberat". claros illos fecerat tantum hostium ducem uincire
potuisse, sed multo clariores fecit noluisse.
--- uincire ed.1470-1534] uincere 'A'. ---
[VI.6.3] Aduersus eosdem hostes parem fidem in iure legationis tuendo
patres conscripti exhibuere: M. enim Aemilio Lepido, L. Flaminio
consulibus L. Minucium et L. Manlium Karthaginiensium legatis, quia
manus his attulerant, per fetiales <a M.> Claudio praetore dedendos
curauerunt. se tunc senatus, non eos, quibus hoc praestabatur,
aspexit.
[VI.6.4] Cuius exemplum superior Africanus secutus, cum onustam
multis et inlustribus Karthaginiensium uiris nauem in suam potestatem
redegisset, inuiolatam dimisit, quia se legatos ad eum missos
dicebant, tametsi manifestum erat illos uitandi praesentis periculi
gratia falsum legationis nomen amplecti, ut Romani imperatoris potius
decepta fides quam frustra implorata iudicaretur.
[VI.6.5] Repraesentemus etiam illud senatus nullo modo
praetermittendum opus. legatos ab urbe Apollonia Romam missos Q.
Fabius, Cn. Apronius aedili<cii> orta contentione pulsauerunt. quod
ubi conperit, continuo eos per fetiales legatis de<di>dit
quaestoremque cum his Brundisium ire iussit, ne quam in itinere a
cognatis deditorum iniuriam acciperent.
--- aedilicii PAc] aedili AG, edili L, edilis Lc.
--- dedidit AcLcG] dedit AL. ---
illam curiam mortalium quis concilium ac non Fidei templum dixerit?
quam ut ciuitas nostra semper benignam praestitit, ita in sociorum
quoque animis constantem recognouit.
--- ac non G] annon AL, an dett. ---
[VI.6.ext.1] Post duorum in Hispania Scipionum totidemque Romani
sanguinis exercituum miserabilem stragem Saguntini uictricibus
Hannibalis armis intra moenia urbis suae conpulsi, cum vim Punicam
ulterius nequirent arcere, collatis in forum quae unicuique erant
carissima atque undique circumdatis accensisque ignis nutrimentis, ne
a societate nostra desciscerent, publico et communi rogo semet ipsi
superiecerunt.
--- Saguntini AcLcG] Sagutini AL. ---
crediderim tunc ipsam Fidem humana negotia speculantem maestum
gessisse uultum, perseuerantissimum sui cultum iniquae fortunae
iudicio tam acerbo exitu damnatum cernentem.
[VI.6.ext.2] Idem praestando Petelini eundem laudis honorem
meruerunt. ab Hannibale, quia deficere nostra amicitia noluerant,
obsessi legatos ad senatum auxilium inplorantes miserunt.
--- Petelini P] Petilini AL, Petiliani G.
--- nostra amicitia (ip. Foertsch)] a nostra amicitia AcG, nostram amicitiam AL. ---
quibus propter recentem Cannensem cladem succurri non potuit.
ceterum permissum est uti facerent quod utilissimum incolumitati ipsorum
uideretur. liberum ergo erat Karthaginiensium gratiam amplecti.
illi tamen feminis omnique aetate inbelli urbe egesta, quo diutius
armati famem traherent, pertinacissime in muris constiterunt,
--- diutius dett.] tutius 'A'. ---
expirauitque prius eorum tota ciuitas quam ulla ex parte respectum
Romanae societatis deposuit. itaque Hannibali non Peteliam, sed fidum
Peteliae sepulcrum capere contigit.
--- Peteliam... Peteliae (ip. Kempf)] Petiliam... Petiliae 'A'. ---
De fide uxorum erga uiros.
[VI.7.1] Atque ut uxoriam quoque fidem attingamus, Tertia Aemilia,
Africani prioris uxor, mater Corneliae Gracchorum, tantae fuit
comitatis et patientiae, ut, cum sciret uiro suo ancillulam ex suis
gratam esse, dissimulauerit, ne domitorem orbis Africanum femina }crux{
magnum uirum inpatientiae reum ageret,
--- inpatientiae 'A'] incontinentiae vel inpudicitiae dett. ---
tantumque a uindicta mens eius afuit, ut post mortem Africani manu
missam ancillam in matrimonium liberto suo daret.
[VI.7.2] Q. Lucretium proscriptum a triumuiris uxor Turia inter
cameram et tectum cubiculi abditum una conscia ancillula ab inminente
exitio non sine magno periculo suo tutum praestitit
--- ancillula 'A'] ancilla P. ---
singularique fide id egit, ut, cum ceteri proscripti in alienis et
hostilibus regionibus per summos corporis et animi cruciatus uix
euaderent, ille in cubiculo et in coniugis sinu salutem retineret.
[VI.7.3] Sulpicia autem, cum a matre Iulia diligentissime
custodiretur, ne Lentulum Cruscellionem, uirum suum proscriptum a
triumuiris in Siciliam persequeretur, nihilo minus famulari ueste
sumpta cum duabus ancillis totidemque seruis ad eum clandestina fuga
peruenit nec recusauit se ipsam proscribere, ut ei fides sua in
coniuge proscripto constaret.
--- famulari GPAc] familiari AL. ---
De fide seruorum.
[VI.8.praef.] Restat ut seruorum etiam erga dominos quo minus
expectatam hoc laudabiliorem fidem referamus.
[VI.8.1] M. Antonius auorum nostrorum temporibus clarissimus orator
incesti reus agebatur. cuius in iudicio accusatores seruum in
quaestionem perseuerantissime postulabant, quod ab eo, cum ad stuprum
irent, lanternam praelatam contenderent. erat autem is etiam tum
inberbis et stabat <in> corona uidebatque rem ad suos cruciatus
pertinere, nec tamen eos fugitauit.
--- stabat Ac] stabant 'A'.
--- in corona (ip. Becker)] coronam A, corona LG, coram Ac. ---
ille uero, ut domum quoque uentum est, Antonium hoc nomine
uehementius confusum et sollicitum ultro est hortatus ut se iudicibus
torquendum traderet, adfirmans nullum ore suo uerbum exiturum, quo
causa eius laederetur, ac promissi fidem mira patientia praestitit:
--- promissi fidem Lc] promis idem L, proximidem A, proxime idem Ac, promissa idem G. ---
plurimis etenim laceratus uerberibus eculeoque inpositus, candentibus
etiam lamminis ustus omnem uim accusationis custodita rei salute
subuertit. argui fortuna merito potest, quod tam pium et tam fortem
spiritum seruili nomine inclusit.
[VI.8.2] Consulem autem C. Marium Praenestinae obsidionis miserabilem
exitum sortitum, cuniculi latebris frustra euadere conatum leuique
uulnere a Telesino, cum quo conmori destinauerat, perstrictum seruus
suus, ut Sullanae crudelitatis expertem faceret, gladio traiectum interemit,
cum magna praemia sibi proposita uideret, si eum uictoribus tradidisset.
cuius dexterae tam opportunum ministerium nihil eorum pietati cedit,
a quibus salus dominorum protecta est, quia eo tempore Mario non uita,
sed mors in beneficio reposita erat.
[VI.8.3] Aeque inlustre quod sequitur. C. Gracchus, ne in potestatem
inimicorum perueniret, Philocrati seruo suo ceruices incidendas
praebuit. quas cum celeri ictu abscidisset, gladium cruore domini
manantem per sua egit praecordia. Euporum alii hunc uocitatum
existimant: ego de nomine nihil disputo, famularis tantum modo fidei
robur admiror.
cuius si praesentiam animi generosus iuuenis imitatus foret, suo, non
serui beneficio inminentia supplicia uitasset: nunc conmisit ut
Philocratis quam Gracchi cadauer speciosius iaceret.
[VI.8.4] Alia nobilitas, alius furor, sed fidei par exemplum.
Pindarus <C.> Cassium Philippensi proelio uictum, nuper ab eo manu
missus, iussu ipsius obtruncatum insultationi hostium subtraxit seque
e conspectu hominum uoluntaria morte abstulit ita, ut ne corpus quidem
eius absumpti inueniretur.
quis deorum grauissimi sceleris ultor illam dexteram, quae in necem
patriae parentis exarserat, tanto torpore inligauit, ut se tremibunda
Pindari genibus summitteret, ne publici parricidii quas merebatur
poenas arbitrio piae uictoriae exsolueret?
tu profecto tunc, diue Iuli, caelestibus tuis uulneribus debitam
exegisti uindictam, perfidum erga te caput sordidi auxilii supplex
fieri cogendo, eo animi aestu conpulsum, ut neque retinere uitam
uellet neque finire sua manu auderet.
[VI.8.5] Adiunxit se his cladibus C. Plotius Plancus Munatii Planci
consularis et censorii frater. qui, cum a triumuiris proscriptus in
regione Salernitana lateret, delicatiore uitae genere et odore
unguenti occultam salutis custodiam detexit: istis enim uestigiis
eorum, qui miseros persequebantur, sagax inducta cura abditum fugae
eius cubile odorata est.
--- Plotius ed.1567-92] Plotinus 'A', om. P.
--- Plancus Munat(c)ii Planci 'A'] Plancus Munatius Planci Munatii. ---
a quibus conprehensi serui latentis multumque ac diu torti negabant
se scire ubi dominus esset. non sustinuit deinde Plancus tam fideles
tamque boni exempli seruos ulterius cruciari, sed processit in medium
iugulumque gladiis militum obiecit.
--- latentis ed.1651-1715] latentes 'A'. ---
quod certamen mutuae beniuolentiae arduum dinosci facit utrum dignior
dominus fuerit, qui tam constantem seruorum fidem experiretur, an
serui, qui tam iusta domini misericordia quaestionis saeuitia
liberarentur.
[VI.8.6] Quid Vrbini Panapionis seruus, quam admirabilis fidei! cum
ad dominum proscriptum occidendum domesticorum indicio certiores
factos milites in Reatinam uillam uenisse cognosset, conmutata cum eo
ueste, permutato etiam anulo illum postico clam emisit, se autem in
cubiculum ac lectulum recepit et ut Panapionem occidi passus est.
--- Vrbini LG] Vruon PAc. ---
breuis huius facti narratio, sed non parua materia laudationis: nam
si quis ante oculos ponere uelit subitum militum adcursum, conuulsa
ianuae claustra, minacem uocem, truces uultus, fulgentia arma, rem
uera aestimatione prosequetur, nec quam cito dicitur aliquem pro alio
mori uoluisse, tam id ex facili etiam fieri potuisse arbitrabitur.
Panapio autem quantum seruo deberet amplum ei faciendo monumentum ac
testimonium pietatis grato titulo reddendo confessus est.
[VI.8.7] Contentus essem huius exemplis generis, nisi unum me
<a>dicere admiratio facti cogeret. Antius Restio proscriptus a
triumuiris, cum omnes domesticos circa rapinam et praedam occupatos
uideret, quam maxime poterat dissimulata fuga se penatibus suis
intempesta nocte subduxit.
--- adicere ed.1651-1715] dicere 'A'. ---
cuius furtiuum egressum seruos ab eo uinculorum poena coercitus inexpiabilique
litterarum nota per summam oris contumeliam inustus curiosis speculatus oculis
ac uestigia huc atque illuc errantia beniuolo studio subsecutus lateri uoluntarius comes adrepsit.
quo quidem tam exquisito tamque ancipiti officio perfectissimum
<in>expectatae pietatis cumulum expleuerat: his enim, quorum felicior
in domo status fuerat, lucro intentis ipse, nihil quam umbra et imago
suppliciorum suorum, maximum esse emolumentum eius, a quo tam grauiter
punitus erat, salutem iudicauit, cumque abunde foret iram remittere,
adiecit etiam caritatem. nec hactenus beniuolentia processit, sed in
eo conseruando mira quoque arte usus est:
--- inexpectatae ed.1651-1715] expectatae 'A', spectatae dett. ---
nam ut sensit cupidos sanguinis milites superuenire, amoto domino
rogum extruxit eique egentem a se conprehensum et occisum senem
superiecit. interrogantibus deinde militibus ubinam esset Antius manum
rogo intentans ibi illum datis sibi crudelitatis piaculis uri respondit.
quia ueri similia loquebatur, habita est uoci fides. quo euenit ut Antius
tutam quaerendae incolumitatis occasionem adsequeretur.
--- tutam (ip. Madvig)] statum AL, statim LcG. ---
De mutatione morum aut fortunae.
[VI.9.praef.] Multum animis hominum et fiduciae adicere et
sollicitudinis detrahere potest morum ac fortunae in claris uiris
recognita mutatio, siue nostros status siue proximorum [ingenia] contemplemur:
--- ingenia 'A'] del. (ip. Gertz), ingenue (ip. Stangl). ---
nam cum aliorum fortunas spectando ex condicione abiecta atque
contempta emersisse claritatem uideamus, quid aberit quin et ipsi
meliora de nobis semper cogitemus, memores stultum esse perpetuae
infelicitatis se praedamnare spemque, quae etiam incerta recte
fouetur, interdum certam in desperationem conuertere?
--- spectando Ac] et pectora LG. ---
[VI.9.1] Manlius Torquatus adeo hebetis atque obtunsi cordis inter
initia iuuentae existimatus, ut a patre L. Manlio amplissimo uiro,
quia et domesticis et rei publicae usibus inutilis uidebatur, rus
relegatus agresti opere fatigaretur,
postmodum patrem reum iudiciali periculo liberauit, filium uictorem,
quod aduersus imperium suum cum hoste manum conseruerat, securi
percussit, patriam Latino tumultu fessam speciosissimo triumpho recreauit,
in hoc, credo, [ne] fortunae nubilo adulescentiae contemptu perfusus,
quo senectutis eius decus lucidius enitesceret.
--- ne 'A'] om. AcLc, malignae dett. ---
[VI.9.2] Scipio autem Africanus superior, quem di immortales nasci
uoluerunt, ut esset in quo uirtus se per omnes numeros hominibus
efficaciter ostenderet, solutioris uitae primos adulescentiae annos
egisse fertur, remotos quidem a luxuriae crimine, sed tamen Punicis
tropaeis, deuictae Karthaginis ceruicibus inposito iugo teneriores.
[VI.9.3] C. quoque Valerius Flaccus secundi Punici belli temporibus
luxu perditam adulescentiam inchoauit. ceterum a P. Licinio pontifice
maximo flamen factus, quo facilius a uitiis recederet, ad curam
sacrorum et caerimoniarum conuerso animo, usus duce frugalitatis
religione, quantum prius luxuriae fuerat exemplum, tantum postea
modestiae et sanctitatis specimen euasit.
[VI.9.4] Nihil Q. Fabio Maximo, qui Gallica uictoria cognomen
Allobrogi<ci> sibimet ac posteris peperit, adulescente magis infame,
nihil eodem sene ornatius aut speciosius illo saeculo nostra ciuitas
habuit.
--- Allobrogici] Allobrigici dett., Allobrigi 'A'. ---
[VI.9.5] Quis ignorat Q. Catuli auctoritatem in maximo clarissimorum
uirorum prouentu excelsum gradum obtinuisse? cuius si superior aetas
reuoluatur, multi lusus, multae deliciae reperiantur.
--- lusus 'A'] luxus dett. ---
quae quidem ei inpedimento non fuerunt quo minus patriae princeps
existeret, nomenque eius in Capitolino fastigio fulgeret ac uirtute
ciuile bellum ingenti motu oriens sepeliret.
[VI.9.6] L. uero Sulla usque ad quaesturae suae comitia utam
libidine, uino, ludicrae artis amore inquinatam perduxit. quapropter
C. Marius consul moleste tulisse traditur, quod sibi asperrimum in
Africa bellum gerenti tam delicatus quaestor sorte obuenisset.
--- Marius (ip. Kempf)] Marium (cons¯) 'A'. ---
eiusdem uirtus quasi perruptis et disiectis nequitiae, qua
obsidebatur, claustris catenas Iugurthae manibus iniecit, Mitridatem
conpescuit, socialis belli fluctus repressit, Cinnae dominationem
fregit eumque, qui se in Africa quaestorem fastidierat, ipsam illam
prouinciam proscriptum et exulem petere coegit.
--- fluctus Ac] luctus 'A'. ---
quae tam diuersa tamque inter se contraria si quis apud animum suum
attentiore conparatione expendere uelit, duos in uno homine Sullas
fuisse crediderit, turpem adulescentulum et uirum, dicerem fortem,
nisi ipse <se> felicem appellari maluisset.
[VI.9.7] Atque ut nobilitati, beneficio paenitentiae se ipsam
admonitae respicere, altiora modo suo sperare ausos subtexamus, T.
Aufidius, cum Asiatici publici exiguam admodum particulam habuisset,
postea totam Asiam proconsulari imperio obtinuit. nec indignati sunt
socii eius parere fascibus, quem aliena tribunalia adulantem uiderant.
--- nobilitati ed.1611-71] nobilitatis 'A', nobilitate Ac.
--- ipsam AcLc] ipsum 'A'. ---
gessit etiam se integerrime atque splendidissime. quo quidem modo
demonstrauit pristinum quaestum suum fortunae, praesens uero
dignitatis incrementum moribus ipsius inputari debere.
--- quo quidem (ip. Kempf)] quoque id 'A', eoque vel miroque dett. ---
[VI.9.8] At P. Rupilius non publicanum in Sicilia egit, sed operas
publicanis dedit. idem ultimam inopiam suam auctorato sociis officio sustentauit.
--- Rupilius dett.] Rutilius 'A'. ---
ab hoc postmodum consule leges uniuersi Siculi acceperunt
acerbissimoque praedonum ac fugitiuorum bello li berati sunt. portus
ipsos, si quis modo mutis rebus inest sensus, tantam in eodem homine
uarietatem status admiratos arbitror: quem enim diurnas capturas
exigentem animaduerterant, eundem iura dantem classesque et exercitus
regentem uiderunt.
[VI.9.9] Huic tanto incremento maius adiciam. Asculo capto Cn.
Pompei<us> Magni pater P. Ventidium aetate <in>puberem in triumpho suo
populi oculis subiecit. hic est Ventidius, qui postea Romae ex Parthis
et per Parthos de Crassi manibus in hostili solo miserabiliter
iacentibus triumphum duxit.
--- Pompeius ed.1567-92] Pompei(i) 'A', a Cn. Pompeio patre P.
--- inpuberem ed.1567-92] puberem 'A', aetate admodum puberem P. ---
ita qui captiuus carcerem exhorruerat, uictor Capitolium felicitate
celebrauit. in eodem etiam illud eximium, quod eodem anno praetor <et
consul> est factus.
--- praetor et consul Lc] praetor 'A'. ---
[VI.9.10] Casuum nunc contemplemur uarietatem. L. Lentulus consularis
lege Caecilia repetundarum crimine oppressus censor cum L. Censorino
creatus est. quem quidem fortuna inter ornamenta et dedecora alterna
uice uersauit, consulatu illius damnationem, damnationi censuram
subiciendo et neque bonis eum perpetuis frui neque malis aeternis
ingemescere patiendo.
--- ornamenta Ac] tormenta 'A'. ---
[VI.9.11] Isdem uiribus uti uoluit in Cn. Cornelio Scipione Asina.
qui consul a Poenis apud Liparas captus, cum belli iure omnia
perdidisset, laetiore subinde uultu eius adiutus cuncta recuperauit,
consul etiam iterum creatus est.
--- Asina PAc] Nasica ALcG, Naesica L. ---
quis crederet illum a xii securibus ad Karthaginiensium peruenturum
catenas? quis rursus existimaret a Punicis uinculis ad summi imperii
peruenturum insignia? sed tamen ex consule captiuus et ex captiuo
consul est factus.
[VI.9.12] Quid, Crasso nonne pecuniae magnitudo locupletis nomen
dedit? sed eidem postea inopia turpem decoctoris appellationem
inussit, siquidem bona eius a creditoribus, quia solidum praestare non
poterat, uenierunt. }crux{ itaque qui amara suggillatione non caruit,
cum egens ambularet, Diues ab occurrentibus salutabatur.
--- inopia AcLc] inopiam 'A'.
--- appellationem ed.1547-1606] superlationem AL, superlatione G.
--- qui 'A'] quia Ac, quia cum dett., itaque quoque vel ita amara... qui cum dett. ---
[VI.9.13] Crassum casus acerbitate Q. Caepio praecucurrit: is namque
praeturae splendore, triumphi claritate, consulatus decore, maximi
pontificis sacerdotio ut senatus patronus diceretur adsecutus in
publicis uinculis spiritum deposuit, corpusque eius funestis
carnificis manibus laceratum in scalis Gemoniis iacens magno cum
horrore totius fori Romani conspectum est.
--- funestis (ip. Gertz)] funesti 'A'. ---
[VI.9.14] Iam C. Marius }crux{ maximae fortunae luctatione: omnes
enim eius impetus qua corporis qua animi robore fortissime sustinuit.
Arpinatibus honoribus iudicatus inferior quaesturam Romae petere ausus
est. patientia deinde repulsarum inrupit magis in curiam quam uenit.
--- maximae... luctatione L] sic sed maxime A, maxima G, maxima... luctatio Ac, maximae... luctatio est Lc. ---
in tribunatus quoque et aedilitatis petitione consimilem campi notam
expertus praeturae candidatus supremo in loco adhaesit, quem tamen non
sine periculo obtinuit: ambitus enim accusatus uix atque aegre
absolutionem ab iudicibus impetrauit.
--- adhaesit ed.1611-71] ita haesit 'A', inhaesit Ac. ---
ex illo Mario tam humili Arpini, tam ignobili Romae, tam fastidiendo
candidato ille Marius euasit, qui Africam subegit, qui Iugurtham regem
ante currum egit, qui Teutonorum Cimbrorumque exercitus deleuit, cuius
bina tropaea in urbe spectantur, cuius septem in fastis consulatus leguntur,
cui post exilium consulem creari proscriptoque facere proscriptionem
contigit. quid huius condicione inconstantius aut mutabilius? quem si
inter miseros posueris, miserrimus, <si> inter <felices,> felicissimus
reperietur.
--- si inter felices] si... felicissimus G, inter felicissimos AL, inter felices felicissimus AcLc. ---
[VI.9.15] C. autem Caesar, cuius uirtutes aditum sibi in caelum
struxerunt, inter primae iuuentae initia priuatus Asiam petens, a
maritimis praedonibus circa insulam Pharmacusam exceptus L se talentis
redemit.
parua igitur summa clarissimum mundi sidus in piratico myoparone
rependi fortuna uoluit. quid est ergo quod amplius de ea queramur, si
ne consortibus quidem diuinitatis suae parcit? sed caeleste numen se
ab iniuria uindicauit: continuo enim captos praedones crucibus
adfixit.
[VI.9.ext.1] Adtento studio nostra commemorauimus: remissiore nunc
animo aliena narrentur. perditae luxuriae Athenis adulescens Polemo,
neque inlecebris eius tantum modo, sed etiam ipsa infamia gaudens,
<cum> e conuiuio non post occasum solis, sed post ortum surrexisset
domumque rediens Xenocratis philosophi patentem ianuam uidisset, uino
grauis, unguentis delibutus, sertis capite redimito, perlucida ueste
amictus refertam turba doctorum hominum scholam eius intrauit.
nec contentus tam deformi introitu consedit etiam, ut clarissimum
eloquium et prudentissima praecepta temulentiae lasciuiis eleuaret.
orta deinde, ut par erat, omnium indignatione Xenocrates uultum in
eodem habitu continuit omissaque re, quam disserebat, de modestia ac
temperantia loqui coepit.
cuius grauitate sermonis resipiscere coactus Polemo primum coronam
capite detractam proiecit, paulo post brachium intra pallium reduxit,
procedente tempore oris conuiualis hilaritatem deposuit,
ad ultimum totam luxuriam exuit uniusque orationis saluberrima
medicina sanatus ex infami ganeone maximus philosophus euasit.
peregrinatus est huius animus in nequitia, non habitauit.
[VI.9.ext.2] Piget Themistoclis adulescentiam adtingere, siue patrem
aspiciam abdicationis iniungentem notam, siue matrem suspendio finire
uitam propter fili turpitudinem coactam, cum omnium postea Grai
sanguinis uirorum clarissimus extiterit mediumque Europae et Asiae uel
spei uel desperationis pignus fuerit: haec enim eum salutis suae
patronum habuit, illa uadem uictoriae adsumpsit.
[VI.9.ext.3] Cimonis uero incunabula opinione stultitiae fuerunt
referta: eiusdem adulti imperia salutaria Athenienses senserunt.
itaque coegit eos stuporis semet ipsos damnare, qui eum stolidum
crediderant.
--- adulti (ip. Madvig)] stultitiae 'A'. ---
[VI.9.ext.4] Nam Alcibiaden quasi duae fortunae partitae sunt,
altera, quae ei nobilitatem eximiam, abundantes diuitias, formam
praestantissimam, fauorem ciuium propensum, summa imperia, praecipuas
potentiae uires, flagrantissimum ingenium adsignaret,
altera, quae damnationem, exilium, uenditionem bonorum, inopiam,
odium patriae, uiolentam mortem infligeret: nec aut haec aut illa
uniuersa, sed uarie perplexa, freto atque aestui similia.
[VI.9.ext.5] Ad inuidiam usque Polycratis Samiorum tyranni
abundantissimis bonis conspicuus uitae fulgor excessit, nec sine
causa: omnes enim conatus eius placido excipiebantur itinere, spes
certum cupitae rei fructum adprehendebant, uota nuncupabantur simul et
soluebantur, uelle ac posse in aequo positum erat.
semel dumtaxat uultum mutauit, perquam breui tristitiae salebra
succussum, tunc cum admodum gratum sibi anulum de industria in
profundum, ne omnis incommodi expers esset, abiecit. quem tamen
continuo recuperauit capto pisce, qui eum deuorauerat.
--- perquam Ac] perque AL, per ras. G. ---
sed hunc, cuius felicitas semper plenis uelis prosperum cursum
tenuit, Orontes Darii regis praefectus in excelsissimo Mycalensis
montis uertice cruci adfixit, e qua putres eius artus et tabido cruore
manantia membra atque illam laeuam, cui Neptunus anulum piscatoris
manu restituerat, situ marcidam Samos, amara seruitute aliquamdiu
pressa, liberis ac laetis oculis aspexit.
[VI.9.ext.6] Dionysius autem, cum hereditatis nomine a patre
Syracusanorum ac paene totius Siciliae tyrannidem accepisset,
maximarum opum dominus, exercituum dux, rector classium, equitatuum
potens, propter inopiam litteras puerulos Corinthi docuit
eodemque tempore tanta mutatione maiores natu ne quis nimis fortunae
crederet magister ludi factus ex tyranno monuit.
[VI.9.ext.7] Sequitur hunc Syphax rex, consimilem fortunae
iniquitatem expertus, quem amicum hinc Roma per Scipionem, illinc
Karthago per Hasdrubalem ultro petitum ad penates deos eius uenerat.
ceterum eo claritatis euectus, ut ualidissimorum populorum tantum non
arbiter uictoriae existeret, parui temporis interiecta mora catenatus
a Laelio legato ad Scipionem imperatorem pertractus est, cuiusque
dexteram regio insidens solio adroganti manu attigerat, eius genibus
supplex procubuit.
Caduca nimirum et fragilia puerilibusque consentanea crepundiis sunt
ista, quae uires atque opes humanae uocantur. adfluunt subito, repente
dilabuntur, nullo in loco, nulla in persona stabilibus nixa radicibus
consistunt, sed incertissimo flatu fortunae huc atque illuc acta quos
sublime extulerunt inprouiso recussu destitutos profundo cladium
miserabiliter inmergunt. itaque <neque> existimari neque dici debent
bona, quae, ut inflictorum malorum amaritudine desiderium sui
duplicent, <...>.
De felicitate.
Sapienter dicta aut facta.
Vafre dicta aut facta.
Strategetica.
De repulsis.
De necessitate.
De testamentis quae rescissa sunt.
Quae rata manserunt cum causas haberent cur rescindi possent.
Quae aduersus opinionem hominum heredes habuerunt.
De felicitate.
[VII.1.praef.] Volubilis fortunae conplura exempla retulimus,
constanter propitiae admodum pauca narrari possunt. quo patet eam
aduersas res cupido animo infligere, secundas parco tribuere. eadem,
ubi malignitatis obliuisci sibi imperauit, non solum plurima ac
maxima, sed etiam perpetua bona congerit.
[VII.1.1] Videamus ergo quot gradibus beneficiorum Q. Metellum a
primo originis die ad ultimum usque fati tempus numquam cessante
indulgentia ad summum beatae uitae cumulum perduxerit.
nasci eum in urbe terrarum principe uoluit, parentes ei nobilissimos
dedit, adiecit animi rarissimas dotes et corporis uires, ut sufficere
laboribus posset, uxorem pudicitia et fecunditate conspicuam
conciliauit, consulatus decus, imperatoriam potestatem, speciosissimi
triumphi praetextum largita est,
--- urbe dett.] orbe 'A'.
--- principe Ac] principem 'A'.
--- posset ed.1651-1715] possint AL, possent AcG. ---
fecit ut eodem tempore tres filios consulares, unum etiam censorium
et triumphalem, quartum praetorium uideret, utque tres filias nuptum
daret earumque subolem sinu suo exciperet.
--- et triumphalem (ip. Kempf)] trimphalem et 'A', (uno etiam censorio) et triumphali PAc, ac triumphalem et dett. ---
tot partus, tot incunabula, tot uiriles togae, tam multae nuptiales
faces, honorum, imperiorum, omnis denique gratulationis summa
abundantia, cum interim nullum funus, nullus gemitus, nulla causa
tristitiae.
caelum contemplare, uix tamen ibi talem statum reperies, quoniam
quidem luctus et dolores deorum quoque pectoribus a maximis uatibus
adsignari uidemus. hunc uitae actum eius consentaneus finis excepit:
namque Metellum ultimae senectutis spatio defunctum lenique genere
mortis inter oscula conplexusque carissimorum pignorum extinctum filii
et generi humeris suis per urbem latum rogo inposuerunt.
[VII.1.2] Clara haec felicitas: obscurior illa, sed }crux{ diuino
splendori praeposita: cum enim Gyges regno Lydiae armis et diuitiis
abundantissimo inflatus animo Apollinem Pythium sciscitatum uenisset
an aliquis mortalium se esset felicior, deus ex abdito sacrarii specu
uoce missa Aglaum Psophidium ei praetulit.
--- diuino splendori AG] sic sed spendore L. ---
is erat Arcadum pauperrimus, sed aetate iam senior terminos agelli
sui numquam excesserat, paruuli ruris fructibus [uoluptatibus] contentus.
--- fructibus uoluptatibus 'A'] fructibus et (vel ac) uoluptatibus dett. ---
uerum profecto beatae uitae finem Apollo non adumbratum oraculi
sagacitate conplexus est. quocirca insolenter fulgore fortunae suae
glorianti respondit magis se probare securitate ridens tugurium quam
tristem curis et sollicitudinibus aulam, paucasque glebas pauoris
expertes quam pinguissima Lydiae arua metu referta, et unum aut
alterum iugum boum facilis tutelae quam exercitus et arma et equitatum
uoracibus inpensis onerosum, et usus necessarii horreolum nulli nimis
adpetendum quam thesauros omnium insidiis et cupiditatibus expositos.
ita Gyges, dum adstipulatorem uanae opinionis deum habere concupiscit,
ubinam solida et sincera esset felicitas didicit.
Sapienter dicta aut facta.
[VII.2.praef.] Nunc id genus felicitatis explicabo, quod totum in
habitu animi nec uotis petitum, sed in pectoribus sapientia praeditis
natum dictis factisque prudentibus enitescit.
[VII.2.1] App. Claudium crebro solitum dicere accepimus negotium
populo Romano melius quam otium conmitti, non quod igno<ra>ret quam
iucundus tranquillitatis status esset, sed quod animaduerteret
praepotentia imperia agitatione rerum ad uirtutem capessendam
excitari, nimia quiete in desidiam resolui.
et sane negotium nomine horridum ciuitatis nostrae mores in suo statu
continuit, blandae appellationis quies plurimis uitiis respersit.
[VII.2.2] Scipio uero Africanus turpe esse aiebat in re militari
dicere "non putaram", uidelicet quia explorato et excusso consilio
quae ferro aguntur administrari oportere arbitrabatur.
summa ratione: inemendabilis est enim error, qui uiolentiae Martis
committitur. idem negabat aliter cum hoste confligi debere, quam aut
si occasio obuenisset aut necessitas incidisset.
aeque prudenter: nam et prospere gerendae rei facultatem omittere
maxima dementia est et in angustias utique pugnandi conpulsum
abstinere se proelio pestiferae ignauiae adfert exitum, eorumque, qui
ista conmittunt, alter beneficio fortunae uti, alter iniuriae nescit
resistere.
[VII.2.3] Q. quoque Metelli cum grauis tum etiam alta in senatu
sententia, qui deuicta Karthagine <ne>scire se illa uictoria bonine
plus an mali rei publicae adtulisset adseuerauit,
quoniam ut pacem restituendo profuisset, ita Hannibalem summouendo
nonnihil nocuisset: eius enim transitu in Italiam dormientem iam
populi Romani uirtutem excitatam, metuique debere ne acri aemulo
liberata in eundem somnum reuolueretur. in aequo igitur malorum posuit
uri tecta, uastari, agros, exhauriri aerarium et prisci roboris neruos
hebetari.
[VII.2.4] Quid illud factum L. Fimbriae consularis, quam sapiens! M.
Lutatio Pinthiae splendido equiti Romano iudex addictus de sponsione,
quam is cum aduersario, quod uir bonus esset, fecerat, numquam id
iudicium pronuntiatione sua finire uoluit, ne aut probatum uirum, si
contra eum iudicasset, fama spoliaret aut iuraret uirum bonum esse,
cum ea res innumerabilibus laudibus contineretur.
[VII.2.5] Forensibus haec, illa militaribus stipendiis prudentia est
exhibita. Papirius Cursor consul, cum Aquiloniam oppugnans proelium
uellet conmittere pullariusque non prosperantibus auibus optimum ei
auspicium renuntiasset, de fallacia illius factus certior sibi quidem
et exercitui bonum omen datum credidit ac pugnam iniit, ceterum
mendacem ante ipsam aciem constituit, ut haberent di cuius capite, si
quid irae conceperant, expiarent.
directum est autem siue casu siue etiam caelestis numinis prouidentia
quod primum e contraria parte missum erat telum in ipsum pullarii
pectus eumque exanimem prostrauit. id ut cognouit consul, fidente
animo et inuasit Aquiloniam et cepit.
tam cito animaduertit quo pacto iniuria imperatoris uindicari
deberet, quemadmodum uiolata religio expianda foret, qua ratione
uictoria adprehendi posset. egit uirum seuerum, consulem religiosum,
imperatorem strenuum, timoris modum, poenae genus, spei uiam uno
mentis impetu rapiendo.
[VII.2.6] Nunc ad senatus acta transgrediar. cum aduersus Hannibalem
Claudium Neronem et Liuium Salinatorem consules mitteret eosque ut
uirtutibus pares, ita inimicitiis acerrime inter se dissidentes
uideret, summo studio in gratiam reduxit, ne propter priuatas
dissensiones rem publicam parum utiliter administrarent, quia consulum
imperio nisi concordia inest, maior aliena opera interpellandi quam
sua edendi cupiditas nascitur.
--- consulum] consimili 'A'.
--- sua edendi Ac] suadendi 'A'. ---
ubi uero etiam pertinax intercedit odium, alter alteri quam uterque
contrariis castris certior hostis proficiscitur.
eosdem senatus, cum ob nimis aspere actam censuram a Cn. Baebio tribuno
pl. pro rostris agerentur rei, causae dictione decreto suo liberauit uacuum omnis
iudicii metu eum honorem reddendo, qui exigere deberet rationem, non reddere.
Par illa sapientia senatus. Ti. Gracchum tribunum pl. agrariam legem
promulgare ausum morte multauit. idem ut secundum legem eius per
triumuiros ager populo uiritim diuideretur egregie censuit, si quidem
grauissimae seditionis eodem tempore et auctorem et causam sustulit.
Quam deinde se prudenter in rege Masinissa gessit! nam cum
promptissima et fidelissima eius opera aduersus Karthaginienses usus
esset eumque in dilatando regno auidiorem cerneret, legem ferri
iussit, qua Masinissae ab imperio populi Romani solutam libertatem tribueret.
quo facto cum optime meriti beniuolentiam retinuit, tum Mauritaniae
et Numidiae ceterarumque illius tractus gentium numquam fida pace
quiescentem feritatem a ualuis suis reppulit.
[VII.2.ext.1] Tempus deficiet domestica narrantem, quoniam imperium
nostrum non tam robore corporum quam animorum uigore incrementum ac
tutelam sui conprehendit. maiore itaque ex parte Romana prudentia in
admiratione tacita reponatur alienigenisque huius generis exemplis detur aditus.
Socrates, humanae sapientiae quasi quoddam terrestre oraculum, nihil
ultra petendum a dis inmortalibus arbitrabatur quam ut bona
tribuerent, quia ii demum scirent quid uni cuique esset utile, nos
autem plerumque id uotis expeteremus, quod non inpetrasse melius foret:
etenim densissimis tenebris inuoluta mortalium mens, in quam late
patentem errorem caecas precationes tuas spargis! diuitias adpetis,
quae multis exitio fuerunt: honores concupiscis, qui conplures pessum
dederunt: regna tecum ipsa uoluis, quorum exitus saepe numero
miserabiles cernuntur: splendidis coniugiis inicis manus; at haec ut
aliquando inlustrant, ita nonnumquam funditus domos euertunt.
--- quam Ac] qua 'A'.
--- patentem errorem AcL] patente errore G. ---
desine igitur stulta futuris malorum tuorum causis quasi felicissimis
rebus inhiare teque totam caelestium arbitrio permitte, quia qui
tribuere bona ex facili solent, etiam eligere aptissime possunt.
Idem expedita et conpendiaria uia eos ad gloriam peruenire dicebat,
qui id agerent, ut, quales uideri uellent, tales etiam essent. qua
quidem praedicatione aperte monebat ut homines ipsam potius uirtutem
haurirent quam umbram eius consectarentur.
Idem ab adulescentulo quodam consultus utrum uxorem duceret an se
omni matrimonio abstineret, respondit, utrum eorum fecisset, acturum
paenitentiam. "hinc te" inquit "solitudo, hinc orbitas, hinc generis
interitus, hinc heres alienus excipiet, illinc perpetua sollicitudo,
contextus querellarum, dotis exprobratio, adfinium graue supercilium,
garrula socrus lingua, subsessor alieni matrimonii, incertus liberorum euentus".
non passus est iuuenem in contextu rerum asperarum quasi laetae
materiae facere dilectum. Idem, cum Atheniensium scelerata dementia
tristem de capite eius sententiam tulisset fortique animo et constanti
uultu potionem ueneni e manu carnificis accepisset,
admoto iam labris poculo, uxore Xanthippe inter fletum et
lamentationem uociferante innocentem eum periturum, "quid ergo?"
inquit "nocenti mihi mori satius esse duxisti?" inmensam illam
sapientiam, quae ne in ipso quidem uitae excessu obliuisci sui potuit!
[VII.2.ext.2] Age quam prudenter Solo <nemi>nem, dum adhuc uiueret,
beatum dici debere arbitrabatur, quod ad ultimum usque fati diem
ancipiti fortunae subiecti essemus. felicitatis igitur humanae
appellationem rogus consummat, qui se incursui malorum obicit.
--- Solo neminem PAc] Solonem 'A'. ---
Idem, cum ex amicis quendam grauiter maerentem uideret, in arcem
perduxit hortatusque est ut per omnes subiectorum aedificiorum partes
oculos circumferret. quod ut factum animaduertit, "cogita nunc tecum"
inquit "quam multi luctus sub his tectis et olim fuerint et hodieque
uersentur <et> insequentibus saeculis sint habitaturi ac mitte
mortalium incommoda tamquam propria deflere".
qua consolatione demonstrauit urbes esse humanarum cladium consaepta
miseranda. idem aiebat, si in unum locum cuncti mala sua contulissent,
futurum ut propria deportare domum quam ex communi miseriarum aceruo
portionem suam ferre mallent.
quo colligebat non oportere nos quae fortuito patiamur praecipuae et
intolerabilis amaritudinis iudicare.
[VII.2.ext.3] Bias autem, cum patriam eius Prienen hostes inuasissent,
omnibus, quos modo saeuitia belli incolumes abire passa fuerat, pretiosarum
rerum pondere onustis fugientibus interrogatus quid ita nihil ex bonis suis
secum ferret "ego uero" inquit "bona <omnia> mea mecum porto":
pectore enim illa gestabat, non humeris, nec oculis uisenda, sed
aestimanda animo. quae domicilio mentis inclusa nec mortalium nec
deorum manibus labefactari queunt, et ut manentibus praesto sunt, ita
fugientes non deserunt.
[VII.2.ext.4] Iam Platonis uerbis adstricta, sed sensu praeualens
sententia, qui tum demum beatum terrarum orbem futurum praedicauit,
cum aut sapientes regnare aut reges sapere coepissent.
[VII.2.ext.5] Rex etiam ille subtilis iudicii, quem ferunt traditum
sibi diadema prius quam capiti inponeret retentum diu considerasse ac
dixisse "o nobilem magis quam felicem pannum! quem, si quis penitus
cognoscat quam multis sollicitudinibus et periculis et miseriis sit
refertus, ne humi quidem iacentem tollere uelit".
[VII.2.ext.6] Quid Xenocratis responsum, quam laudabile! cum maledico
quorundam sermoni summo silentio interesset, uno ex his quaerente cur
solus linguam suam cohiberet, "quia dixisse me" inquit "aliquando
paenituit, tacuisse numquam".
[VII.2.ext.7] Aristophanis quoque altioris est prudentiae praeceptum,
qui in comoedia introduxit remissum ab inferis }crux{ Atheniensium
Periclen uaticinantem non oportere in urbe nutriri leonem, sin autem
sit altus, obsequi ei conuenire:
--- Atheniensium 'A'] Atheniensiem vel Atheniensium ducem dett.
--- altus 'A'] alitus dett. ---
monet enim ut praecipuae nobilitatis et concitati ingenii iuuenes
refrenentur, nimio uero fauore ac profusa indulgentia pasti quo minus
potentiam obtineant ne inpediantur, quod stultum et inutile sit eas
obtrectare uires, quas ipse foueris.
[VII.2.ext.8] Mirifice etiam Thales: nam interrogatus an facta
hominum deos fallerent "ne cogitata <quidem>" inquit, ut non solum
manus, sed etiam mentes puras habere uellemus, cum secretis
cogitationibus nostris caeleste numen adesse credidissemus.
--- ne... quidem P] nec Gc, ne 'A'. ---
[VII.2.ext.9] Ac ne quod sequitur quidem minus sapiens. unicae filiae
pater Themistoclen consulebat utrum eam pauperi, sed ornato, an
locupleti parum probato conlocaret.
cui is "malo" inquit "uirum pecunia quam pecuniam uiro indigentem".
quo dicto stultum monuit ut generum potius quam diuitias generi legeret.
[VII.2.ext.10] Age, Philippi quam probabilis epistola, in qua
Alexandrum quorumdam Macedonum beniuolentiam largitione ad se
adtrahere conatum sic increpuit:
"quae te, fili, ratio in hanc tam uanam spem induxit, ut eos tibi
fideles futuros existimares, quos pecunia ad amorem tui conpulisses?"
a caritate istud pater, ab usu Philippus, maiore ex parte mercator
Graeciae quam uictor.
--- a caritate... ab usu (ip. Madvig)] sic sed auus o 'A', at uero Ac. ---
[VII.2.ext.11] Aristoteles autem Callisthenen auditorem suum ad
Alexandrum dimittens monuit cum eo aut quam rarissime aut quam
iucundissime loqueretur, quo scilicet apud regias aures uel silentio
tutior uel sermone esset acceptior.
at ille, dum Alexandrum Persica Macedonem salutatione gaudentem
obiurgat et ad Macedonicos mores inuitum reuocare beniuole perseuerat,
spiritu carere iussus seram neglecti salubris consilii paenitentiam egit.
Idem Aristoteles de semet ipsos in neutram partem loqui debere
praedicabat, quoniam laudare se uani, uituperare stulti esset. eiusdem
est utilissimum praeceptum ut uoluptates abeuntes consideremus.
quas quidem sic ostendendo minuit: fessis enim paenitentiaeque plenis
animis nostris subicit, quo minus cupide repetantur.
--- fessis... plenis (ip. Gertz)] fessas... plenas 'A'. ---
[VII.2.ext.12] Nec parum prudenter Anaxagoras interroganti cuidam
quisnam esset beatus "nemo" inquit "ex his, quos tu felices existimas,
sed eum in illo numero reperies, qui a te ex miseris constare creditur".
non erit ille diuitiis et honoribus abundans, sed aut exigui ruris aut non
ambitiosae doctrinae fidelis ac pertinax cultor, in recessu quam in fronte beatior".
--- recessu ed.1567-92] secessu 'A'. ---
[VII.2.ext.13] Demadis quoque dictum sapiens: nolentibus enim
Atheniensibus diuinos honores Alexandro decernere "uidete" inquit "ne,
dum caelum custoditis, terram amittatis".
[VII.2.ext.14] Quam porro subtiliter Anacharsis leges araneorum telis
conparabat! nam ut illas infirmiora animalia retinere, ualentiora
transmittere, ita his humiles et pauperes constringi, diuites et
praepotentes non alligari.
[VII.2.ext.15] Nihil etiam Agesilai facto sapientius, siquidem, cum
aduersus rem publicam Lacedaemoniorum conspirationem ortam noctu
conperisset, leges Lycurgi continuo abrogauit, quae de indemnatis
supplicium sumi uetabant:
conprehensis autem et interfectis sontibus e uestigio restituit atque
utrumque simul prouidit, ne salutaris animaduersio uel iniusta esset
uel iure impediretur. itaque, ut semper esse possent, aliquando non
fuerunt.
[VII.2.ext.16] Sed nescio an Hannonis excellentissimae prudentiae
consilium: Magone enim Cannensis pugnae exitum senatui Poenorum
nuntiante inque tanti successus fidem anulos aureos trium modiorum
mensuram explentes fundente, qui interfectis nostris ciuibus detracti
erant, quaesiuit an aliquis sociorum post tantam cladem a Romanis defecisset,
atque ut audiuit neminem ad Hannibalem transisse, suasit protinus
legati Romam, per quos de pace ageretur, mitterentur. cuius si
sententia ualuisset, neque secundo Punico bello uicta Karthago neque
tertio deleta foret.
[VII.2.ext.17] Ne Samnites quidem paruas poenas consimilis erroris
pependerunt, quod Herenni Ponti salutare consilium neglexerant. qui
auctoritate et prudentia ceteros praestans ab exercitu et duce eius
filio suo consultus quidnam fieri de legionibus Romanis apud furcas
Caudinas inclusis deberet, inuiolatas dimittendas respondit.
postero die eadem de re interrogatus deleri eas oportere dixit, ut
aut maximo beneficio gratia hostium emere<re>tur aut grauissima
iactura uires confringerentur. sed inprouida temeritas uictorum, dum
utramque partem spernit utilitatis, sub iugum missas in perniciem suam
accendit.
--- emereretur (ip. Halm)] emeretur 'A'. ---
[VII.2.ext.18] Multis et magnis sapientiae exemplis paruulum adiciam.
Cretes, cum acerbissima execratione aduersus eos, quos uehementer
oderunt, uti uolunt, ut mala consuetudine delectentur optant
modestoque uoti genere efficacissimum ultionis euentum reperiunt:
inutiliter enim aliquid concupiscere et in eo perseueranter morari,
exitio ea uicina dulcedo est.
Vafre dicta aut facta.
[VII.3.praef.] Est aliud factorum dictorumque genus, a sapientia
proximo deflexu ad uafri<ti>ae nomen progressum, quod, nisi fallacia
uires adsumpsit, finem propositi non inuenit laudemque occulto magis
tramite quam aperta uia petit.
--- uafritiae ed.1672] uafriae ALc(uafariae, ut vid., L)G.
--- finem ed.1651-1715] fidem 'A'. ---
[VII.3.1] Seruio Tullio regnante cuidam patri familiae in agro Sabino
praecipuae magnitudinis et eximiae formae uacca nata est. quam
oraculorum certissimi auctores in hoc a dis inmortalibus editam
responderunt, ut quisquis eam Auentinensi Dianae immolas set, eius
patria totius terrarum orbis imperium obtineret.
laetus eo dominus bouem summa cum festinatione Romam actam in
Auentino ante aram Dianae constituit, sacrificio Sabinis regimen
humani generis daturus.
de qua re antistes templi certior factus religionem hospiti intulit,
ne prius uictimam caederet quam proximi am<nis se a>qua abluisset,
eoque alueum Tiberis petente uaccam ipse immolauit et urbem nostram
tot ciuitatium, tot gentium dominam pio sacrificii furto reddidit.
[VII.3.2] Quo in genere acuminis in primis Iunius Brutus referendus
est: nam cum a rege Tarquinio auunculo suo omnem nobilitatis indolem
excerpi interque ceteros etiam fratrem suum, quod uegetioris ingenii
erat, interfectum animaduerteret, obtunsi se cordis esse simulauit
eaque fallacia maximas uirtutes suas texit.
profectus etiam Delphos cum Tarquinii filiis, quos is ad Apollinem
Pythium muneribus <et> sacrificiis honorandum miserat, aurum deo
nomine doni clam cauato baculo inclusum tulit, quia timebat ne sibi
caeleste numen aperta liberalitate uenerari tutum non esset. peractis
deinde mandatis patris Apollinem iuuenes consuluerunt quisnam ex ipsis
Romae regnaturus uideretur.
--- clam Ac] causa LG. ---
at is penes eum summam urbis nostrae potestatem futuram respondit,
qui ante omnes matri osculum dedisset. tum Brutus perinde atque casu
prolapsus de industria se abiecit terramque communem omnium matrem
existimans osculatus est. quod tam uafre Telluri inpressum osculum
urbi libertatem, Bruto primum in fastis locum tribuit.
[VII.3.3] Scipio quoque superior praesidium calliditatis amplexus
est: ex Sicilia enim petens Africam, cum e fortissimis peditibus
Romanis trecentorum equitum numerum conplere uellet neque tam subito
eos posset instruere, quod temporis angustiae negabant sagacitate
consilii adsecutus est:
namque ex his iuuenibus, quos secum tota Sicilia nobilissimos et
diuitissimos sed inermes habebat, trecentos speciosa arma et electos
equos quam celerrime expedire iussit uelut eos continuo secum ad
oppugnandam Karthaginem auecturus.
qui cum imperio ut celeriter, ita longinqui et periculosi belli
respectu sollicitis animis paruissent, remittere <eis> Scipio illam
expeditionem, si arma et equos militibus suis tradere uoluissent,
edixit. rapuit condicionem inbellis ac timida iuuentus instrumentoque
suo cupide nostris cessit.
ergo calliditas ducis prouidit ut }crux{ si quod protinus imperaretur,
grato prius, deinde remisso militiae metu maximum beneficium fieret.
--- si quod... grato 'A'] sic, sed quod... si grauato (vel gravaret) Ac. ---
[VII.3.4] Quod sequitur }crux{ narrandum est. Q. Fabius Labeo,
arbiter a senatu finium constituendorum inter Nolanos ac Neapolitanos
datus, cum in rem praesentem uenisset, utrosque separatim monuit ut
omissa cupiditate regredi }crux{ modo controuersia quam progredi mallent.
--- regredi... controuersia 'A'] regredi magis P, regredi modo Ac, regredi modo controuerso dett. ---
idque cum utraque pars auctoritate uiri mota fecisset, aliquantum in
medio uacui agri relictum est. constitutis deinde finibus, ut ipsi
terminauerant, quidquid reliqui soli fuit populo Romano adiudicauit.
ceterum etsi circumuenti Nolani ac Neapolitani queri nihil potuerunt
secundum ipsorum demonstrationem dicta sententia, improbo tamen
praestigiarum genere nouum ciuitati nostrae uectigal accessit.
--- praestigiarum Ac] praestigiorum 'A'. ---
eundem ferunt, cum a rege Antiocho, quem bello superauerat, ex
foedere icto dimidiam partem nauium accipere deberet, medias omnes
secuisse, ut eum tota classe priuaret.
[VII.3.5] Nam M. Antonio remittendum conuicium est, qui idcirco se
aiebat nullam orationem scripsisse, ut, si quid superiore iudicio
actum <ei>, quem postea defensurus esset, nociturum foret, non dictum
a se adfirmare posset, quia facti uix pudentis causam tolerabilem
habuit: pro periclitantium enim capite non solum eloquentia sua uti,
sed etiam uerecundia abuti erat paratus.
[VII.3.6] Sertorius uero corporis robore atque animi consilio parem
naturae indulgentiam expertus, proscriptione Sullana dux Lusitanorum
fieri coactus, cum eos oratione flectere non posset ne cum Romanis
uniuersa acie confligere uellent, uafro consilio ad suam sententiam perduxit:
duos enim in conspectu eorum constituit equos, ualidissimum alterum,
<alterum> infirmissimum, ac deinde ualidi caudam ab inbecillo sene
paulatim carpi, infirmi a iuuene eximiarum uirium uniuersam conuelli
iussit. obtemperatum imperio est. sed dum adulescentis dextera inrito
se labore fatigat, senio confecta manus ministerium exsecuta est.
tunc barbarae contioni quorsum ea res tenderet cognoscere cupienti
subicit equi caudae consimilem esse nostrum exercitum, cuius partes
aliquis adgrediens opprimere possit, uniuersum conatus prosternere
celerius tradiderit uictoriam quam occupauerit. ita gens barbara,
aspera et regi difficilis, in exitium suum ruens, quam utilitatem
auribus respuerat, oculis peruidit.
[VII.3.7] Fabius autem Maximus, cui non dimicare uincere fuit, cum
praecipuae fortitudinis Nolanum peditem dubia fide suspectum et
strenuae operae Lucanum equitem amore scorti deperditum in castris
haberet, ut utroque potius bono milite uteretur quam in utrumque
animaduerteret, alteri suspicionem suam dissimulauit, in altero
disciplinam paululum a recto tenore deflexit:
--- cui (ip. Madvig)] cuius 'A'. ---
namque illum plene pro tribunali laudando omnique genere honoris
prosequendo animum suum a Poenis ad Romanos coegit reuocare, et hunc
clam meretricem redimere passus paratissimum pro nobis excursorem
reddidit.
[VII.3.8] Veniam nunc ad eos, quibus salus astutia quaesita est. M.
Volusius aedilis pl. proscriptus adsumpto Isiaci habitu per itinera
uiasque publicas stipem petens quisnam re uera esset occurrentis dinoscere
passus non est eoque fallaciae genere tectus in M. Bruti castra peruenit.
quid illa necessitate miserius, quae magistratum populi Romani
abiecto honoris praetexto alienigenae religionis obscuratum insignibus
per urbem iussit incedere! o nimis aut hi suae uitae aut illi alienae
mortis cupidi, qui talia uel ipsi sustinuerunt uel alios perpeti
coegerunt!
[VII.3.9] Aliquanto speciosius Sentii Saturnini Vetulonis in eodem
genere casus ultimae sortis auxilium. qui, cum a triumuiris inter
proscriptos nomen suum propositum audisset, continuo praeturae
insignia inuasit praecedentibusque in modum lictorum et apparitorum
et seruorum publicorum subornatis uehicula conprehendit, hospitia
occupauit, obuios summouit ac tam audaci usurpatione imperii in maxima
luce densissimas hostilibus oculis tenebras offudit.
--- Sentii Ac] Sentius P, sententiis LcG, Sentencii L. ---
idem, ut Puteolos uenit, perinde ac publicum ministerium agens summa
cum licentia correptis nauibus in Siciliam, certissimum tunc
proscriptorum perfugium, penetrauit.
[VII.3.10] His uno adiecto leuioris notae exemplo ad externa
reuertar. amantissimus quidam filii, cum eum inconcessis ac
periculosis facibus accensum ab insana cupiditate [pater] inhibere
uellet, salubri consilio patriam indulgentiam temperauit:
--- pater inhibere 'A'] inhibere Ac. ---
petiit enim ut prius quam ad eam, quam diligebat, iret uulgari et
permissa uenere uteretur. cuius precibus obsecutus adulescens
infelicis animi impetum satietate licentis concubitus resolutum ad id,
quod non licebat, tardiorem pigrioremque adferens paulatim deposuit.
[VII.3.ext.1] Cum Alexander Macedonum rex sorte monitus ut eum, qui
sibi porta egresso primus occurrisset, interfici iuberet, asinarium
forte <ante> omnis obuiam factum ad mortem abripi imperasset, eoque
quaerente quidnam se immerentem capitali supplicio innocentemque addiceret,
cum ad excusandum factum suum oraculi praeceptum retulisset, asinarius,
--- <ante> omnis] ante omnes Ac, omnis LG. ---
"si ita est" inquit, "rex, alium sors huic morti destinauit: nam
asellus, quem ego ante me agebam, prior tibi occurrit".
delectatus Alexander et illius tam callido dicto et quod ipse ab
errore reuocatus erat, occasionem in aliquanto uiliore animali
expiandae religionis rapuit. summa in hoc }crux{ mansuetudo, in
alterius regis equisone calliditas.
--- mansuetudo (ip. Kempf)] mansuetudo calliditas LG, cum calliditate mansuetudo summa quoque Ac. ---
[VII.3.ext.2] Sordida magorum dominatione oppressa Darius sex
adiutoribus eiusdem dignitatis adsumptis pactum cum praeclari operis
consortibus fecit ut equis insidentes solis ortu cursum in quendam
locum dirigerent, isque regno potiretur, cuius equus in eo primus hinnisset.
--- sex ed.1593-1666] rex 'A'. ---
ceterum maximae mercedis conpetitoribus fortunae beneficium
expectantibus solus acumine equisonis sui Oebaris prosperum exoptatae
rei effectum adsecutus est, qui in equae genitalem partem demissam
manum, cum ad eum locum uentum esset, naribus equi admouit. quo odore
inritatus ante omnes hinnitum edidit,
auditoque eo sex reliqui summae potestatis candidati continuo equis
delapsi, ut est mos Persarum, humi prostratis corporibus Darium regem
salutauerunt. quan tum imperium quam paruo interceptum est uaframento!
[VII.3.ext.3] Bias autem, cuius sapientia diuturnior inter homines
est quam patria Priene fuit, si quidem haec etiam nunc spirat, illius
perinde atque extinctae uestigia tantum modo extant, ita aiebat
oportere homines in usu amicitiae uersari, ut meminissent eam ad
grauissimas inimicitias posse conuerti.
quod quidem praeceptum prima specie nimis fortasse callidum uideatur
inimicumque simplicitati, qua praecipue familiaritas gaudet, sed si
}crux{ altior initamini cogitatio demissa fuerit, perquam utile reperietur.
--- altior initamini 'A'] altiori nitamini 'A', altioribus animis Ac, altior in id animi Lc, altior animi dett. ---
[VII.3.ext.4] Lampsacenae urbis uero salus unius uaframenti beneficio
constitit: nam cum ad excidium eius summo studio Alexander ferretur
progressumque extra moenia Anaximenen praeceptorem suum uidisset, quia
manifestum erat futurum ut preces suas irae eius opponeret, non
facturum se quod petisset iurauit.
tunc Anaximenes "peto" inquit "ut Lampsacum diruas". haec uelocitas
sagacitatis oppidum uetusta nobilitate inclytum exitio, cui destinatum
erat, subtraxit.
[VII.3.ext.5] Demosthenis quoque astutia mirifice cuidam aniculae
succursum est, quae pecuniam depositi nomine a duobus hospitibus
acceperat ea condicione, ut illam simul utrisque redderet. quorum
alter interiecto tempore tamquam mortuo socio squalore obsitus
deceptae omnis nummos abstulit. superuenit deinde alter et depositum
petere coepit.
--- aniculae (ip. Kempf)] ancillae 'A'. ---
haerebat misera et in maxima pariter et pecuniae et defensionis
penuria iam[que] de laqueo et suspendio cogitabat: sed opportune
Demosthenes ei patronus adfulsit. qui, ut <in> aduocationem uenit,
"mulier" inquit "parata est depositi se fide soluere, sed nisi socium
adduxeris, id facere non potest, quoniam, ut ipse uociferaris, haec
dicta est lex, ne pecunia alteri sine altero numeraretur".
--- adfulsit 'A'] adfuit PAc. ---
[VII.3.ext.6] Ac ne illud quidem parum prudenter. qui<dam> Athenis
uniuerso populo inuisus causam apud eum capitali crimine dicturus
maximum honorem subito petere coepit, non quod speraret se illum
consequi posse, sed ut haberent homines ubi procursum irae, qui
acerrimus esse solet, effunderent.
neque eum haec tam callida consilii ratio fefellit: comitiis enim
clamore infesto et crebris totius contionis sibilis uexatus, nota
etiam denegati honoris perstrictus, eiusdem plebis paulo post in
discrimine uitae clementissima suffragia expertus est.
quod si adhuc ei ultionem sitienti capitis sui periculum obiecisset,
nullam partem defensionis odio obseratae aures reciperent.
[VII.3.ext.7] Huic uaframento consimilis illa calliditas [superiori].
Hannibal a Duilio consule nauali proelio uictus timensque classis
amissae poenas dare, offensam astutia m<ire> auertit: nam ex illa
infelici pugna prius quam cladis nuntius domum perueniret quendam ex
amicis conpositum et formatum Karthaginem misit.
--- superiori Lc] superior G, superioris L, om. Ac.
--- Duilio PAc] Iulio LG.
--- offensam 'A'] offensionem P.
--- astutia mire PAc] astutia AcLcG, astutiam AL. ---
qui, postquam ciuitatis eius curiam intrauit, "consulit uos" inquit
"Hannibal, cum dux Romanorum magnas secum maritimas trahens copias
aduenerit, an cum eo confligere debeat". adclamauit uniuersus senatus
non esse dubium quin oporteret. tum ille "conflixit" inquit "et
superatus est". ita liberum his non reliquit id factum damnare, quod
ipsi fieri debuisse iudicauerant.
[VII.3.ext.8] Item Hannibal Fabium Maximum inuictam armorum suorum
uim saluberrimis cunctationibus pugnae ludificantem, ut aliqua
suspicione trahendi belli respergeret, totius Italiae agros ferro atque
igni uastando unius eius fundum inmunem ab hoc iniuriae genere reliquit.
profecisset aliquid tanti beneficii insidiosa adumbratio eius, nisi
Romanae urbi et Fabii pietas et Hannibalis uafri mores fuissent
notissimi.
[VII.3.ext.9] Tusculanis etiam acumine consilii incolumitas parta
est: cum enim crebris rebellationibus meruissent ut eorum urbem
funditus Romani euertere uellent, atque ad id exequendum Furius
Camillus maximus dux ualidissimo instructus exercitu uenisset,
uniuersi ei togati obuiam processerunt commeatusque et cetera pacis
munia benignissime praestiterunt. armatum etiam intrare moenia passi
sunt nec uultu nec habitu mutato.
qua constantia tranquillitatis non solum ad amicitiae nostrae ius,
sed etiam ad communionem ciuitatis usque penetrarunt, sagaci hercule
usi simplicitate, quoniam aptius esse intellexerant metum officiis
dissimulare quam armis protegere.
[VII.3.ext.10] At Volscorum ducis Tulli execrabile consilium. qui ad
bellum inferendum Romanis maxima cupiditate accensus, cum aliquot
aduersis proeliis contusos animos suorum et ob id paci proniores
animaduerteret, insidiosa ratione quo uolebat conpulit:
nam cum spectandorum ludorum gratia magna Volscorum multitudo Romam
conuenisset, consulibus dixit uehementer se timere ne quid hostile
subito molirentur monuitque ut essent cautiores et protinus ipse urbe
egressus est. quam rem consules ad senatum detulerunt.
qui, tametsi nulla suspicio suberat, auctoritate tamen Tulli commotus
ut ante noctem Volsci abirent decreuit. qua contumelia inritati facile
inpelli potuerunt ad rebellandum. ita mendacium uersuti ducis
simulatione beniuolentiae inuolutum duos simul populos fefellit,
Romanum, ut insontes notaret, Volscum, ut deceptis irasceretur.
Strategetica.
[VII.4.praef.] Illa uero pars calliditatis egregia et ab omni
reprehensione procul remota, cuius opera, quia appellatione uix apte
exprimi possunt, Graeca pronuntiatione strategemata dicantur.
[VII.4.1] }crux{ Omnibus militaribus copiis Tullus Hostilius Fidenas
adgressus, quae surgentis imperii nostri incunabula crebris
rebellationibus torpere passae non sunt finitimisque tropaeis ac
triumphis alitam uirtutem eius spes suas ulterius promouere docuerunt,
Mettius Fufetius dux Albanorum dubiam et suspectam semper societatis
suae fidem repente in ipsa acie detexit:
deserto enim Romani exercitus latere in proximo colle consedit, pro
adiutore speculator pugnae futurus, ut aut uictis insultaret aut
uictores fessos adgrederetur. non erat dubium quin ea res militum
nostrorum animos debilitatura esset, cum eodem tempore et hostes
confligere et auxilia deficere cernerent.
--- deserto (ip. Halm)] detecto AL, deiecto G. ---
itaque ne id fieret Tullus prouidit: concitato enim equo omnes
pugnantium globos percucurrit praedicans suo iussu secessisse Mettium
eumque, cum ipse signum dedisset, inuasurum Fidenatium terga. quo
imperatoriae artis consilio metum fiducia mutauit proque trepidatione
alacritate suorum pectora repleuit.
[VII.4.2] Et ne continuo a nostris regibus recedam, Sextus Tarquinius
Tarquini filius indigne ferens, quod patris uiribus expugnari Gabii
nequirent, ualentiorem armis excogitauit rationem, qua interceptum
illud oppidum Romano imperio adiceret:
subito namque se ad Gabinos contulit tamquam parentis saeuitiam et
uerbera, quae uoluntate sua perpessus erat, fugiens, ac paulatim unius
cuiusque fictis et compositis blanditiis adliciendo beniuolentiam, ut
apud omnes plurimum posset consecutus, familiarem suum ad patrem misit
indicaturum quemadmodum cuncta in sua manu haberet et quaesiturum
quidnam fieri uellet.
--- fictis AcLc] factis 'A'. ---
iuuenili calliditati senilis astutia respondit, si quidem re eximie
delectatus Tarquinius, fidei autem nuntii parum <credens> nihil
respondit, sed seducto eo in hortum maxima et altissima papauerum
capita baculo decussit.
--- credens PAc] om. 'A'. ---
cognito adulescens silentio simul ac patris facto causam alterius,
<alterius> argumentum peruidit nec ignorauit praecipi sibi ut
excellentissimum quemque Gabinorum aut exilio summoueret aut morte
consumeret. ergo spoliatam bonis propugnatoribus ciuitatem tantum non
uinctis manibus ei tradidit.
--- alterius argumentum (ip. Kempf)] argumentum AL, argumenti AcG. ---
[VII.4.3] Illud quoque maioribus et consilio prudenter et exitu
feliciter prouisum: cum enim urbe capta Galli Capitolium obsiderent
solamque potiendi eius spem in fame eorum repositam animaduerterent,
perquam callido genere consilii <Romani usi> unico perseuerantiae
inritamento uictores spoliauerunt: panes enim iacere conpluribus e
locis coeperunt.
--- Romani usi PAc] om. 'A'. ---
quo spectaculo obstupefactos infinitamque frumenti abundantiam
nostris superesse credentes ad pactionem omittendae obsidionis
conpulerunt. misertus est tunc profecto Iuppiter Romanae uirtutis,
praesidium ab astutia mutuantis, cum summa alimentorum inopia proici
praesidia inopiae cerneret. igitur ut uafro, ita periculoso consilio
salutarem exitum dedit.
--- summa... inopia 'A'] summam... inopiam Ac. ---
[VII.4.4] Idemque Iuppiter postea praestantissimorum ducum nostrorum
sagacibus consiliis propitius aspirauit: nam cum alterum Italiae latus
Hannibal laceraret, alterum inuasisset Hasdrubal, ne duorum fratrum
iunctae copiae intolerabili onere fessas simul res nostras urguerent,
hinc Claudii Neronis uegetum consilium, illinc Liui Salinatoris
inclyta prouidentia effecit:
Nero enim conpresso a se in Lucanis Hannibale praesentiam suam,
quoniam ita ratio belli desiderabat, mentitus hosti ad opem collegae
ferendam per longum iter celeritate mira tetendit.
Salinator in Vmbria apud Metaurum flumen proximo die dimicaturus
summa cum dissimulatione Neronem castris noctu recepit: tribunos enim
a tribunis, centuriones a centurionibus, equites ab equitibus, pedites
a peditibus excipi iussit ac sine ulla tumultuatione solo uix unum
exercitum capiente alterum inseruit.
quo euenit ne Hasdrubal cum duobus se consulibus proeliaturum prius
sciret quam utriusque uirtute prosterneretur. ita illa toto terrarum
orbe infamis Punica calliditas Romana elusa prudentia Hannibalem
Neroni, Hasdrubalem Salinatori decipiendum tradidit.
[VII.4.5] Memorabilis etiam consilii Q. Metellus. qui, cum pro
consule bellum in Hispania aduersus Celtiberos gereret urbemque
<Con>trebiam caput eius gentis uiribus expugnare non posset, intra
pectus suum multum ac diu consiliis agitatis uiam repperit, qua
propositum ad exitum perduceret.
--- Contrebiam dett.] Trebiam 'A'P. ---
itinera magno impetu ingrediebatur, deinde alias atque alias regiones
petebat: hos obsidebat montes, paulo post ad illos transgrediebatur,
cum interim tam suis omnibus quam ipsis hostibus ignota erat causa
inopinatae eius ac subitae fluctuationis.
interrogatus quoque a quodam amicissimo sibi quid ita sparsum et
incertum militiae genus sequeretur, "absiste" inquit "istud quaerere:
nam si huius consilii mei interiorem tunicam consciam esse sensero,
continuo eam cremari iubebo".
quorsum igitur <e>a dissimulatio erupit aut quem finem habuit?
postquam uero et exercitum suum ignorantia et totam Celtiberiam errore
implicauit, cum alio cursum direxisset, subito ad <Con>trebiam
reflexit eamque <in>opinatam et attonitam oppressit.
--- uero 'A'] om. dett.
--- Contrebiam dett.] Trebiam 'A'P. ---
ergo nisi mentem suam dolos scrutari coegisset, ad ultimam ei
senectutem apud moenia <Con>trebiae armato sedendum foret.
--- Contrebiae dett.] Trebiae 'A'P. ---
[VII.4.ext.1] Agathocles autem Syracusarum rex audaciter callidus:
cum enim urbem eius maiore ex parte Karthaginienses occupassent,
exercitum suum in Africam traiecit, ut metum metu, uim ui discuteret,
nec sine effectu:
nam repentino eius aduentu perculsi Poeni libenter incolumitatem suam
salute hostium redemerunt pactique sunt ut eodem tempore et Africa
Siculis et Sicilia Punicis armis liberaretur.
age <si> Syracusarum moenia tueri perseuerasset? <Sic>ilia belli
malis urgueretur, bona pacis fruenda securae Karthagini reliquisset.
nunc inferendo quae patiebatur, dum alienas potius lacessit opes quam
suas tuetur, quo aequiore animo regnum deseruit, eo tutius recepit.
--- age 'A'] at Ac.
--- si AcGc] om. 'A'.
--- Sicilia... urgueretur (ip. Halm)] illa... urgueretur 'A', illa... urgerentur Lc (urgeretur Ac). ---
[VII.4.ext.2] Quid, Hannibal Cannensem populi Romani aciem nonne
prius quam ad dimicandum descenderet conpluribus astutiae copulatam
laqueis ad tam miserabilem perduxit exitum? ante omnia enim prouidit
ut et solem et puluerem, qui ibi uento multus ex<ci>tari solet,
aduersum haberet.
deinde partem copiarum suarum inter ipsum proelii tempus de industria
fugere iussit, quam cum a reliquo exercitu abrupta legio Romana
sequeretur, trucidandam eam ab his, quos <in> insidiis collocauerat, curauit.
--- abrupta (ip. Gertz)] abruptam 'A'. ---
postremo cccc equites subornauit, qui simulata transitione petierunt
consulem, a quo iussi more transfugarum depositis armis in ultimam
pugnae partem secedere destrictis gladiis, quos inter tunicas et
loricas abdiderant, poplites pugnantium Romanorum ceciderunt.
haec fuit Punica fortitudo, dolis et insidiis et fallacia instructa.
quae nunc certissima circumuentae uirtutis nostrae excusatio est,
quoniam decepti magis quam uicti sumus.
De repulsis.
[VII.5.praef.] Campi quoque repraesentata condicio ambitiosam
ingredientis uiam ad fortius sustinendos parum prosperos comitiorum
euentus utiliter instruxerit, quia propositis ante oculos
clarissimorum uirorum repulsis ut non minore cum spe honores, ita
prudentiore cum animi iudicio petent
meminerintque nefas non esse aliquid ab omnibus uni negari, cum saepe
numero singuli cunctorum uoluntatibus resistere fas esse duxerint,
scientes etiam patientia quaeri debere quod gratia impetrari
nequierit.
[VII.5.1] Q. Aelius Tubero a Q. Fabio Maximo epulum populo nomine P.
Africani patrui sui dante rogatus ut triclinium sterneret lectulos
Punicanos pellibus haedinis strauit et pro argenteis uasis Samia exposuit.
cuius rei deformitas sic homines offendit, ut, cum alioqui uir
egregius habe<re>tur comitiisque praetoriis candidatus in campum L. Paulo
auo et P. Africano auunculo nixus descendisset, repulsa inde abiret notatus:
nam ut priuatim semper continentiam probabant, ita publice maxima
cura splendoris habita est. quocirca urbs non unius conuiuii numerum,
sed totam se in illis pelliculis iacuisse credens ruborem epuli
suffragiis suis uindicauit.
[VII.5.2] P. autem Scipio Nasica togatae potentiae clarissimum lumen,
qui consul Iugurthae bellum indixit, qui matrem Idaeam e Phrygiis
sedibus ad nostras aras focosque migrantem sanctissimis manibus
excepit, qui multas et pestiferas seditiones auctoritatis suae robore oppressit,
quo principe senatus per aliquot annos gloriatus est, cum aedilitatem
curulem adulescens peteret manumque cuiusdam rustico opere duratam
more candidatorum tenacius adprehendisset, ioci gratia interrogauit
eum num manibus solitus esset ambulare.
quod dictum a circumstantibus exceptum ad populum manauit causamque
repulsae Scipioni attulit: omnes namque rusticae tribus paupertatem
sibi ab eo exprobratam iudicantes iram suam aduersus contumeliosam
eius urbanitatem destrinxerunt.
igitur ciuitas nostra nobilium iuuenum ingenia ab insolentia reuocando
magnos et utiles ciues fecit honoribusque non patiendo eos a scurris peti
debitum auctoritatis pondus adiecit.
--- scurris (ip. Oliverius)] securis 'A'. ---
[VII.5.3] Nullus error talis in L. Aemilio Paulo conspectus est, sed
tamen aliquotiens frustra consulatum petiit, idemque, cum iam campum
repulsis suis fatigasset, bis consul et censor factus amplissimum
etiam dignitatis gradum obtinuit.
cuius uirtutem iniuriae non fregerunt, sed acuerunt, quoniam quidem
ipsa nota accensam cupiditatem summi honoris ardentiorem ad comitia
detulit, ut populum, quia nobilitatis splendore et animi bonis
mouere non potuerat, pertinacia uinceret.
[VII.5.4] Q. autem Caecilium Metellum pauci et maesti amici
consulatus repulsa adflictum tristitia ac rubore plenum domum
reduxerunt. eundem de Pseudophilippo triumphantem uniuersus senatus
laetum et alacrem in Capitolium prosecutus est. Achaici etiam belli,
cui summam manum L. Mummius adiecit, maxima pars ab hoc uiro
profligata est.
eine ergo populus consulatum negare potuit, cui mox duas clarissimas
prouincias aut daturus erat aut debiturus, Achaiam et Macedoniam? et
quidem hoc facto meliore eo ciue usus est: intellexit enim quam
industrie sibi gerendus esset consulatus, quem tanto labore impetrari
senserat.
[VII.5.5] Quid tam excellens, quid tam opulentum quam L. Sulla?
diuitias, imperia largitus est, leges uetustas abrogauit, nouas tulit.
hic quoque in eo campo, cuius postea dominus extitit, repulsa
praeturae suggillatus est, omnia loca petiti honoris, si quis modo
deorum formam et imaginem futurae eius potentiae populo Romano
repraesentasset, impetraturus.
[VII.5.6] Sed ut comitiorum maximum crimen referam, M. Porcius Cato,
plus moribus suis praeturae decoris adiecturus quam praetexto eius
splendoris ipse la<tu>rus, consequi illam a populo aliquando non potuit.
proxima dementiae suffragia, quae quidem satis graues poenas erroris
sui pependerunt, quoniam quem honorem Catoni negauerant Vatinio dare
coacti sunt. ergo, si uere aestimare uolumus, non Catoni tunc praetura,
sed praeturae Cato negatus est.
De necessitate.
[VII.6.praef.] Abominandae quoque necessitatis amarissimae leges et
truculentissima imperia cum urbem nostram tum etiam exteras gentes
multa non intellectu tantum, sed etiam auditu grauia perpeti
coegerunt.
[VII.6.1] Nam aliquot aduersis proeliis secundo Punico bello exhausta
militari iuuentute Romana senatus auctore Ti. Graccho consule censuit
uti publice serui ad usum propulsandorum hostium [impetum] emerentur,
--- ad usum propulsandorum PAc] sic, sed adusum AL, aduersum AcG.
--- hostium impetum 'A'] hostium PAc. ---
eaque de re per tribunos pl. apud populum lata rogatione tres creati
sunt uiri, qui quattuor et uiginti milia seruorum conparauerunt
adactosque iure iurando strenuam se fortemque operam daturos, quoad
Poeni essent in Italia, laturos arma in castra miserunt. ex Apulia
etiam et a Paediculis septuaginta atque cc ad supplementum equitatus
sunt empti.
--- laturos arma Ac] datura arma ALc, daturam L, data arma, datis armis dett.
--- Paediculis P] Fidiculis 'A'. ---
quanta uiolentia est casus acerbi! quae ciuitas ad id tempus ingenuae
quoque originis capite censos habere milites fastidierat, eadem cellis
seruilibus extracta corpora et a pastoralibus casis collecta mancipia
uelut praecipuum firmamentum exercitui suo adiecit.
cedit ergo interdum generosus spiritus utilitati et fortunae uiribus
succumbit, ubi, nisi tutiora consilia legeris, speciosa sequenti
concidendum est.
Cannensis autem clades adeo urbem nostram uehementer confudit, ut M.
Iunio Pera dictatore rem publicam administrante spolia hostium adfixa
templis deorum numini consecrata instrumento militiae futura
conuellerentur, ac praetextati pueri arma induerent, addictorum etiam
et capitali crimine damnatorum sex milia conscriberentur.
--- Iunio Pera ed.1611-71] Iunio opera A, Iuni(i) opera GPAc, Iunio per Lc.
--- dictatore (ip. Halm)] dictatoris P, dictatura 'A', dictaturam Lc. ---
quae, si per se aspiciantur, aliquid ruboris habeant, si autem
admotis necessitatis uiribus ponderentur, saeuitiae temporis
conuenientia praesidia uideantur.
Propter eandem cladem senatus Otacilio, qui Siciliam, Cornelio
Mammulae, qui Sardiniam pro praetoribus obtinebant, querentibus quod
neque stipendium neque frumentum classibus eorum et exercitibus socii
praeberent, adfirmantibus etiam ne habere quidem eos unde id praestare
possent, rescripsit aerarium longinquis inpensis non sufficere:
proinde quo pacto tantae inopiae succurrendum esset ipsi uiderent.
his litteris quid aliud quam imperii sui gubernacula e manibus
abiecit Siciliamque et Sardiniam, benignissimas urbis nostrae
nutrices, gradus <et> stabilimenta bellorum, tam multo sudore et
sanguine in potestatem redactas paucis uerbis, te scilicet Necessitate
iubente, dimisit.
--- gradus et dett.] gradus 'A'.
--- Necessitate 'A'] necessitas Ac. ---
[VII.6.2] Eadem Casilinates obsidione Hannibalis clausos
alimentorumque facultate defectos lora necessariis uinculorum usibus
subducta eque scutis detractas pelles feruenti resolutas aqua mandere
uoluisti. quid illis, si acerbitatem casus intueare, miserius, si
constantiam respicias, fidelius?
qui, ne a Romanis desciscerent, tali uti cibi genere sustinuerunt,
cum pinguissima arua sua fertilissimosque campos moenibus suis
subiectos intuerentur.
itaque Campanae urbis, quae Punicam feritatem deliciis suis cupida fouit,
in propinquo situm Casilinum, }crux{ moderarum uirtute clarum, perseuerantis
amicitiae pignore impios oculos uerberauit.
--- moderarum AL] modo rara Ac, modo rarum G, moderatum dett. ---
[VII.6.3] In illa obsidione et fide cum trecenti Praenestini permanerent,
euenit ut ex his quidam murem captum ducentis potius denariis uendere
quam ipse [potius] leniendae famis gratia consumere mallet.
--- Praenestini LcG] Penestrini AL, Penestini Ac.
--- ipse potius AL] ipse G. ---
sed, credo, deorum prouidentia [effectum] et uenditori et emptori quem
uterque merebatur exitum adtribuit: auaro enim [et] fame consumpto manubiis
sordium suarum frui non licuit, aequi animi uir ad salutarem inpensam faciendam
care quidem, uerum necessarie conparato cibo uixit.
--- prouidentia effectum 'A'] prouidentia Ac.
--- enim et 'A'] enim dett. ---
[VII.6.4] C. autem Mario Cn. Carbone consulibus ciuili bello cum L.
Sulla dissidentibus, quo tempore non rei publicae uictoria
quaerebatur, sed praemium uictoriae res erat publica, senatus consulto
aurea atque argentea templorum ornamenta, ne militibus stipendia
deessent, conflata sunt:
digna enim causa erat, hine an illi crudelitatem suam proscriptione
ciuium satiarent, ut di immortales spoliarentur! non ergo patrum
conscriptorum uoluntas, sed taeterrimae necessitatis truculenta manus
illi consulto stilum suum inpressit.
[VII.6.5] Diui Iuli exercitus, id est inuicti ducis inuicta dextera,
cum armis Mundam clausisset aggerique extruendo materia deficeretur,
congerie hostilium cadauerum quam desiderauerat altitudinem instruxit
eamque tragulis et pilis, quia roboreae sudes deerant, magistra nouae
molitionis necessitate usus uallauit.
[VII.6.6] Atque ut diuinam filii mentionem caelesti patris
recordationi subnectam, cum effusurus se in nostras prouincias
Parthorum rex Phraates uideretur, uicinaeque imperio eius regiones
subito indicti tumultus denuntiatione quaterentur, tanta in Bosporano
tractu commeatus penuria incessit, uti VI milibus denariis singula
uasa olei frumentique modiis totidem mancipia permutarentur. sed
amarissimam tempestatem Augusti cura tutelae tunc terrarum uacans
dispulit.
[VII.6.ext.1] Cretensibus nihil tale praesidii adfulsit, qui obsidione
Metelli ad ultimam penuriam conpulsi sua iumentorumque suorum urina
sitim torserunt iustius dixerim quam sustentarunt, quia, dum uinci timent,
id passi sunt, quod eos ne uictor quidem pati coegisset.
[VII.6.ext.2] Numantini autem <a> Scipione uallo et aggere
circumdati, cum omnia, quae famem eorum trahere poterant,
consumpsissent, ad ultimum humanorum corporum dapibus usi sunt.
--- a GPAc] om. AL. ---
quapropter capta iam urbe conplures inuenti sunt artus et membra
trucidatorum corporum sinu suo gestantes. nulla est in his necessitatis
excusatio: nam quibus mori licuit, sic uiuere necesse non fuit.
[VII.6.ext.3] Horum trucem pertinaciam in consimili facinore
Calagurritanorum execrabilis impietas supergressa est. qui, quo
perseuerantius interempti Sertorii cineribus obsidionem Cn. Pompei
frustrantes fidem praestarent, quia nullum iam aliud in urbe eorum
supererat animal, uxores suas natosque ad usum nefariae dapis uerterunt:
quoque diutius armata iuuentus uiscera sua uisceribns suis aleret,
infelices cadauerum reliquias sallire non dubitauit. en quam aliquis
in acie hortaretur ut pro salute coniugum et liberorum fortiter dimicaret!
ex hoc nimirum hoste tanto duci poena magis quam uictoria petenda
fuit, quia plus uindicatus [libertatis] quam uictus gloriae adferre
potuit, cum omne serpentum ac ferarum genus conparatione sui titulo
feritatis superarit: nam quae illis dulcia uitae pignora proprio
spiritu cariora sunt, ea Calagurritanis prandia atque cenae extiterunt.
--- libertatis] libertatis 'A'. ---
De testamentis quae rescissa sunt.
[VII.7.praef.] Vacemus nunc negotio, quod actorum hominis et
praecipuae curae et ultimi est temporis, consideremusque quae
testamenta aut rescissa sunt legitime facta aut, cum merito rescindi
possent, rata manserunt, quaeue ad alios quam qui expectabant honorem
hereditatis transtulerunt. Atque ita, ut ea ordine quo proposui
exequar.
[VII.7.1] Militantis cuiusdam pater, cum de morte filii falsum e
castris nuntium accepisset, [qui erat falsus,] aliis heredibus
scriptis decessit. peractis deinde stipendiis adulescens domum petiit:
errore patris, inpudentia alienorum [domum] sibi clausam repperit:
quid enim illis inuerecundius?
--- qui erat falsus, aliis] aliis Ac, qui era falsus aliis 'A'.
--- alienorum (ip. Wensky)] amicorum 'A'.
--- domum 'A'] om. dett. ---
florem iuuentae pro re publica absumpserat, maximos labores ac
plurima pericula tolerauerat, aduerso corpore exceptas ostendebat
cicatrices, et postulabant ut auitos eius lares otiosa ipsi urbi onera
possiderent.
--- postulabant ut (ip. Halm)] postulabat ut 'A', postulabat ut non vel postilabat ne Ac, postulabat ut ne dett. ---
itaque depositis armis coactus est in foro togatam ingredi militiam:
acerbe: cum inprobissimis enim heredibus de paternis bonis apud
centumuiros contendit: omnibusque non solum consiliis sed etiam
sententiis superior discessit.
--- acerbe AcLcG] acerue AL. ---
[VII.7.2] Item M. Annei Carseolani splendidissimi equitis Romani
filius, a Sufenate auunculo suo adoptatus testamentum naturalis
patris, quo praeteritus erat, apud centumuiros rescidit, cum in eo
Tullianus Pompei Magni familiaris ipso quidem Pompeio signatore heres
scriptus esset. itaque illi in iudicio plus cum excellentissimi uiri
gratia quam cum parentis cineribus negotii fuit.
--- M. Annei Lc] M. Mannei 'A', Manni PAc.
--- Sufenate GPAc] Sufanete L. ---
ceterum quamuis utraque haec aduersus nitebantur, tamen paterna bona
optinuit: nam L. quidem Sextilius et P. Popilius, quos M. Anneius
sanguine sibi coniunctos eadem ex parte qua Tullianum heredes fecerat,
sacramento cum adulescentulo contendere ausi non sunt, tametsi praecipuis
eo tempore Magni uiribus ad defendendas tabulas testamenti inuitari poterant,
et aliquantum adiuuabat heredes quod M. Anneius in Sufenatis familiam
ac sacra transierat. sed artissimum inter homines procreationis
uinculum patris simul uoluntatem et principis auctoritatem superauit.
[VII.7.3] C. autem Tettium a patre infantem exheredatum, Petronia
matre, quam Tettius, quoad uixit, in matrimonio habuerat, natum, diuus
Augustus in bona paterna ire decreto suo iussit, patris patriae animo
usus, quoniam Tettius in proprio lare procreato filio summa cum
iniquitate paternum nomen abrogauerat.
--- lare (ip. Madvig)] iure AcLG. ---
[VII.7.4] Septicia quoque mater Trachalorum Ariminensium irata filiis
in contumeliam eorum, cum iam parere non posset, Publicio seni admodum
nupsit, testamento etiam utroque praeterito.
--- Publicio dett.] Publico LGPAcc, Publio Ac. ---
a quibus aditus diuus Augustus et nuptias mulieris et suprema iudicia
improbauit: nam hereditatem maternam filios habere iussit, dotem, quia
non creandorum liberorum causa coniugium intercesserat, uirum retinere uetuit.
si ipsa Aequitas hac de re cognosceret, potuitne iustius aut grauius
pronuntiare? spernis quos genuisti, nubis effeta, testamenti ordinem
uiolento animo confundis neque erubescis ei totum patrimonium
addicere, cuius pollincto iam corpori marcidam senectutem tuam
substrauisti. ergo dum sic te geris, ad inferos usque caelesti fulmine
adflata es.
--- cognosceret Lc] cognoscere 'A'.
--- potuitne... pronuntiare 'A'] potuisset ne... pronuntiaret Ac.
--- grauius dett.] gratius 'A'.
--- geris G] egeris AL. ---
[VII.7.5] Egregia C. quoque Calpurni Pisonis praetoris urbis
constitutio: cum enim ad eum Terentius ex octo filiis, quos in
adulescentiam perduxerat, ab uno in adoptionem dato exheredatum se
querellam detulisset, bonorum adulescentis possessionem ei dedit
heredesque lege agere passus non est.
--- praetoris dett.] p.r. L, pr. G, praefecti PAc. ---
mouit profecto Pisonem patria maiestas, donum uitae, beneficium
educationis, sed aliquid etiam flexit circumstantium liberorum
numerus, qui<a> cum patre septem fratres impie exheredatos uidebat.
--- mouit G] monuit AL.
--- quia dett.] qui 'A', quos Ac, quod dett. ---
[VII.7.6] Quid, Mamerci Aemili Lepidi consulis quam graue decretum!
Genucius quidam Matris magnae Gallus a Cn. Oreste praetore urbis
impetrauerat ut restitui se in bona Naeui Ani iuberet, quorum
possessionem secundum tabulas testamenti ab ipso acceperat.
--- Naeui Ani Ac] Naeviani 'A'. ---
appellatus Mamercus a Surdino, cuius libertus Genucium heredem
fecerat, praetoriam iurisdictionem abrogauit, quod diceret Genucium
amputatis sui ipsius sponte genitalibus corporis partibus neque
uirorum neque mulierum numero haberi debere.
conueniens Mamerco, conueniens principi senatus decretum, quo
prouisum est ne obscena Genucii praesentia inquinataque uoce
tribunalia magistratuum sub specie petiti iuris polluerentur.
[VII.7.7] Multo Q. Metellus praetorem urbanum seueriorem egit quam
Orestes gesserat. qui Vecillo lenoni, bonorum Vibieni possessionem
secundum tabulas testamenti <petenti>, non dedit, quia uir nobilissimus
et grauissimus fori ac lupanaris separandam condicionem existimauit,
--- Vecillo PAc] Vecilio 'A', Vetilio Ac.
--- Vibieni PAc] Viuieni 'A', =iuuenis= (ip. Lippi Bigazzi).
--- petenti PAc] om. 'A'. ---
nec aut factum illius conprobare uoluit, qui fortunas suas in
stabulum contaminatum proiecerat, aut huic tamquam integro ciui iura
reddere, qui se ab omni honesto uitae genere abruperat.
Quae rata manserunt cum causas haberent cur rescindi possent.
[VII.8.praef.] His rescissorum testamentorum exemplis contenti
attingamus ea, quae rata manserunt, cum causas haberent, propter quas
rescindi possent.
[VII.8.1] Quam certae, quam etiam notae insaniae Tuditanus! utpote
qui populo nummos sparserit togamque uelut tragicam uestem in foro
trahens maximo cum hominum risu conspectus fuerit ac multa his
consentanea fecerit.
testamento }crux{ filium instituit heredem, quod Ti. Longus sanguine
ei proximus hastae iudicio subuertere frustra conatus est: magis enim
centumuiri quid scriptum esset in tabulis quam quis eas scripsisset
considerandum existimauerunt.
--- filium 'A'] filiam P, Ofilium ed.1547-1606, Fuluium ed.1651-1715, Fuluiam (ip. Kempf). ---
[VII.8.2] Vita Tuditani demens, Aebutiae autem, quae L. Meneni
Agrippae uxor fuerat, tabulae testamenti plenae furoris: nam cum
haberet duas simillimae probitatis filias }crux{ Pletoniam et
Afroniam, animi sui potius inclinatione prouecta quam ullis alterius
iniuriis aut officiis conmota, Pletoniam tantum modo heredem instituit:
filiis etiam Afroniae ex admodum amplo patrimonio xx nummum legauit.
--- demens, Aebutiae Lc] demense Butiae A, demens Ebutiae Ac, demensae Butiae L, dementiae Butiae G.
--- filiis Gc] filios 'A'.
--- etiam 'A'] autem dett. ---
Afronia tamen cum sorore sacramento contendere noluit testamentumque
matris patientia honorare quam iudicio conuellere satius esse duxit,
eo se ipsa indigniorem iniuria ostendens quo eam aequiore animo
sustinebat.
--- honorare AcLcG] honerare A, onerare L.
--- ipsa dett.] ipso 'A'. ---
[VII.8.3] Minus mirandum errorem muliebrem Q. Metellus fecit: is
namque plurimis et celeberrimis eiusdem nominis uiris in urbe nostra
uigentibus, Claudiorum etiam familia, quam artissimo sanguinis uinculo
contingebat, florente, Carrinatem solum heredem reliquit, nec hac re
testamentum eius quisquam adtemptauit.
--- Carrinatem P] Currinatem 'A'. ---
[VII.8.4] Item Pompeius Reginus uir transalpinae regionis, cum
testamento fratris praeteritus esset et ad coarguendam iniquitatem
eius binas tabulas testamentorum suorum in comitio incisas habita
utriusque ordinis maxima frequentia recitasset, in quibus magna ex parte
heres frater erat scriptus, praelegabaturque ei centies et quinquagies sestertium,
multum ac diu inter adsentientes indignationi suae amicos questus,
quod ad hastae iudicium adtinuit, cineres fratris quietos esse passus est.
et erant ab eo instituti heredes neque sanguine Regino pares neque
proximi, sed alieni et humiles, ut non solum flagitiosum silentium,
sed etiam praelatio contumeliosa uideri posset.
--- Regino (ip. Kempf)] Rhegino dett., Pagino 'A', pagano Gc, patrio dett. ---
[VII.8.5] Aeque felicis inpunitatis, sed nescio an taetrioris haec
delicti testamenta.
Quae aduersus opinionem hominum heredes habuerunt.
Q. Caecilius, L. Luculli promptissimo studio maximaque liberalitate
et honestum dignitatis gradum et amplissimum patrimonium consecutus,
cum prae se semper tulisset unum illum sibi esse heredem, moriens
etiam anulos ei suos tradidisset, Pomponium Atticum testamento
adoptauit omniumque bonorum <heredem> reliquit.
--- prae... tulisset... heredem 'A'] eum palam suum dictitaret heredem P, palam dixisset Ac. ---
sed fallacis et insidiosi cadauer populus Romanus ceruicibus reste
circumdatum per uias traxit. itaque nefarius homo filium quidem et
heredem habuit quem uoluit, funus autem et exequias quales meruit.
--- reste dett.] recte 'A', rete Gc, reti P.
--- uias P] uiam 'A'. ---
[VII.8.6] Neque aliis dignus fuit T. Marius Vrbinas, qui ab infimo
militiae loco beneficiis diui Augusti imperatoris ad summos castrensis
honores perductus eorumque uberrimis quaestibus locuples factus, non
solum ceteris uitae temporibus ei se fortunas suas relinquere, a quo
acceperat, praedicauit, sed etiam pridie quam expiraret idem istud
ipsi Augusto dixit, cum interim ne nomen quidem eius tabulis
testamenti adiecit.
--- Vrbinas ed.1567-92] Vrinas 'A', Virinas PAc.
--- quaestibus Ac] quaestionibus 'A'. ---
[VII.8.7] L. autem Valerius, cui cognomen Heptachordo fuit, togatum
hostem Cornelium Balbum expertus, utpote ope<ra> eius et consilio
conpluribus priuatis litibus uexatus ad ultimumque subiecto accusatore
capitali crimine accusatus, praeteritis aduocatis et patronis suis
solum heredem reliquit.
--- Balbum LPAc] bellum AGc, bello G. ---
nimirum consternatio quae<dam> animum eius transuersum egit: amauit
enim sordes suas et dilexit pericula et damnationem uotis expetiuit,
auctorem harum rerum beniuolentia, propulsatores odio insecutus.
--- quaedam (ip. Madvig)] quae 'A'.
--- propulsatores ed.1567-92] propulsatorem AcG, propulsatorum AL. ---
[VII.8.8] T. Barrus Lentulo Spintheri, cuius amantissimum animum
liberalissimamque amicitiam senserat, decedens anulos suos perinde
atque unico heredi tradidit, quem nulla ex parte heredem relinquebat.
quantum illo momento temporis conscientia, si modo uires, quas habere
creditur, possidet, a taeterrimo homine supplicium exegit!
--- Barrus PAc] Barrulus 'A'. ---
inter ipsam enim fallacis et ingratae culpae cogitationem spiritum
posuit, quasi tortore aliquo mentem eius intus cruciante, quod
animaduertebat e uita ad mortem transitum suum et superis dis inuisum
esse et inferis detestabilem futurum.
[VII.8.9] M. uero Popilius senatori ordinis Oppium Gallum ab ineunte
aetate familiarissimum sibi moriens pro uetusto iure amicitiae et uultu
benigno respexit et uerbis magnum prae se amorem ferentibus prosecutus est,
unum etiam de multis, qui adsidebant, ultimo conplexu et osculo
dignum iudicauit <in>superque anulos quoque suos ei tradidit,
uidelicet ne quid ex ea hereditate, quam non erat aditurus, amitteret.
--- insuperque ed.1502-34] super quae G, superque ALc, suque L. ---
quos Oppius, uir diligens, sed morientis amici plenum contumeliae
ludibrium, in locellum repositos et a praesentibus adsignatos
diligentissime heredibus illius exheres ipse reddidit. quid hoc ioco
inhonestius aut quid intempestiuius?
--- quos Oppius (ip. Halm)] quo socius AL, quos ocius Ac, quod socius G.
--- ioco ed.1547-1606] loco 'A'. ---
senator populi Romani curia egressus, homo uitae fructibus continuo
cariturus sanctissima iura familiaritatis morte pressis oculis et
spiritu supremos anhelitus reddente scurrili lusu suggillanda sibi
desumpsit.
Infames rei quibus de causis absoluti aut damnati sint.
De priuatis iudiciis insignibus.
Quae mulieres apud magistratus pro se aut aliis causas egerunt.
De quaestionibus.
De testibus.
Qui quae in aliis uindicarant ipsi commiserunt.
De studio et industria.
De otio.
Quanta uis sit eloquentiae.
Quantum momentum sit in pronuntiatione et apto motu corporis.
Quam magni effectus artium sint.
Quaedam nulla arte effici posse.
Suae quemque artis optimum et auctorem esse et disputatorem.
De senectute.
De cupiditate gloriae.
Quae cuique magnifica contigerunt.
Infames rei quibus de causis absoluti aut damnati sint.
[VIII.1.praef.] Nunc, quo aequiore animo ancipites iudiciorum motus
tolerentur, recordemur inuidia laborantes quibus de causis aut
absoluti sint aut damnati.
[VIII.1.absol.1] M. Horatius interfectae sororis crimine a Tullo rege
damnatus ad populum prouocato iudicio absolutus est. quorum alterum
atrocitas necis mouit, alterum causa flexit, quia inmaturum uirginis
amorem seuere magis quam impie punitum existimabat. itaque forti
punitione liberata fratris dextera tantum consanguineo quantum hostili
cruore gloriae haurire potuit.
--- Tullo PAc] Tullio 'A'. ---
[VIII.1.absol.2] Acrem se tunc pudicitiae custodem populus Romanus,
postea plus iusto placidum iudicem praestitit. cum a Libone tribuno
pl. Ser. Galba pro rostris uehementer increparetur, quod Lusitanorum
magnam manum interposita fide praetor in Hispania interemisset,
actionique tribuniciae M. Cato ultimae senectutis oratione sua, quam
in Origines retulit, suscriberet, reus pro se iam nihil recusans paruulos liberos
suos et Galli sanguine sibi coniunctum filium flens conmendare coepit
--- Origines dett.] Origine 'A'. ---
eoque facto mitigata contione qui omnium consensu periturus erat
paene nullum triste suffragium habuit. misericordia ergo illam
quaestionem, non aequitas rexit, quoniam quae innocentiae tribui
nequierat absolutio, respectui puerorum data est.
[VIII.1.absol.3] Consentaneum quod sequitur. A. Gabinius in maximo
infamiae suae ardore suffragiis populi <C.> Memmio accusatore
subiectus abruptae esse spei uidebatur, quoniam et accusatio partes
suas plene exhibebat et defensionis praesidia inualida fide nitebantur
et qui iudicabant ira perciti poenam hominis cupide expetebant.
igitur uiator et carcer ante oculos obuersabantur, cum interim omnia
ista propitiae fortunae interuentu dispulsa sunt: filius namque
Gabinii Sisenna consternationis inpulsu ad pedes se Memmii supplex
prostrauit, inde aliquod fomentum procellae petens, unde totus impetus
tempestatis eruperat. quem truci uultu a se uictor insolens repulsum
excusso e manu anulo humi iacere aliquamdiu passus est.
quod spectaculum fecit ut Laelius tribunus pl. adprobantibus cunctis
Gabinium dimitti iuberet ac documentum daretur neque secundarum rerum
prouentu insolenter abuti neque aduersis <prae>propere debilitari
oportere: idque proximo exemplo aeque patet.
--- praepropere (ip. Halm)] propere Ac, propriae L, proprie G. ---
[VIII.1.absol.4] App. Claudius, nescio religionis maior an patriae
iniuria, si quidem illius uetustissimum morem neglexit, huius
pulcherrimam classem amisit, infesto populo obiectus, cum effugere
debitam poenam nullo modo posse crederetur, subito coorti imbris
beneficio tutus fuit a damnatione:
discussa enim quaestione aliam uelut dis interpellantibus de integro
instaurari non placuit. ita cui maritima tempestas causae dictionem
contraxerat, caelestis salutem attulit.
[VIII.1.absol.5] Eodem auxilii genere Tucciae uirginis Vestalis incesti
criminis reae castitas infamiae nube obscurata emersit. quae conscientia
certa sinceritatis suae spem salutis ancipiti argumento ausa petere est:
--- certa ed.1651-1715] certae 'A'. ---
arrepto enim cribro "Vesta" inquit, "si sacris tuis castas semper
admoui manus, effice ut hoc hauriam e Tiberi aquam et in aedem tuam
perferam." audaciter et temere iactis uotis sacerdotis rerum ipsa
natura cessit.
[VIII.1.absol.6] Item L. Piso a L. Claudio Pulchro accusatus, quod
graues et intolerabiles iniurias sociis intulisset, haud dubiae ruinae
metum fortuito auxilio uitauit: namque per id ipsum tempus, quo
tristes de eo sententiae ferebantur, repentina uis nimbi incidit,
cumque prostratus humi pedes iudicum oscularetur, os suum caeno
repleuit.
quod conspectum totam quaestionem a seueritate ad clementiam et
mansuetudinem transtulit, quia satis iam graues eum poenas sociis
dedisse arbitrati sunt huc deductum necessitatis, ut abicere se tam
suppliciter et attollere tam deformiter cogeretur.
[VIII.1.absol.7] Subnectam duos accusatorum suorum culpa absolutos. Q.
Flauius a C. Valerio aedile apud populum reus actus, cum xiiii tribuum
suffragiis damnatus esset, proclamauit se innocentem opprimi. cui
Valerius aeque clara uoce respondit nihil sua interesse nocensne an
innoxius periret, dummodo periret.
--- nocensne an innoxius 'A'] nocensne an innocens PAc. ---
qua uiolentia dicti reliquas tribus aduersario donauit. abiecerat
inimicum, eundem, dum pro certo pessum datum credit, erexit
uictoriamque in ipsa uictoria perdidit.
--- credit dett.] credidit 'A'. ---
[VIII.1.absol.8] C. etiam Cosconium Seruilia lege reum, propter plurima
et euidentissima facinora sine ulla dubitatione nocentem, Valeri
Valentini accusatoris eius recitatum in iudicio carmen, quo puerum praetextatum
et ingenuam uirginem a se corruptam poetico ioco significauerat, erexit,
--- erexit Ac] correxit 'A', protexit ed.1726. ---
si quidem iudices inicum rati sunt eum uictorem dimittere, qui palmam
non ex alio ferre, sed de se dare merebatur. magis uero Valerius in
Cosconii absolutione damnatus quam Cosconius in sua causa liberatus
est.
[VIII.1.absol.9] Attingam eos quoque, quorum salus propriis obruta
criminibus proximorum claritati donata est. A. Atilium Calatinum
Soranorum oppidi proditione reum admodum infamem imminentis
damnationis periculo pauca uerba Q. Maximi soceri subtraxerunt, quibus adfirmauit,
si in eo crimine sontem illum ipse conperisset, dirempturum se fuisse adfinitatem:
--- dirempturum LcGPc] direpturum AL, di rem tuum P. ---
continuo enim populus paene iam exploratam sententiam suam unius
iudicio concessit, indignum ratus eius testimonio non credere, cui
difficillimis rei publicae temporibus bene se exercitus credidisse
meminerat.
[VIII.1.absol.10] M. quoque Aemilius Scaurus repetundarum reus adeo
perditam et conploratam defensionem in iudicium attulit, ut, cum
accusator diceret lege sibi centum atque xx hominibus denuntiare
testimonium licere seque non recusare quominus absolueretur, si
totidem nominasset, quibus in prouincia nihil abstulisset, tam bona
condicione uti non potuerit. tamen propter uetustissimam nobilitatem
et recentem memoriam patris absolutus est.
[VIII.1.absol.11] Sed quem ad modum splendor amplissimorum uirorum in
protegendis reis plurimum ualuit, ita <in> opprimendis non sane multum
potuit: quin etiam euidenter noxiis, dum eos acrius inpugnat, profuit.
P. Scipio Aemilianus Cottam apud populum accusauit. cuius causa,
quamquam grauissimis criminibus erat confossa, septies ampliata et ad
ultimum octauo iudicio absoluta est, quia homines uerebantur ne
praecipuae accusatoris amplitudini damnatio eius donata existimaretur.
--- ampliata LG] dilata PAc. ---
quos haec secum locutos crediderim: "nolumus caput alterius petentem
in iudicium triumphos et tropaea spoliaque et deuictarum nauium rostra
deferre: terribilis sit his aduersus hostem, ciuis uero salutem tanto
fragore gloriae subnixus ne insequatur".
[VIII.1.absol.12] Tam uehementes iudices aduersus excellentissimum
accusatorem quam mites in longe inferioris fortunae reo. Calidius
Bononiensis in cubiculo mariti noctu deprehensus, cum ob id causam
adulterii diceret, inter maximos et grauissimos infamiae fluctus emersit,
tamquam fragmentum naufragii leue admodum genus defensionis amplexus:
--- naufragii AL] nauigii G. ---
adfirmauit enim se ob amorem pueri serui eo esse perductum. suspectus
erat locus, suspectum tempus, suspecta matris familiae persona,
suspecta etiam adulescentia ipsius, sed crimen libidinis confessio
intemperantiae liberauit.
[VIII.1.absol.13] Remissioris hoc, illud aliquanto grauioris materiae
exemplum. cum parricidii causam fratres Caelii dicerent splendido
Tarracinae loco nati, quorum pater T. Caelius in cubiculo quiescens,
filiis altero cubantibus lecto erat interemptus, neque aut seruus
quisquam aut liber inueniretur, ad quem suspicio caedis pertineret,
hoc uno nomine absoluti sunt, quia iudicibus planum factum est illos
aperto ostio inuentos esse dormientes.
somnus innoxiae securitatis certissimus index miseris opem tulit:
iudicatum est enim rerum naturam non recipere ut occiso patre supra
uulnera et cruorem eius quietem capere potuerint.
[VIII.1.damn.1] Percurremus nunc eos, quibus in causae dictione magis
quae extra quaestionem erant nocuerunt quam sua innocentia opem tulit.
L. Scipio post speciosissimum triumphum de rege Antiocho ductum,
perinde ac pecuniam ab eo accepisset, damnatus est.
non, puto, quod pretio corruptus fuerat, ut illum totius Asiae dominum et iam
Europae uictrices manus inicientem ultra Taurum montem summoueret.
sed <et> alioqui uir sincerissimae uitae et ab hac suspicione procul
remotus, inuidiae, quae tunc in duorum fratrum inclytis cognominibus
habitabat, resistere non potuit.
--- sed et (ip. Madvig)] sed 'A'. ---
[VIII.1.damn.2] Ac Scipioni quidem maximus fortunae fulgor, C. autem
Deciano spectatae integritatis uiro uox sua exitium attulit: nam cum
P. Furium inquinatissimae uitae pro rostris accusaret, quia quadam in
parte actionis de morte L. Saturnini queri ausus fue rat, nec reum
damnauit et insuper ei poenas addictas pependit.
[VIII.1.damn.3] Sex. quoque Titium similis casus prostrauit. erat
innocens, erat agraria lege lata gratiosus apud populum: tamen, quod
Saturnini imaginem domi habuerat, suffragiis eum tota contio
oppressit.
[VIII.1.damn.4] Adiciatur his Claudia, quam insontem crimine, quo
accusabatur, uotum impium subuertit, quia, cum a ludis domum rediens
turba elideretur, optauerat ut frater suus, maritimarum uirium
nostrarum praecipua iactura, reuiuesceret saepiusque consul factus
infelici ductu nimis magnam urbis frequentiam minueret.
[VIII.1.damn.5] Possumus et ad illos breui deuerticulo transgredi,
quos leues ob causas damnationis incursus abripuit. M. Muluius, Cn.
Lollius, L. Sextilius triumuiri, quod ad incendium in sacra uia ortum
extinguendum tardius uenerant, a tribunis pl. die dicta apud populum
damnati sunt.
[VIII.1.damn.6] Item P. Villius triumuir nocturnus a P. Aquilio
tribuno pl. accusatus populi iudicio concidit, quia uigilias
neglegentius circumierat.
--- Villius dett.] Billius 'A', Auilius PAc. ---
[VIII.1.damn.7] Admodum seuerae notae et illud populi iudicium, cum
M. Aemilium Porcinam a L. Cassio accusatum crimine nimis sublime
extructae uillae in Alsiensi agro graui multa affecit.
[VIII.1.damn.8] Non subprimenda illius quoque damnatio, qui pueruli
sui nimio amore correptus, rogatus ab eo ruri ut omasum in cenam fieri
iuberet, cum bubulae carnis in propinquo emendae nulla facultas esset,
domito boue occiso desiderium eius expleuit eoque nomine publica
quaestione adflictus est, innocens, nisi tam prisco saeculo natus esset.
--- pueruli 'A'] pueri P.
--- correptus P] corruptus 'A'. ---
[VIII.1.amb.1] Atque ut eos quoque referamus, qui in discrimen
capitis adducti neque damnati neque absoluti sunt, apud M. Popilium Laenatem
praetorem quaedam, quod matrem fuste percussam interemerat, causam dixit.
de qua neutram in partem latae sententiae sunt, quia abunde constabat
eandem ueneno necatorum liberorum dolore commotam, quos auia filiae
infensa sustulerat, parricidium ultam esse parricidio. quorum alterum
ultione, alterum absolutione non dignum iudicatum est.
[VIII.1.amb.2] Eadem haesitatione Publi quoque Dolabellae
proconsulari imperio Asiam obtinentis animus fluctuatus est. mater
familiae Zmyrnaea uirum et filium interemit, cum ab his optimae
indolis iuuenem, quem ex priore uiro enixa fuerat, occisum conperisset.
quam rem Dollabella ad se delatam Athenas ad Arei pagi cognitionem
relegauit, quia ipse neque liberare duabus caedibus contaminatam neque
punire tam iusto dolore inpulsam sustinebat. consideranter et mansuete
populi Romani magistratus, sed Areopagitae quoque non minus sapienter,
qui inspecta causa et accusatorem et ream post centum annos ad se
reuerti iusserunt, eodem affectu moti, quo Dolabella. sed ille
transferendo quaestionem, hi differendo damnandi atque absoluendi
inexplicabilem cunctationem uitabant.
--- uitabant ed.1575-1655] mutabant 'A', nutabant Ac. ---
De priuatis iudiciis insignibus.
[VIII.2.praef.] Publicis iudiciis adiciam priuata, quorum magis
aequitas quaestionum delectare quam immoderata turba offendere
lectorem poterit.
[VIII.2.1] Claudius Centumalus ab auguribus iussus altitudinem domus
suae, quam in Caelio monte habebat, summittere, quia his ex arce
augurium capientibus officiebat, uendidit eam Calpurnio Lanario nec
indicauit quod imperatum <a> collegio augurumerat. a quibus Calpurnius
demoliri domum coactus M. Porcium Catonem inclyti Catonis patrem
arbitrum }crux{ cum Claudio adduxit formulam, quidquid sibi dare
facere oporteret ex fide bona.
Cato, ut est edoctus de industria Claudium praedictum sacerdotum
suppressisse, continuo illum Calpurnio damnauit, summa quidem cum
aequitate, quia bonae fidei uenditorem nec conmodorum spem augere nec
incommodorum cognitionem obscurare oportet.
[VIII.2.2] Notum suis temporibus iudicium commemoraui, sed ne quod
relatu<ru>s quidem sum obliteratum silentio. C. Visellius Varro graui
morbo correptus trecenta milia nummum ab Otacilia Laterensis, cum qua
commercium libidinis habuerat, expensa ferri sibi passus est eo
consilio, ut, si decessisset, ab heredibus eam summam peteret, quam
legati genus esse uoluit, libidinosam liberalitatem debiti nomine colorando.
euasit deinde ex illa tempestate aduersus uota Otaciliae. quae
offensa, quod spem praedae suae morte non maturasset, ex amica
obsequenti subito destrictam feneratricem agere coepit, nummos
petendo, quos ut fronte inuerecunda, ita inani stipulatione captauerat.
de qua re C. Aquilius uir magnae auctoritatis et scientia iuris
ciuilis excellens iudex adductus adhibitis in consilium principibus
ciuitatis prudentia et religione sua mulierem reppulit.
quod si eadem formula Varro et damnari et <ab> aduersaria absolui
potuisset, eius quoque non dubito quin turpem et inconcessum errorem
libenter castigaturus fuerit: nunc priuatae actionis calumniam ipse
conpescuit, adulterii crimen publicae quaestioni uindicandum reliquit.
--- Varro... absolui (ip. Foertsch)] Varro etsi damnari et aduersariae absolui G, sic sed et pro etsi A, aduersarie L, et Varro damnari et aduersaria absolui Ac. ---
[VIII.2.3] Multo animosius et ut militari spiritu dignum erat se in
consimili genere iudicii C. Marius gessit: nam cum C. Titinius
Minturnensis Fanniam uxorem, quam inpudicam de industria duxerat, eo
crimine repudiatam dote spoliare conaretur, sumptus inter eos iudex in
conspectu habita quaestione seductum Titinium monuit ut incepto
desisteret ac mulieri dotem redderet.
quod cum saepius frustra fecisset, coactus ab eo sententiam
pronuntiare mulierem inpudicitiae sestertio nummo, Titinium summa
totius dotis damnauit, praefatus idcirco se hunc iudicandi modum
secutum, cum liqueret sibi Titinium patrimonio Fanniae insidias
struentem inpudicae coniugium expetisse.
Fannia autem haec est, quae postea Marium hostem a senatu iudicatum
caenoque paludis, qua extractus erat, oblitum et iam in domum suam
custodiendum Minturnis deductum ope quantacumque potuit adiuuit,
memor, quod inpudica iudicata esset, suis moribus, quod dotem
seruasset, illius religioni acceptum ferri debere.
[VIII.2.4] Multus sermo eo etiam iudicio manauit, in quo quidam furti
damnatus est, qui equo, cuius usus illi Ariciam conmodatus fuerat,
ulteriore eius municipii cliuo uectus esset. quid aliud hoc loci quam
uerecundiam illius saeculi laudemus, in quo tam minuti a pudore
excessus puniebantur?
Quae mulieres apud magistratus pro se aut pro aliis causas egerunt.
[VIII.3.praef.] Ne de his quidem feminis tacendum est, quas condicio
naturae et uerecundia stolae ut in foro et iudiciis tacerent cohibere
non ualuit.
[VIII.3.1] Amesia Sentinas rea causam suam L. Titio praetore iudicium
cogente maximo populi concursu egit modosque omnes ac numeros
defensionis non solum diligenter, sed etiam fortiter executa, et prima
actione et paene cunctis sententiis liberata est. quam, quia sub
specie feminae uirilem animum gerebat, Androgynen appellabant.
--- Amesia A] Amaesia LG, Maesta P, Mesta Ac.
--- Sentinas P] sententia 'A', Sententinas Ac.
--- modosque (ip. Halm)] motusque G, partesque Ac, mortuusque L.
--- Androgynen (-m) AL] Androgenem Gc. ---
[VIII.3.2] C. Afrania uero Licinii Bucconis senatoris uxor prompta ad
lites contrahendas pro se semper apud praetorem uerba fecit, non quod
aduocatis deficiebatur, sed quod inpudentia abundabat.
--- Bucconis P] Buccionis 'A', Buceionis Lc. ---
itaque inusitatis foro latratibus adsidue tribunalia exercendo
muliebris calumniae notissimum exemplum euasit, adeo ut pro crimine
inprobis feminarum moribus C. Afraniae nomen obiciatur.
prorogauit autem spiritum suum ad C. Caesarem iterum <P.> Seruilium
consules: tale enim monstrum magis quo tempore extinctum quam quo sit
ortum memoriae tradendum est.
--- P. ed.1567-92] om. 'A'. ---
[VIII.3.3] Hortensia uero Q. Hortensi filia, cum ordo matronarum
graui tributo a triumuiris esset oneratus <nec> quisquam uirorum
patrocinium eis accommodare auderet, causam feminarum apud triumuiros
et constanter et feliciter egit: repraesentata enim patris facundia
impetrauit ut maior pars imperatae pecuniae his remitteretur.
--- nec AcLcG] om. AL. ---
reuixit tum muliebri stirpe Q. Hortensius uerbisque filiae aspirauit,
cuius si uirilis sexus posteri uim sequi uoluissent, Hortensianae
eloquentiae tanta hereditas una feminae actione abscissa non esset.
De quaestionibus.
[VIII.4.praef.] Atque ut omnes iudiciorum numeros exequamur,
quaestiones, quibus aut creditum non est aut temere habita fides est,
referamus.
[VIII.4.1] M. Agrii argentarii seruus Alexander A. Fanni seruum
occidisse insimulatus est eoque nomine tortus a domino admisisse id
facinus constantissime adseuerauit. itaque Fannio deditus supplicio
adfectus est. paruulo deinde tempore interiecto ille, cuius de nece
creditum erat, domum rediit.
--- Alexander A. Fanni PAc] Alexandri Rafani 'A'. ---
[VIII.4.2] Contra P. Atinii seruus Alexander, cum in [hanc]
suspicionem C. Flauii equitis Romani occisi uenisset, sexies tortus
pernegauit ei se culpae adfinem fuisse, sed perinde atque confessus
<ess>et, a iudicibus damnatus et a L. Calpurnio triumuiro in crucem
actus est.
--- P. Atinii P] Rafani LG, Putinii Ac.
--- in hanc 'A'] in P.
--- esset] fuisse 'A', esse (ip. Halm). ---
[VIII.4.3] Item Fuluio Flacco causam dicente Philippus seruus eius,
in quo tota quaestio nitebatur, octies tortus nullum omnino uerbum,
quo dominus perstringeretur, emisit, et tamen reus damnatus est, cum
certius argumentum innocentiae unus octies tortus exhiberet quam octo
semel torti praebuissent.
De testibus.
[VIII.5.1] Sequitur ut ad testis pertinentia exempla conmemorem. Cn.
et Q. Seruiliis Caepionibus isdem parentibus natis et per omnes
honorum gradus ad summam amplitudinem prouectis, item fratribus
Metellis Quinto et Lucio consularibus et censoriis, altero etiam
triumphali, in Q. Pompeium A. f. repetundarum reum acerrime dicentibus
testimonium non abrogata fides absoluto Pompeio, sed ne potentia
inimicum oppressisse uiderentur occursum est.
--- Seruiliis ALP (-i(i)s)] Seruilii G.
--- Caepionibus P] Ceptonibus AL, Scaeptonibus Ac, Scipionibus G.
--- natis dett.] nati 'A'.
--- item dett.] idem 'A'. ---
[VIII.5.2] M. etiam Aemilius Scaurus princeps senatus C. Memmium
repetundarum reum destricto testimonio insecutus est, item C. Flauium
eadem lege accusatum testis proscidit: iam C. Norbanum maiestatis
crimine publicae quaestioni subiectum ex professo opprimere conatus est.
--- Norbanum AcG] Noruanum AL. ---
nec tamen aut auctoritate, qua plurimum pollebat, aut religione, de
qua nemo dubitabat, quemquam eorum adfligere potuit.
[VIII.5.3] L. quoque Crassus, tantus apud iudices, quantus apud
patres conscriptos Aemilius Scaurus - namque eorum suffragia
robustissimis et felicissimis eloquentiae stipendiis regebat eratque
sic fori, ut ille curiae princeps -, cum uehementissimum testimonii
fulmen in M. Marcellum reum iniecisset, impetu grauis, exitu uanus
apparuit.
[VIII.5.4] Age, Q. Metellus Pius, L. <et> M. Luculli, Q. Hortensius,
M'. Lepidus C. Cornelii maiestatis rei quam non onerarunt tantum modo
testes salutem, sed etiam negantes illo incolumi stare rem publicam
posse, depoposcerunt! quae decora ciuitatis, pudet referre, umbone
iudiciali repulsa sunt.
--- et PAc] om. 'A'. ---
[VIII.5.5] Quid, M. Cicero forensi militia summos honores
amplissimumque dignitatis locum adeptus, nonne in ipsis eloquentiae
suae castris testis abiectus est, dum P. Claudium Romae apud se fuisse
iurat, illo sacrilegum flagitium uno argumento absentiae tuente? si
quidem iudices Claudium incesti crimine quam Ciceronem infamia
periurii liberare maluerunt.
--- iurat (ip. Kellerbauer)] iurauit 'A'.
--- flagitium G] meflagitium AL, et flagitium Ac. ---
[VIII.5.6] Tot eleuatis testibus unum, cuius noua ratione iudicium
ingressa auctoritas confirmata est, referam. P. Seruilius consularis,
censorius, triumphalis, qui maiorum suorum titulis Isaurici cognomen
adiecit, cum forum praeteriens testes in reum dari uidisset, loco
testis constitit ac summam inter patronorum pariter et accusatorum
admirationem sic orsus est:
"hunc ego, iudices, qui causam dicit, cuias sit aut quam uitam egerit
quamque merito uel iniuria accusetur ignoro: illud tantum scio, cum
occurrisset mihi Laurentina uia iter facienti admodum angusto loco,
equo descendere noluisse. quod an aliquid ad religionem uestram
pertineat ipsi aestimabitis: ego id supprimendum non putaui".
--- cuias sit Pc] cuius sit 'A', cui adsit P.
--- uitam PAc] viam 'A'. ---
iudices reum uix auditis ceteris testibus damnarunt: ualuit enim apud
eos cum amplitudo uiri, tum grauis neglectae dignitatis eius
indignatio, eumque, qui uenerari principes nesciret, in quodlibet
facinus procursurum crediderunt.
--- auditis P] =additis= 'A'. ---
Qui quae in aliis uindicarant ipsi commiserunt.
[VIII.6.praef.] Ne illos quidem latere patiamur, qui quae in aliis
uindicarant ipsi commiserunt.
[VIII.6.1] C. Licinius cognomine Hoplomachus a praetore postulauit ut patri
suo bonis tamquam ea dissipanti interdiceretur, et quidem quod petierat impetrauit,
sed ipse paruo post tempore mortuo sene amplam ab eo relictam
pecuniam festinanter consumpsit. a uicissitudine poenae <a>fuit,
quoniam hereditatem absumere quam heredem maluit tollere.
--- afuit (ip. Halm)] fuit 'A', affuit dett. ---
[VIII.6.2] C. autem Marius, cum magnum et salutarem rei publicae
ciuem in L. Saturnino opprimendo egisset, a quo in modum uexilli
pilleum seruituti ad arma capienda ostentatum erat, L. Sulla cum
exercitu in urbem inrumpente ad auxilium seruorum pilleo sublato
confugit. itaque, dum facinus quod punierat imitatur, alterum Marium,
a quo adfligeretur, inuenit.
[VIII.6.3] C. uero Licinius Stolo, cuius beneficio plebi petendi
consulatus potestas facta est, cum lege sanxisset ne quis amplius
quingenta agri iugera possideret, ipse mille conparauit
<dis>simulandique criminis gratia dimidiam partem filio emancipauit.
--- dissimulandique P] simulandique 'A'. ---
quam ob causam a M. Popilio Laenate accusatus primus sua lege
cecidit ac docuit nihil aliud praecipi debere, nisi quod prius quisque
sibi imperau<er>it.
--- imperauerit ed.1567-92] imperauit 'A'. ---
[VIII.6.4] Q. autem Varius propter obscurum ius ciuitatis Hybrida
cognominatus tribunus pl. legem aduersus intercessionem collegarum perrogauit,
quae iubebat quaeri quorum dolo malo socii ad arma ire coacti essent,
magna cum clade rei publicae: sociale enim prius, deinde ciuile
bellum excitauit. sed dum ante pestiferum tribunum pl. quam certum
ciuem agit, sua lex eum domesticis laqueis constrictum absumpsit.
De studio et industria.
[VIII.7.praef.] Quid cesso uires industriae commemorare, cuius alacri
spiritu militiae stipendia roborantur, forensis gloria accenditur,
fido sinu cuncta studia recepta nutriuntur, quidquid animo, quidquid
manu, quidquid lingua admirabile est, ad cumulum laudis perducitur?
}crux{ quae cum sit perfectissima uirtus, duramento sui confirmatur.
[VIII.7.1] Cato sextum et octogesimum annum agens, dum in re publica
tuenda iuuenili animo perstat, ab inimicis capitali crimine accusatus
causam suam egit, neque aut memoriam eius quisquam tardiorem aut
firmitatem lateris ulla ex parte quassatam aut os haesitatione
inpeditum animaduertit, quia omnia ista in suo statu aequali ac
perpetua industria continebat.
quin etiam in ipso diutissime actae uitae fine disertissimi oratoris
Galbae accusationi defensionem suam pro Hispania opposuit. idem
Graecis litteris erudiri concupiuit, quam sero, inde aestimemus, quod
etiam Latinas paene iam senex didicit, cumque eloquentia magnam
gloriam partam haberet, id egit, ut iuris ciuilis quoque esset
peritissimus.
[VIII.7.2] Cuius mirifica proles propior aetati nostrae Cato ita
doctrinae cupiditate flagrauit, ut ne in curia quidem, dum senatus
cogitur, temperaret sibi quo minus Graecos libros lectitaret. qua
quidem industria ostendit aliis tempora deesse, alios [superesse]
temporibus.
[VIII.7.3] Terentius autem Varro humanae uitae expleto spatio non
annis, quibus saeculi tempus aequauit, quam stilo uiuacior fuit: in
eodem enim lectulo et spiritus eius et egregiorum operum cursus
extinctus est.
[VIII.7.4] Consimilis perseuerantiae Liuius Drusus, qui aetatis
uiribus et acie oculorum defectus ius ciuile populo benignissime
interpretatus est utilissimaque discere id cupientibus monumenta
conposuit: nam ut senem illum natura, caecum fortuna facere potuit,
ita neutra interpellare ualuit ne non animo et uideret et uigeret.
[VIII.7.5] Publilius uero senator et Lupus Pontius eques Romanus suis
temporibus celebres causarum actores luminibus capti eadem industria
forensia stipendia executi sunt.
--- Publilius P] P. 'A'. ---
itaque frequentius etiam audiebantur, concurrentibus aliis, quia
ingenio eorum delectabantur, aliis, quia constantiam admirabantur:
nam, qui tali <in>conmodo perculsi secessum petunt, duplicant tenebras
fortuitis uoluntarias adicientes.
--- nam, qui tali (ip. Halm)] namque alii 'A'.
--- incommodo Lc] commodo 'A'.
--- uoluntarias (ip. Coler)] uoluntaria 'A'. ---
[VIII.7.6] Iam P. Crassus, cum in Asiam ad Aristonicum regem
debellandum consul uenisset, tanta cura Graecae linguae notitiam animo
conprehendit, ut eam in quinque diuisam genera per omnes partes ac
numeros penitus cognosceret.
quae res maximum ei sociorum amorem conciliauit, qua quis eorum
lingua apud tribunal illius postulauerat, eadem decreta reddenti.
[VIII.7.7] Ne Roscius quidem subtrahatur, scaenicae industriae
notissimum exemplum, qui nullum umquam spectante populo gestum, nisi
quem domi meditatus fuerat, promere ausus est.
quapropter non ludicra ars Roscium, sed Roscius ludicram artem
conmendauit, nec uulgi tantum fauorem, uerum etiam principum
familiaritates amplexus est. haec sunt attenti et anxii et numquam
cessantis studii praemia, propter quae tantorum uirorum laudibus non
inpudenter se persona histrionis inseruit.
[VIII.7.ext.1] Graeca quoque industria, quoniam nostrae multum
profuit, quem meretur fructum Latina lingua recipiat. Demosthenes,
cuius commemorato nomine maximae eloquentiae consummatio audientis
animo oboritur, cum inter initia iuuentae artis, quam adfectabat,
primam litteram dicere non posset, oris sui uitium tanto studio
expugnauit, ut ea a nullo expressius referretur.
deinde propter nimiam exilitatem acerbam auditu uocem suam
exercitatione continua ad maturum et gratum auribus sonum perduxit.
lateris etiam firmitate defectus, quas corporis habitus uires
negauerat, a labore mutuatus est:
multos enim uersus uno impetu spiritus conplectebatur eosque aduersa
loca celeri gradu scandens pronuntiabat ac uadosis litoribus insistens
declamationes fluctuum fragoribus obluctantibus edebat, ut ad fremitus
concitatarum contionum patientia duratis auribus uteretur. fertur
quoque ori insertis calculis multum ac diu loqui solitus, quo uacuum
promptius esset et solutius.
--- auribus Ac] actionibus LG, auribus in actionibus Ac.
--- ori ed.1651-1715] ore 'A'P. ---
proeliatus est cum rerum natura et quidem uictor abiit malignitatem
eius pertinacissimo animi robore superando. itaque alterum Demosthenen
mater, alterum industria enixa est.
[VIII.7.ext.2] Atque ut ad uetustiorem industriae actum transgrediar,
Pythagoras, perfectissimum opus sapientiae a iuuenta pariter et omnis
honestatis percipiendae cupiditate ingressus, nihil enim, quod ad ultimum
sui peruenturum est finem, non et mature et alacriter incipit, Aegyptum petiit,
ubi litteris gentis eius adsuefactus, praeteriti aeui sacerdotum commentarios
scrutatus innumerabilium saeculorum obseruationes cognouit.
inde ad Persas profectus magorum exactissimae prudentiae se formandum
tradidit, a quibus siderum motus cursusque stellarum et unius cuiusque
uim, proprietatem, effectum benignissime demonstratum docili animo sorpsit.
Cretam deinde et Lacedaemona nauigauit, quarum legibus ac moribus
inspectis ad Olympicum certamen descendit, cumque multiplicis
scientiae maximam inter totius Graeciae admirationem specimen
exhibuisset, quo cognomine censeretur interrogatus, non se sapientem,
iam enim illud vii excellentes uiri occupauerant sed amatorem
sapientiae, id est Graece }greco{ edidit.
--- multiplicis AcG] multiplici AL.
--- scientiae... admirationem 'A'] scientia maxima... admiratione Ac.
--- inter totius LG] interrogatus A, inter omnes totius Ac. ---
in Italiae etiam partem, quae tunc maior Graecia appellabatur,
perrexit, in qua plurimis et opulentissimis urbibus effectus studiorum
suorum adprobauit. cuius ardentem rogum plenis uenerationis oculis
Metapontus aspexit oppidum, Pythagorae quam suorum cinerum nobilius
clariusque monumentum.
[VIII.7.ext.3] Platon autem patriam Athenas, praeceptorem Socratem
sortitus, et locum et hominem doctrinae fertilissimum, ingenii quoque
diuina instructus abundantia, cum omnium iam mortalium sapientissimus
haberetur, eo quidem usque, ut, si ipse Iuppiter caelo descendisset,
nec elegantiore nec beatiore facundia usurus uideretur, Aegyptum
peragrauit, dum a sacerdotibus eius gentis geometriae multiplices
numeros <et> caelestium obseruationum rationem percipit.
--- et P] om. 'A'.
--- obseruationum rationem PAc] obseruatione rationum LG. ---
quoque tempore a studiosis iuuenibus certatim Athenae Platonem
doctorem quaerentibus petebantur, ipse Nili fluminis inexplicabiles
ripas uastissimosque campos, }crux{ effusam barbariam et flexuosos
fossarum ambitus Aegyptiorum senum discipulus lustrabat. quo minus
miror in Italiam transgressum, ut ab Archyta Tarenti, a Timaeo et
Arione et Echecrate Locris Pythagorae praecepta et instituta acciperet:
--- Echecrate Locris PAc] et Chete Lociris (Locris Lc) L, ceteris loci G. ---
tanta enim uis, tanta copia litterarum undique colligenda erat, ut
inuicem per totum terrarum orbem dispergi et dilatari posset. altero
etiam et octogesimo anno decedens sub capite Sophronis mimos habuisse
fertur. sic ne extrema quidem eius hora agitatione studii uacua fuit.
[VIII.7.ext.4] At Democritus, cum diuitiis censeri posset, quae
tantae fuerunt, ut pater eius Xerxis exercitui epulum dare ex facili
potuerit, quo magis uacuo animo studiis litterarum esset operatus,
parua admodum summa retenta patrimonium suum patriae donauit.
Athenis autem compluribus annis moratus omnia temporum momenta ad
percipiendam et exercendam doctrinam conferens ignotus illi urbi
uixit, quod ipse quodam uolumine testatur. stupet mens admiratione
tantae industriae et iam transit alio.
[VIII.7.ext.5] Carneades laboriosus et diuturnus sapientiae miles, si
quidem xc expletis annis idem illi uiuendi ac philosophandi finis
fuit, ita se mirifice doctrinae operibus addixerat, ut, cum cibi
capiendi causa recubuisset, cogitationibus inhaerens manum ad mensam
porrigere obliuisceretur.
sed ei Melissa, quam uxoris loco habebat, temperato [inter] studia
non interpellandi et inediae succurrendi officio dexteram suam
necessariis usibus aptabat. ergo animo tantum modo uita fruebatur,
corpore uero quasi alieno et superuacuo circumdatus erat.
idem cum Chrysippo disputaturus elleboro se ante purgabat ad
expromendum ingenium suum adtentius et illius refellendum acrius. quas
potiones industria solidae laudis cupidis adpetendas effecit!
--- expromendum P] exprimendum 'A'. ---
[VIII.7.ext.6] Quali porro studio Anaxagoran flagrasse credimus? qui
cum e diutina peregrinatione patriam repetisset possessionesque
desertas uidisset, "non essem" inquit "ego saluus, nisi istae perissent".
uocem petitae sapientiae compotem! nam si praediorum potius quam
ingenii culturae uacasset, dominus rei familiaris intra penates
mansisset, non tantus Anaxagoras ad eos redisset.
[VIII.7.ext.7] Archimedis quoque fructuosam industriam fuisse
dicerem, nisi eadem illi et dedisset uitam et abstulisset: captis enim
Syracusis Marcellus, <etsi> machinationibus eius multum ac diu
uictoriam suam inhibitam senserat, eximia tamen hominis prudentia
delectatus ut capiti illius parceretur edixit, paene tantum gloriae in
Archimede seruato quantum in oppressis Syracusis reponens.
at is, dum animo et oculis in terra defixis formas describit, militi,
qui praedandi gratia domum inruperat strictoque super caput gladio
quisnam esset interrogabat, propter nimiam cupiditatem inuestigandi
quod requirebat nomen suum indicare non potuit,
sed protecto manibus puluere "noli" inquit, "obsecro, istum
disturbare", ac perinde quasi neglegens imperii uictoris obtruncatus
sanguine suo artis suae liniamenta confudit. quo accidit ut propter
idem studium modo donaretur uita, modo spoliaretur.
--- protecto ed.1830] protracto 'A', proiecto P. ---
[VIII.7.ext.8] Socraten etiam constat aetate prouectum fidibus
tractandis operam dare coepisse satius iudicantem eius artis usum sero
quam numquam percipere. et quantula Socrati accessio illa futura
scientia erat?
sed peruicax hominis industria tantis doctrinae suae diuitiis etiam
musicae rationis uilissimum elementum accedere uoluit. ergo dum ad
discendum semper se pauperem credit, ad docendum fecit
locupletissimum.
[VIII.7.ext.9] Atque ut longae et felicis industriae quasi in unum
aceruum exempla redigamus, Isocrates nobilissimum librum, qui }greco{
inscribitur, quartum et nonagesimum annum agens, ita ut ipse
significat, conposuit, opus ardentis spiritus plenum.
ex quo apparet senescentibus membris eruditorum intus animos
industriae beneficio florem iuuentae retinere. neque hoc stilo
terminos uitae suae clausit: namque admirationis eius fructum
quinquennio percepit.
[VIII.7.ext.10] Citerioris aetatis metas, sed non parui tamen spatii
chrysippi uiuacitas flexit: nam octogesimo anno coeptum
undequadragesimum }greco{ exactissimae subtilitatis uolumen reliquit.
cuius studium in tradendis ingenii sui monumentis tantum operae
laborisque sustinuit, ut ad ea, quae scripsit, penitus cognoscenda
longa uita sit opus.
[VIII.7.ext.11] Te quoque, Cleanthe, tam laboriose haurientem et tam
pertinaciter tradentem sapientiam numen ipsius industriae suspexit,
cum adulescentem quaestu extrahendae aquae nocturno tempore inopiam
tuam sustentantem, diurno Chrysippi praeceptis percipiendis uacantem, eundemque
ad undecentesimum annum adtenta cura erudientem auditores tuos uideret:
--- tuos dett.] suos 'A'. ---
duplici enim labore unius saeculi spatium occupasti, incertum reddendo
discipulusne an praeceptor esses laudabilior.
[VIII.7.ext.12] Sophocles quoque gloriosum cum rerum natura certamen
habuit, tam benigne mirifica illi opera sua exhibendo quam illa
operibus eius tempora liberaliter sumministrando: prope enim
centesimum annum attigit, sub ipsum transitum ad mortem }greco{ scripto,
--- illi dett.] illa 'A', ille dett. ---
qua sola fabula omnium eiusdem studi poetarum praeripere gloriam
potuit. idque ignotum esse posteris filius Sophoclis Iophon noluit,
sepulcro patris quae retuli insculpendo.
[VIII.7.ext.13] Simonides uero poeta octogesimo anno et docuisse se
carmina et in eorum certamen descendisse ipse gloriatur. nec fuit
inicum illum uoluptatem ex ingenio suo diu percipere, cum <tan>tam
omni aeuo fruendam traditurus esset.
--- tantam (ip. Kempf)] eam AcG, tam A, tam¯ L.
--- fruendam AcG] fruenda AL. ---
[VIII.7.ext.14] Nam Solon quanta industria flagrauerit et uersibus
conplexus est, quibus significat se cotidie aliquid addiscentem
senescere, et supremo uitae die confirmauit, quod adsidentibus amicis et quadam
de re sermonem inter se conferentibus fatis iam pressum caput erexit
interrogatusque quapropter id fecisset respondit "ut, cum istud,
quidquid est, de quo disputatis, percepero, moriar". migrasset
profecto ex hominibus inertia, si eo animo uitam ingrederentur, quo
eam Solon egressus est.
[VIII.7.ext.15] Quam porro industrius Themistocles, qui maximarum
rerum cura districtus, omnium tamen ciuium suorum nomina memoria conprehendit
per summamque iniquitatem patria pulsus et ad Xerxem, quem paulo ante
deuicerat, confugere coactus, prius quam in conspectum eius ueniret,
Persico sermone se adsuefecit, ut labore parta commendatione regiis
auribus familiarem et adsuetum sonum uocis adhiberet.
[VIII.7.ext.16] Cuius utriusque industriae laudem duo reges partiti
sunt, Cyrus omnium militum suorum nomina, Mitridates duarum et xx
gentium, quae sub regno eius erant, linguas ediscendo, ille, ut sine
monitore exercitum salutaret, hic, ut eos, quibus imperabat, sine
interprete adloqui posset.
De otio.
[VIII.8.praef.] Otium, quod [praecipue] industriae et studio maxime
contrarium uidetur, praecipue subnecti debet, non quo euanescit
uirtus, sed quo recreatur: alterum enim etiam inertibus uitandum,
alterum strenuis quoque interdum adpetendum est, illis, ne }crux{
propriae uitam inermem exigant, his, ut tempestiua laboris
intermissione ad laborandum fiant uegetiores.
--- quod praecipu(a)e 'A'] quod Ac.
--- propriae A] proprie LG, propriae¯ Ac.
--- inermem AG] inermen L, eneruem vel inertem Ac. ---
[VIII.8.1] Par uerae amicitiae clarissimum Scipio et Laelius, cum
amoris uinculo tum etiam omnium uirtutum inter se iunctum societate,
ut actuosae uitae iter aequali gradu exequebantur, ita animi quoque
remissioni<bus> communiter adquiescebant:
--- remissionibus P] remissioni AcLcG, remissionis AL. ---
constat namque eos Caietae et Laurenti uagos litoribus conchulas et
umbilicos lectitasse, idque se P. Crassus ex socero suo Scaeuola, qui
gener Laelii fuit, audisse saepe numero praedicauit.
--- umbilicos P] obulicos A, obbilicos Ac, obuilicos LG. ---
[VIII.8.2] Scaeuola autem, quiet<is> et remissionis eorum certissimus
testis, optime pila lusisse traditur, quia uidelicet ad hoc
deuerticulum animum suum forensibus ministeriis fatigatum transferre
solebat. alueo quoque et calculis interdum uacasse dicitur, cum bene
ac diu iura ciuium <et> caerimonias deorum ordinasset:
--- quiet<is> et (ip. Gertz)] quietae G, quiestis, ut uid., A, del. Ac, quiete L, quiet¯ Lc.
--- ciuium et ed.1471] ciuium 'A'. ---
ut enim in rebus seriis Scaeuolam, ita in [scaelus] lusibus hominem
agebat, quem rerum natura continui laboris patientem esse non sinit.
--- scaelus A(fort. scelus)L(ut vid.)] scaeuis Ac, scae Lc, scaenis G. ---
[VIII.8.ext.1] Idque uidit, cui nulla pars sapientiae obscura fuit,
Socrates, ideoque non erubuit tunc, cum interposita harundine cruribus
suis cum paruulis filiolis ludens ab Alcibiade risus est.
[VIII.8.ext.2] Homerus quoque, ingeni caelestis uates, non aliud
sensit uehementissimis Achillis manibus canoras fides aptando, ut
earum militare robur leni pacis studio relaxaret.
Quanta uis sit eloquentiae.
[VIII.9.praef.] Potentiam uero eloquentiae, etsi plurimum ualere
animaduertimus, tamen sub propriis exemplis, quo scilicet uires eius
testatiores fiant, recognosci conuenit.
[VIII.9.1] Regibus exactis plebs dissidens a patribus iuxta ripam
fluminis Anienis in colle, qui sacer appellatur, armata consedit,
eratque non solum deformis, sed etiam miserrimus rei publicae status,
a capite eius cetera parte corporis pestifera seditione diuisa.
ac ni Valeri subuenisset eloquentia, spes tanti imperii in ipso paene
ortu suo corruisset: is namque populum noua et insolita libertate
temere gaudentem oratione ad meliora et saniora consilia reuocatum
senatui subiecit, id est urbem urbi iunxit. uerbis ergo facundis ira,
consternatio, arma cesserunt.
[VIII.9.2] Quae etiam Marianos Cinnanosque mucrones ciuilis
profundendi sanguinis cupiditate furentes inhibuerunt: missi enim a
saeuissimis ducibus milites ad M. Antonium obtruncandum sermone eius
obstupefacti destrictos iam et uibrantes gladios cruore uacuos uaginis reddiderunt.
quibus digressis P. Annius - is enim solus in aditu expers Antonianae
eloquentiae steterat - crudele imperium truculento ministerio peregit.
quam disertum igitur eum fuisse putemus, quem ne hostium quidem
quisquam occidere sustinuit, qui modo uocem eius ad aures suas uoluit
admittere?
--- Annius PAc] Antonius 'A'.
--- in aditu (ip. Foertsch)] in ambitu 'A'. ---
[VIII.9.3] Diuus quoque Iulius, quam caelestis numinis tam etiam
humani ingenii perfectissimum columen, uim facundiae proprie expressit
dicendo in accusatione Cn. Dolabellae, quem reum egit, extorqueri sibi
causam optimam L. Cottae patrocinio, si quidem maxima tunc <eloquentia
de ui> eloquentiae questa est.
--- <eloquentia de ui> eloquentiae questa (ip. Kempf)] eloquentiae questa 'A', eloquentia questa Ac, ei maxima eloquentiae laus quaesita
vel uis eloquentiae questa vel maxima tunc eloquentiae (ei) laus quasita vel maxima tunc eloquentia questa dett. ---
cuius facta mentione, quoniam domesticum nullum maius adiecerim
exemplum, peregrinandum est.
[VIII.9.ext.1] Pisistratus dicendo tantum ualuisse traditus est, ut
ei Athenienses regium imperium oratione capti permitterent, cum
praesertim e contraria parte amantissimus patriae Solo niteretur.
--- cum praesertim AcG] eum praesenti A, eum praesentiae (contraria) L. ---
sed alterius salubriores erant contiones, alterius disertiores. quo
euenit ut alioqui prudentissima ciuitas libertati seruitutem
praeferret.
[VIII.9.ext.2] Pericles autem, felicissimis naturae incrementis sub
Anaxagora praeceptore summo studio perpolitis instructus, liberis
Athenarum ceruicibus iugum seruitutis inposuit: egit enim illam urbem
et uersauit arbitrio suo, cumque aduersus uoluntatem populi
loqueretur, iucunda nihilo minus et popularis eius uox erat.
itaque ueteris comoediae maledica lingua, quamuis potentiam uiri
perstringere cupiebat, tamen in labris hominis melle dulciorem leporem
fatebatur habitare inque animis eorum, qui illum audierant, quasi
aculeos quosdam relinqui praedicabat.
fertur quidam, cum admodum senex primae contioni Periclis
adulescentuli interesset idemque iuuenis Pisistratum decrepitum iam
contionantem audisset, non temperasse sibi quo minus exclamaret caueri
illum ciuem oportere, quod Pisistrati orationi simillima eius esset oratio.
nec hominem aut aestimatio eloqui aut morum augurium fefellit. quid
enim inter Pisistratum et Periclen interfuit, nisi quod ille armatus,
hic sine armis tyrannidem gessit?
[VIII.9.ext.3] Quantum eloquentia ualuisse Hegesian Cyrenaicum
philosophum arbitramur? qui sic mala uitae repraesentabat, ut eorum
miseranda imagine audientium pectoribus inserta multis uoluntariae
mortis oppetendae cupiditatem ingeneraret: ideoque a rege Ptolomaeo
ulterius hac de re disserere prohibitus est.
Quantum momentum sit in pronuntiatione et apto motu corporis.
[VIII.10.praef.] Eloquentiae autem ornamenta in pronuntiatione apta et
conueniente motum corporis consistunt. quibus cum se instruxit, tribus
modis homines adgreditur, animos eorum ipsa inuadendo, horum alteri
aures, alteri oculos permulcendos tradendo.
[VIII.10.1] Sed ut propositi fides in personis inlustribus
exhibeatur, C. Gracchus, eloquentiae quam propositi felicioris
adulescens, quoniam flagrantissimo ingenio, cum optime rem publicam
tueri posset, perturbare impie maluit,
quotiens apud populum contionatus est, seruum post se musicae artis
peritum habuit, qui occulte eburnea fistula pronuntiationis eius modos
formabat aut nimis remissos excitando aut plus iusto concitatos
reuocando, quia ipsum calor atque impetus actionis attentum huiusce
temperamenti aestimatorem esse non patiebatur.
--- calor Ac] color 'A'. ---
[VIII.10.2] Q. autem Hortensius plurimum in corporis decoro motu
repositum credens paene plus studii in eo[dem] <e>laborando quam in
ipsa eloquentia adfectanda inpendit.
--- eodem 'A'] eo P.
--- elaborando ed.1567-92] laborando 'A'P. ---
itaque nescires utrum cupidius ad audiendum eum an ad spectandum
concurreretur: sic uerbis oratoris aspectus et rursus aspectui uerba seruiebant.
constat Aesopum Rosciumque ludicrae artis peritissimos illo causas
agente in corona frequenter adstitisse, ut foro petitos gestus in
scaenam referrent.
[VIII.10.3] Nam M. Cicero quantum in utraque re, de qua loquimur,
momenti sit oratione, quam pro Gallio habuit, significauit M. Calidio
accusatori exprobrando, quod praeparatum sibi a reo uenenum testibus,
chirographis, quaestionibus probaturum adfirmans remisso uultu et
languida uoce et soluto genere orationis usus esset,
pariterque et oratoris uitium detexit et causae periclitantis
argumentum adiecit totum hunc locum ita claudendo: "tu istud, M.
Calidi, nisi fingeres, sic ageres?"
[VIII.10.ext.1] Consentaneum huic Demosthenis iudicium. qui[dam], cum
interrogaretur quidnam esset in dicendo efficacissimum, respondit
"}greco{". iterum deinde et tertio interpellatus idem dixit, paene
totum se illi debere confitendo.
recte itaque Aeschines, cum propter iudicialem ignominiam relictis
Athenis Rhodum petisset atque ibi rogatu ciuitatis suam prius in
Ctesiphontem, deinde Demosthenis pro eodem orationem clarissima et
suauissima uoce recitasset, admirantibus cunctis utriusque uoluminis
eloquentiam, sed aliquanto magis Demosthenis, "quid, si" inquit "ipsum
audissetis?"
tantus orator et modo tam infestus aduersarius sic inimici uim
ardoremque dicendi suspexit, ut se scriptorum eius parum idoneum
lectorem esse praedicaret, expertus acerrimum uigorem oculorum,
terribile uultus pondus, adconmodatum singulis uerbis sonum uocis,
efficacissimos corporis motus.
ergo etsi operi illius adici nihil potest, tamen in Demosthene magna
pars Demosthenis abest, quod legitur potius quam auditur.
Quam magni effectus artium sint.
[VIII.11.praef.] Effectus etiam artium }crux{ recognosci posse
aliquid adferre uoluptatis, protinusque et quam utiliter excogitatae
sint patebit, et memoratu dignae res lucido in loco reponentur et
labor in iis edendis suo fructu non carebit.
--- recognosci posse... adferre AL] sic, sed adfert G, recogniti possunt Ac. ---
[VIII.11.1] Sulpicii Galli maximum in omni genere litterarum
percipiendo studium plurimum rei publicae profuit: nam cum L. Pauli
bellum aduersum regem Persen gerentis legatus esset, ac serena nocte
subito luna defecisset, eoque uelut diro quodam monstro per<ter>ritus
exercitus noster manus cum hoste conserendi fiduciam amisisset, de
caeli ratione et siderum natura peritissime disputando alacrem eum in
aciem misit.
--- percipiendo (ip. Gertz)] recipiendo 'A', recipiendi Ac. ---
itaque inclytae illi Paulianae uictoriae liberales artes Galli aditum
dederunt, quia, nisi ille metum nostrorum militum uicisset, imperator
uincere hostes non potuisset.
[VIII.11.2] Spurinnae quoque in coniectandis deorum monitis
efficacior scientia apparuit quam urbs Romana uoluit. praedixerat C.
Caesari ut proximos xxx dies quasi fatales caueret, quorum ultimus
erat idus Martiae.
--- coniectandis (ip. Halm)] consectantis AL, consectandis LcG. ---
eo cum forte mane uterque in domum Caluini Domiti ad officium
conuenisset, Caesar Spurinnae "ecquid scis idus iam Martias uenisse?"
at is "ecquid scis illas nondum praeterisse?"
abiecerat alter timorem tamquam exacto tempore suspecto, alter ne
extremam quidem eius partem periculo uacuam esse arbitratus est.
utinam haruspicem potius augurium quam patriae parentem securitas
fefellisset.
[VIII.11.ext.1] Sed ut alienigena scrutemur, cum obscurato repente
sole inusitatis perfusae tenebris Athenae solli<ci>tudine angerentur,
interitum sibi caelesti denuntiatione portendi credentes, Pericles
processit in medium et quae a praeceptore suo Anaxagora pertinentia ad
solis et lunae cursum acceperat disseruit nec ulterius trepidare ciues
suos uano metu passus est.
--- alienigena Lc] alienigenas 'A'.
--- angerentur P] agerentur 'A'. ---
[VIII.11.ext.2] Quantum porro dignitatis a rege Alexandro tributum
arti existimamus, qui se et pingi ab uno Apelle et fingi a Lysippo
tantum modo uoluit?
[VIII.11.ext.3] Tenet uisentis Athenis Volcanus Alcamenis manibus
fabricatus: praeter cetera enim perfectissimae artis in eo
procurrentia indicia etiam illud mirantur, quod stat dissimulatae
claudicationis sub ueste leuiter uestigium repraesentans, ut non
exprobratum tamquam uitium, ita tamquam certam propriamque dei notam
decore significatam.
--- Alcamenis dett.] Alchimenis 'A'.
--- procurrentia (ip. Gertz)] praecurrentia 'A'.
--- tamquam Ac] tamen quam AL, tamen tanquam G.
--- dei notam Ac] dien tam L, deitatem G. ---
[VIII.11.ext.4] Cuius coniugem Praxiteles in marmore quasi spirantem
in templo Cnidiorum collocauit, propter pulchritudinem operis a
libidinoso cuiusdam conplexu parum tutam.
quo excusabilior est error equi, qui uisa pictura equae hinnitum edere coactus
est, et canum latratus aspectu picti canis incitatus taurusque ad amorem et
concubitum aeneae uaccae Syrasusis nimiae similitudinis inritamento conpulsus:
quid enim uacua rationis ani<mali>a arte decepta miremur, cum hominis
sacrilegam cupiditatem muti lapidis liniamentis excitatam uidea<mu>s?
--- animalia AcG] ania AL.
--- uideamus AcG] uideas AL. ---
Quaedam nulla arte effici posse.
[VIII.11.ext.5] Ceterum natura, quem ad modum saepe numero aemulam
uirium suarum artem esse patitur, ita aliquando inritam fesso labore
dimittit. quod summi artificis Euphranoris manus senserunt:
nam cum Athenis xii deos pingeret, Neptuni imaginem quam poterat
excellentissimis maiestatis coloribus conplexus est, perinde ac Iouis
aliquanto augustiorem repraesentaturus. sed omni impetu cogitationis
in superiore opere absumpto posteriores eius conatus adsurgere quo
tendebant nequiuerunt.
[VIII.11.ext.6] Quid ille alter aeque nobilis pictor luctuosum
immolatae Iphigeniae sacrificium referens, cum Calchantem tristem,
maestum Vlixen, [clamantem Aiacem] lamentantem Menelaum circa aram
statuisset, caput Agamemnonis inuoluendo nonne summi maeroris
acerbitatem arte non posse exprimi confessus est?
--- clamantem Aiacem lamentantem 'A'] lamentantem (ip. Kempf). ---
itaque pictura eius aruspicis et amici et fratris lacrimis madet,
patris fletum spectantis adfectu aestumandum reliquit.
[VIII.11.ext.7] Atque ut eiusdem studii adiciam exemplum, praecipuae
artis pictor equum ab exercitatione uenientem modo non uiuum labore
industriae suae conprehenderat.
cuius naribus spumas adicere cupiens tantus artifex in tam paruula
materia multum ac diu frustra terebatur. indignatione deinde accensus
spongeam omnibus inbutam coloribus forte iuxta se positam adprehendit
et ueluti corrupturus opus suum tabulae inlisit.
quam fortuna ad ipsas equi nares directam desiderium pictoris coegit
explere. itaque quod ars adumbrare non ualuit casus imitatus est.
Suae quemque artis optimum et auctorem esse et disputatorem.
[VIII.12.praef.] Suae autem artis unum quemque et auctorem et
disputatorem optimum esse, ne dubitemus, paucis exemplis admoneamur.
[VIII.12.1] Q. Scaeuola legum clarissimus et certissimus uates,
quotienscumque de iure praediatorio consulebatur, ad Furium et
Cascellium, quia huic scientiae dediti erant, consultores reiciebat.
quo quidem facto moderationem magis suam commendabat quam
auctoritatem minuebat, ab iis id negotium aptius explicari posse
confitendo, qui cotidiano usu eius callebant. sapientissimi igitur
artis suae professores sunt a quibus et propria studia uerecunde et
aliena callide aestimantur.
[VIII.12.ext.1] Platonis quoque eruditissimum pectus haec cogitatio
attigit, qui conductores sacrae arae <de> modo et forma eius secum
sermonem conferre conatos ad Eucliden geometren ire iussit scientiae
eius cedens, immo professioni.
[VIII.12.ext.2] Gloriantur Athenae armamentario suo, nec sine causa:
est enim illud opus et inpensa et elegantia uisendum. cuius
architectum Philonem ita facunde rationem institutionis suae in
theatro reddidisse constat, ut disertissimus populus non minorem
laudem eloquentiae eius quam arti tribueret.
[VIII.12.ext.3] Mirifice et ille artifex, qui in opere suo moneri se
a sutore [suo] de crepida et ansulis passus, de crure etiam disputare
incipientem supra plantam ascendere uetuit.
De senectute.
[VIII.13.praef.] Senectus quoque ad ultimum sui finem prouecta in hoc
eodem opere inter exempla industriae in aliquot claris uiris conspecta
est. separatum tamen et proprium titulum habeat, ne, cui deorum
inmortalium praecipua indulgentia adfuit, nostra honorata mentio
defuisse existimetur,
et simul spei diuturnioris uitae quasi adminicula quaedam dentur,
quibus insistens alacriorem se respectu uetustae felicitatis facere
possit, tranquillitatemque saeculi nostri, qua nulla umquam beatior
fuit, subinde fiducia confirmet, salutaris principis incolumitatem ad
longissimos humanae condicionis terminos prorogando.
--- spei G] spe AL.
--- qua Ac] quo 'A'.
--- fiducia dett.] fiduc(t)iam 'A'. ---
[VIII.13.1] M. Valerius Coruinus centesimum annum conpleuit. cuius
inter primum et sextum consulatum xl et vi anni intercesserunt,
suffecitque integris uiribus corporis non solum speciosissimis
publicis ministeriis, sed etiam exactissimae agrorum suorum culturae,
et ciuis et patris familiae optabile exemplum.
[VIII.13.2] Cuius uitae spatium aequauit Metellus quartoque anno post
consularia imperia senex admodum pontifex maximus creatus tutelam
caerimoniarum per duo et xx annos neque ore in uotis nuncupandis
haesitante neque in sacrificiis faciendis tremula manu gessit.
[VIII.13.3] Q. autem Fabius Maximus duo<bus> et lx annis auguratus
sacerdotium sustinuit, robusta iam aetate id adeptus. quae utraque
tempora si in unum conferantur, facile saeculi modum expleuerint.
[VIII.13.4] Iam de M. Perpenna quid loquar? qui omnibus, quos in
senatum con<sul> uocauerat, superstes fuit septemque tantummodo, quos
censor, collega L. Philippi, legerat, e patribus conscriptis reliquos
uidit, toto ordine amplissimo diuturnior.
--- consul uocauerat PAc] conuocauerat 'A'. ---
[VIII.13.5] Appi uero aeuum clade metirer, quia infinitum numerum
annorum orbatus luminibus exegit, nisi quattuor filios, v filias, plurimas
clientelas, rem denique publicam hoc casu grauatus fortissime rexisset.
quin etiam fessus iam uiuendo lectica se in curiam deferri iussit, ut
cum Pyrro deformem pacem fieri prohiberet. hunc caecum aliquis
nominet, a quo patria quod honestum erat per se parum cernens coacta
est peruidere?
[VIII.13.6] Muliebris etiam uitae spatium non minus longum in
conpluribus apparauit, quarum aliquas strictim retulisse me satis
erit: nam et Liuia Rutili septimum et nonagesimum et Terentia
Ciceronis tertium et centesimum et Clodia Aufili quindecim filiis ante
amissis quintum decimum et centesimum expleuit annum.
--- Aufili ed.1567-92] Aulifi A, Auli f. LG, Auli filia PAc. ---
[VIII.13.ext.1] Iungam his duos reges, quorum diuturnitas populo
Romano fuit utilissima. Siciliae rector Hiero ad nonagesimum annum
peruenit. Masinissa Numidiae rex hunc modum excessit, regni spatium lx
annis emensus, uel ante omnes homines robore senectae admirabilis.
constat eum, quem ad modum Cicero refert libro, quem de senectute
scripsit, nullo umquam imbri, nullo frigore ut caput suum ueste
tegeret adduci potuisse. eundem ferunt aliquot horis in eodem uestigio
perstare solitum, non ante moto pede quam consimili labore iuuenes
fatigasset, ac si quid agi ab sedente oporteret, toto die saepe numero
nullam in partem conuerso corpore in solio durasse.
ille uero etiam exercitus equo insidens noctem diei plerumque
iungendo duxit nihilque omnino ex his operibus, quae adulescens
sustinere adsueuerat, quo mollius senectutem ageret, omisit.
ueneris etiam usu ita semper uiguit, ut post sextum et octogesimum
annum filium generaret, cui Methymno nomen fuit. terram quoque, quam
uastam et desertam acceperat, perpetuo culturae studio frugiferam
reliquit.
[VIII.13.ext.2] Gorgias etiam Leontinus, Isocratis et conplurium
magni ingenii uirorum praeceptor, sua sententia felicissimus: nam cum
centesimum et septimum ageret annum, interrogatus quapropter tam diu
uellet in uita remanere, "quia nihil" inquit "habeo, quod senectutem
meam accusem".
quid isto tractu aetatis aut longius aut beatius? iam alterum
saeculum ingressus neque in hoc querellam ullam inuenit neque in illo
reliquit.
[VIII.13.ext.3] Biennio minor Xenophilus Chalcidensis Pythagoricus,
sed felicitate non inferior, si quidem, ut ait Aristoxenus musicus,
omnis humani incommodi expers in summo perfectissimae doctrinae
splendore extinctus est.
[VIII.13.ext.4] Arganthonius autem Gaditanus tam diu regnauit, quam
diu etiam ad satietatem uixisse abunde foret: lxxx enim annis patriam
suam rexit, cum ad imperium xl annos natus accessisset. cuius rei
certi sunt auctores.
Asinius etiam Pollio, non minima pars Romani stili, in tertio
historiarum suarum libro centum illum et xxx annos explesse
commemorat, et ipse neruosae uiuacitatis haud paruum exemplum.
[VIII.13.ext.5] Huius regis consummationem annorum minus admirabilem
faciunt Aethiopes, quos Herodotus scribit centesimum et uicesimum
annum transgredi, et Indi, de quibus Ctesias idem tradit, et Epimenides
Cnosius, quem Theopompus dicit septem et l et centum annos uixisse.
--- Ctesias idem dett.] et Eseias quidem 'A'. ---
[VIII.13.ext.6] Hellanicus uero ait quosdam ex gente Epiorum, quae
pars Aetoliae <est>, ducenos explere annos, eique suscribit Damastes,
hoc amplius adfirmans, Litorium quendam ex his maximarum uirium
staturaeque praecipuae trecentesimum annum cumulasse.
--- Hellanicus dett.] Thellanicus AG, Tellanicus L.
--- Epiorum ed.1502-34] Epiporum 'A', Heliorum PAc.
--- est Ac] om. 'A'.
--- Litorium 'A'] Pictorem (-rum, -rium) mss. Plin. ---
[VIII.13.ext.7] Alexander uero in eo uolumine, quod de Illyrico
tractu conposuit, adfirmat Dandonem quendam ad quingentesimum usque
annum nulla ex parte senescentem processisse. sed multo liberalius
Xenophon, cuius }greco{ legitur: insulae enim Latmiorum regem
octingentis uitae annis donauit. ac ne pater eius parum benigne
acceptus uideretur, ei quoque sescentos adsignauit annos.
De cupiditate gloriae.
[VIII.14.praef.] Gloria uero aut unde oriatur aut cuius sit habitus
aut qua ratione debeat conparari et an melius a uirtute uelut non
necessaria neglegatur uiderint hi, quorum in contemplandis eius modi
rebus cura teritur quibusque quae prudenter animaduerterunt facunde
contigit eloqui.
ego in hoc opere factis auctores et auctoribus facta sua reddere
contentus, quanta cupiditas eius esse soleat propriis exemplis
demonstrare conabor.
[VIII.14.1] Superior Africanus Enni poetae effigiem in monumentis
Corneliae gentis conlocari uoluit, quod ingenio eius opera sua
inlustrata iudicaret, non quidem ignarus, quam diu Romanum imperium
floreret et Africa Italiae pedibus esset subiecta totiusque terrarum
orbis summum columen arx Capitolina possideret, eorum extingui
memoriam non posse,
si tamen litterarum quoque illis lumen accessisset, magni aestimans,
uir Homerico quam rudi atque inpolito praeconio dignior.
[VIII.14.2] Similiter honoratus animus erga poetam Accium D. Bruti
suis temporibus clari ducis extitit, cuius familiari cultu et prompta
laudatione delectatus uersibus templorum aditus, quae ex manubiis
consecrauerat, adornauit.
[VIII.14.3] Ne Pompeius quidem Magnus ab hoc affectu gloriae auersus,
qui Theophanen Mitylenaeum scriptorem rerum suarum in contione militum
ciuitate donauit, beneficium per se amplum accurata etiam et testata
oratione prosecutus. quo effectum est ut ne quis dubitaret quin
referret potius gratiam quam inchoaret.
--- ciuitate AcLcG] ciuitatem AL. ---
[VIII.14.4] L. autem Sulla, etsi ad neminem scriptorem animum
direxit, tamen Iugurthae a Boccho rege ad Marium perducti totam sibi
laudem <tam> cupide adseruit, ut anulo, quo signatorio utebatur,
insculptam illam traditionem haberet. }crux{ et quantus postea ne
minimum quidem gloriae uestigium contempsit.
--- Iugurthae... perducti dett.] Iugurthae... perducto AL, Iugurtha... perducto G, Iugurthae Boccho... perducto Ac.
--- tam Ac] om. 'A'.
--- et quantus postea 'A'] et quantusquantus poste ed.1651-1715. ---
[VIII.14.5] Atque ut imperatoribus militis gloriosum spiritum
subnectam, Scipionem dona militaria his, qui strenuam operam
ediderant, diuidentem T. Labienus ut forti equiti aureas armillas
tribueret admonuit, eoque se negante id factu<ru>m, ne castrensis
honos in eo, qui paulo ante seruisset, uiolaretur, ipse ex praeda
Gallica aurum equiti largitus est.
--- facturum AcLcG] factum AL. ---
nec tacite id Scipio tulit: namque equiti "habebis" inquit "donum
uiri diuitis". quod ubi ille accepit, proiecto ante pedes Labieni auro
uultum demisit. idem, ut audiit Scipionem dicentem "imperator te
argenteis armillis donat", alacer gaudio abiit. nulla est ergo tanta
humilitas, quae dulcedine gloriae non tangatur.
[VIII.14.6] Illa uero etiam a claris uiris interdum ex humillimis
rebus petita est: nam quid sibi uoluit C. Fabius nobilissimus ciuis,
qui, cum in aede Salutis, quam C. Iunius Bubulcus dedicauerat,
parietes pinxisset, nomen his suum inscripsit?
id enim demum ornamenti familiae consulatibus et sacerdotiis et
triumphis celeberrimae deerat. ceterum sordido studio deditum ingenium
qualemcumque illum laborem suum silentio obliterari noluit, uidelicet
Phidiae secutus exemplum, qui clypeo Mineruae effigiem suam inclusit,
qua conuulsa tota operis conligatio solueretur.
--- celeberrimae Ac] celeberrimum 'A'.
--- deerat dett.] dederat 'A'. ---
[VIII.14.ext.1] Sed melius aliquanto, si aliena imitatione
capiebatur, Themistoclis ardorem esset aemulatus, quem ferunt stimulis
uirtutis agitatum et ob id noctes inquietas exigentem quaerentibus
quid ita eo tempore in publico uersaretur respondisse: "quia me
tropaea Miltiadis de somno excitant".
Marathon nimirum animum eius ad Artemisium et Salamina, naualis
gloriae fertilia nomina, inlustranda tacitis facibus incitabat. idem
theatrum petens cum interrogaretur cuius uox auditu illi futura esset
gratissima, dixit "eius, a quo artes meae optime canentur". dulcedinem
gloriae, paene adieci gloriosam!
[VIII.14.ext.2] Nam Alexandri pectus insatiabile laudis, qui
Anaxarcho comiti suo ex auctoritate Democriti praeceptoris
innumerabiles mundos esse referenti "heu me" inquit "miserum, quod ne
uno quidem adhuc sum potitus!" angusta homini possessio [gloriae]
fuit, quae deorum omnium domicilio sufficit.
--- gloriae 'A'] ante possessio G, del. ed.1651-1715. ---
[VIII.14.ext.3] Regis et iuuenis flagrantissimae cupiditati similem
Aristotelis in capessenda laude sitim subnectam: is namque Theodecti
discipulo oratoriae artis libros quos <pro suis> ederet donauerat,
molesteque postea ferens titulum eorum sic alii cessisse, proprio
uolumine quibusdam rebus insistens, planius sibi de his in Theodectis
libris dictum esse adiecit.
--- pro suis P] om. 'A'. ---
nisi me tantae et tam late patentis scientiae uerecundia teneret,
dicerem dignum philosophum, cuius stabiliendi mores altioris animi
philosopho traderentur.
Ceterum gloria ne ab his quidem, qui contemptum eius introducere
conantur, neglegitur, quoniam quidem ipsis uoluminibus nomina sua diligenter
adiciunt, ut quod professione eleuant usurpatione memoriae adsequantur.
sed qualiscumque horum dissimulatio proposito illorum longe
tolerabilior, qui, dum aeternam memoriam adsequerentur, etiam
sceleribus innotescere non dubitarunt.
[VIII.14.ext.4] Quorum e numero nescio an in primis Pausanias debeat
referri: nam cum Hermoclen percontatus esset quonam modo subito clarus
posset euadere, atque is respondisset, si aliquem inlustrem uirum
occidisset, futurum ut gloria eius ad ipsum redundaret, continuo
Philippum interemit, et quidem quod petierat adsecutus est: tam en<im>
se parricidio quam Philippus uirtute notum posteris reddidit.
--- tam enim Ac] tamen 'A', tam Lc. ---
[VIII.14.ext.5] Illa uero gloriae cupiditas sacrilega: inuentus est
enim qui Dianae Ephesiae templum incendere uellet, ut opere
pulcherrimo consumpto nomen eius per totum terrarum orbem
dissiceretur, quem quidem mentis furorem eculeo inpositus detexit.
ac bene consuluerant Ephesii decreto memoriam taeterrimi hominis
abolendo, nisi Theopompi magnae facundiae ingenium historiis eum suis
conprehendisset.
Quae cuique magnifica contigerunt.
[VIII.15.praef.] Candidis autem animis uoluptatem praebuerint in
conspicuo posita quae cuique magnifica merito contigerint, quia aeque
praemiorum uirtutis atque operum contemplatio iucunda est, ipsa natura
nobis alacritatem sumministrante, cum honorem industrie appeti et
exsolui grate uidemus.
--- praebuerint] =praebuerunt= (ip. Lippi Bigazzi).
--- aeque... iucunda] aeque... iudicanda G, sic, sed honerum A, onerum L, virtus... (honorum) Ac, uirtutis... (honorum) Lc.
--- industrie dett.] industra Ac, industriae LG.
--- grate dett.] gratiae 'A'. ---
uerum etsi mens hoc loco protinus ad Augustam domum,
benificentissimum et honoratissimum templum, omni impetu fertur,
melius cohibebitur, quoniam cui ascensus in caelum patet, quamuis
maxima, debito tamen minora sunt quae in terris tribuuntur.
[VIII.15.1] Superiori Africano consulatus citerior legitimo tempore
datus est, quod fieri oportere exercitus senatum litteris admonuit.
ita nescias utrum illi plus decoris patrum conscriptorum auctoritas an
militum consilium adiecerit: toga enim Scipionem ducem aduersus Poenos
creauit, arma poposcerunt.
cui quae in uita praecipua adsignata sint et longum est referre, quia
multa, et non necessarium, quia maiore ex parte iam relata sunt.
itaque quod hodieque eximium capit adiciam.
imaginem in cella Iouis optimi maximi positam habet, quae,
quotienscumque funus aliquod Corneliae gentis celebrandum est, inde
petitur, unique illi instar atrii Capitolium est.
--- funus ed.1567-92] munus 'A'. ---
[VIII.15.2] Tam hercule quam curia }crux{ superioris Catonis effigies
illius ad cuius generis officia expromitur. gratum ordinem, qui
utilissimum rei publicae senatorem tantum non semper secum habitare
uoluit, omnibus numeris uirtutis diuitem magisque suo merito quam
fortunae beneficio magnum, cuius prius consilio quam Scipionis imperio
deleta Karthago est.
--- illius ad cuius 'A'] ad eius dett. ---
[VIII.15.3] Rarum specimen honoris <in> Scipione quoque Nasica
oboritur: eius namque manibus et penatibus nondum quaestori senatus
Pythii Apollinis monitu Pessinunte accersitam deam excipi uoluit,
--- in Ac] om. 'A'.
--- quaestori 'A'] quaestoris Ac.
--- Pessinunte dett.] Pessinunti 'A'. ---
quia eodem oraculo praeceptum erat ut haec ministeria Matri deum a
sanctissimo uiro praestarentur. explica totos fastos, constitue omnes
currus triumphales, nihil tamen morum principatu speciosius reperies.
[VIII.15.4] Tradunt subinde nobis ornamenta sua Scipiones
conmemoranda: Aemilianum enim populus ex candidato aedilitatis
consulem fecit. eundem, cum quaestoriis comitiis suffragator Q. Fabi
Maximi, fratris filii, in campum descendisset, consulem iterum reduxit.
eidem senatus bis sine sorte prouinciam, prius Africam, deinde
Hispaniam dedit, atque haec neque ciui ambitioso <...> senatori,
quem ad modum non solum uitae eius seuerissimus cursus, sed etiam mors
clandestinis inlata insidiis declarauit.
[VIII.15.5] M. quoque Valerium duabus rebus insignibus di pariter
atque ciues speciosum reddiderunt, illi cum quodam Gallo conminus
pugnanti coruum propugnatorem subicientes, hi tertium et uicesimum
annum ingresso consulatum largiti.
quorum alterum decus uetustae originis, optimi nominis gens, Coruini
amplexa cognomen usurpat, alterum summo subiungit ornamento tam
celeritate quam principio consulatus gloriando.
--- nominis ed.1651-1715] hominis 'A'.
--- Coruini ed.1567-92] Coruinia 'A'.
--- subiungit ed.1651-1715] subiungitur 'A'. ---
[VIII.15.6] Ac ne Q. quidem Scaeuolae, quem L. Crassus in consulatu
collegam habuit, gloria parum inlustris, qui Asiam tam sancte et tam
fortiter obtinuit, ut senatus deinceps in eam prouinciam ituris
magistratibus exemplum atque normam officii Scaeuolam decreto suo
proponeret.
--- qui Asiam AcG] quia suam A, quia si iam L, sic, sed qui a Lc.
--- normam (ip. Cornelissen)] formam 'A'. ---
[VIII.15.7] Inhaerent uni uoci posterioris Africani septem C. Marii
consulatus ac duo amplissimi triumphi: ad rogum enim usque gaudio
exultauit, quod, cum apud Numantiam sub eo duce equestria stipendia
mereret et forte inter cenam quidam Scipionem interrogasset, si quid
illi accidisset, quemnam res publica aeque magnum habitura esset
imperatorem, respiciens se supra ipsum cubantem "uel hunc" dixerit.
--- uni (ip. Kempf)] illi 'A'. ---
quo augurio perfectissima uirtus maximam orientem uirtutem uideritne
certius an efficacius accenderit perpendi uix potest: illa nimirum
cena militaris speciosissimas tota in urbe Mario futuras cenas ominata est:
--- accenderit dett.] acciderit 'A'.
--- tota L] tanta A, toto G. ---
postquam enim Cimbros ab eo deletos initio noctis nuntius peruenit,
nemo fuit, qui non illi tamquam dis immortalibus apud sacra mensae
suae libauerit.
[VIII.15.8] Iam quae in Cn. Pompeium et ampla et noua congesta sunt,
hinc adsensione fauoris, illinc fremitu inuidiae litterarum monumentis
obstrepunt. eques Romanus pro consule in Hispaniam aduersus Sertorium
pari imperio cum Pio Metello principe ciuitatis missus est.
--- obstrepunt (ip. Madvig)] obstrepuntur 'A'.
--- Hispaniam G] Hispania AL. ---
nondum ullum honorem <curulem> auspicatus bis triumphauit. initia
magistratuum a summo imperio cepit. tertium consulatum decreto senatus
solus gessit. de Mitridate et Tigrane, de multis praeterea regibus
plurimisque ciuitatibus et gentibus et praedonibus unum duxit
triumphum.
--- honorem curulem P] honorem 'A'. ---
[VIII.15.9] Q. etiam Catulum populus Romanus uoce sua tantum non ad
sidera usque euexit: nam cum ab eo pro rostris interrogaretur, si <in>
uno Pompeio Magno omnia reponere perseuerasset, absumpto illo subiti
casus incursu in quo spem esset habiturus, summo consensu adclamauit "in te".
uim ho<no>rati iudicii admirabilem! si quidem magnum Pompeium cum
omnibus ornamentis, quae retuli, duarum syllabarum spatio inclusum
Catulo aequauit.
[VIII.15.10] Potest et M. Catonis ex Cypro cum regia pecunia
reuertentis adpulsus ad ripam urbis memorabilis uideri, cui naue
egredienti consules et ceteri magistratus et uniuersus senatus
populusque Romanus officii gratia praesto fuit, non quod magnum pondus
auri et argenti, sed quod M. Catonem classis illa incolumem aduexerat
laetatus.
[VIII.15.11] Sed nescio an praecipuum L. Marci<us> inusitati decoris
exemplum, quem equitem Romanum duo exercitus P. et Cn. Scipionum
interitu uictoriaque Hannibalis lacerati ducem legerunt, quo tempore
salus eorum in ultimas angustias deducta nullum ambitioni locum
relinquebat.
--- praecipuum 'A'] praecipuum sit Ac.
--- Marcius (ip. Gertz))] Marci 'A'. ---
[VIII.15.12] Merito uirorum commemorationi Sulpicia Serui Paterculi
filia, Q. Fului Flacci uxor, adicitur. quae, cum senatus libris
Sibyllinis per decemuiros inspectis censuisset ut Veneris Verticordiae
simulacrum consecraretur, quo facilius uirginum mulierumque mens a
libidine ad pudicitiam conuerteretur, et ex omnibus matronis centum,
ex centum autem decem sorte ductae de sanctissima femina iudicium
facerent, cunctis castitate praelata est.
--- autem AcG] aut AL. ---
[VIII.15.ext.1] Ceterum quia sine ulla deminutione Romanae maiestatis
extera quoque insignia respici possunt, ad ea transgrediemur.
Pythagorae tanta ueneratio ab auditoribus tributa est, ut quae ab eo
acceperant in disputationem deducere nefas existimarent.
quin etiam interpellati ad reddendam causam hoc solum respondebant,
ipsum dixisse. magnus honos, sed schola tenus: illa urbium suffragiis tributa.
enixo Crotoniatae studio ab eo petierunt ut senatum ipsorum, qui
mille hominum numero constabat, consiliis suis uti pateretur,
opulentissimaque ciuitas }crux{ tam frequentem uenerati post mortem
domum Cereris sacrarium fecerunt, quoadque illa urbs uiguit, et dea in
hominis memoria et homo in deae religione cultus est.
--- tam frequentem 'A'] tam frequenter dett.
--- quoadque (ip. Kempf)] quaque 'A'. ---
[VIII.15.ext.2] Gorgiae uero Leontino studiis litterarum aetatis suae
cunctos praestanti, adeo ut primus in conuentu poscere qua de re
quisque audire uellet ausus sit, uniuersa Graecia in templo Delphici
Apollinis statuam solido ex auro posuit, cum ceterorum ad id tempus
auratas collocasset.
[VIII.15.ext.3] Eadem gens summo consensu ad Amphiaraum decorandum
incubuit, locum, quo humatus est, in formam condicionemque templi
redigendo atque inde oracula capi instituendo. cuius cineres idem
honoris possident, quod Pythicae cortinae, quod aheno Dodonae, quod
Hammonis fonti datur.
--- aheno ed.1502-34] Athenae 'A'.
--- fonti ed.1567-92] fronti 'A'. ---
[VIII.15.ext.4] Berenices quoque non uulgaris honos, cui soli omnium
feminarum gymnico spectaculo interesse permissum est, cum ad Olympia
filium Euclea certamen ingressu<rum> adduxisset, olympionice patre
genita, fratribus eandem palmam adsecutis latera eius cingentibus.
De luxuria et libidine.
De crudelitate.
De ira aut odio.
De auaritia.
De superbia et potentia.
De perfidia.
De ui et seditione.
De temeritate.
De errore.
De ultione.
Dicta improba aut facta scelerata.
De mortibus non uulgaribus.
De cupiditate uitae.
Quam exquisita custodia usi sint quibus suspecti domestici fuerunt.
De similitudine formae.
De his qui infimo loco nati mendacio se clarissimis familiis inserere conati sunt.
De luxuria et libidine.
[IX.1.praef.] Blandum etiam malum luxuria, quam accusare aliquanto
facilius est quam uitare, operi nostro inseratur, non quidem ut ullum
honorem recipiat, sed ut se ipsa recognoscens ad paenitentiam inpelli possit.
--- ipsa (ip. Wensky)] ipsam 'A'. ---
iungatur illi libido, quoniam ex isdem uitiorum principiis oritur,
neque aut a reprehensione aut ab emendatione separentur, gemino mentis
errore co<ne>xae.
--- conexae G] coxae AL. ---
[IX.1.1] C. Sergius Orata pensilia balinea primus facere instituit.
quae inpensa <a> leuibus initiis coepta ad suspensa caldae aquae
tantum non aequora penetrauit.
--- a (ip. Novák)] om. 'A'.
--- suspensae 'A'] suspensa dett. ---
idem, uidelicet ne gulam Neptuni arbitrio subiectam haberet,
peculiaria sibi maria excogitauit, aestuariis intercipiendo fluctus pisciumque
diuersos greges separatim molibus includendo, ut nulla tam saeua tempestas
inciderit, qua non Oratae mensae uarietate ferculorum abundarent.
--- aestuariis PAc] aeras. A, exturiis LG, exituros Lc.
--- separatim P] separatis 'A'.
--- ferculorum dett.] periculorum AL, pisciculorum AcLcG. ---
aedificiis etiam spatiosis et excelsis deserta ad id tempus ora
Lucrini lacus pressit, quo recentiore usu conchyliorum frueretur:
ubi <dum> se publicae aquae cupidius inmergit, cum Considio publicano
iudicium nanctus est. in quo L. Crassus aduersus illum causam agens
errare amicum suum Considium dixit, quod putaret Oratam remotum a lacu
cariturum ostreis: namque ea, si inde petere non licuisset, in tegulis
reperturum.
[IX.1.2] Huic nimirum magis Aesopus tragoedus in adoptionem dare
filium suum quam bonorum suorum heredem relinquere debuit, non solum
perditae, sed etiam furiosae luxuriae iuuenem.
quem constat cantu conmendabiles auiculas inmanibus emptas pretiis
pro ficedulis ponere acetoque liquatos magnae summae uniones
potionibus aspergere solitum, amplissimum patrimonium tamquam amaram
aliquam sarcinam quam celerrime abicere cupientem.
quorum alterius senis, alterius adulescentis sectam secuti longius
manus porrexerunt: neque enim ullum uitium finitur ibi, ubi oritur.
inde ab oceani litoribus adtracti pisces, inde infusae culinis arcae
censibusque edendi ac bibendi uoluptas reperta.
[IX.1.3] Vrbi autem nostrae secundi Punici belli finis et Philippus
Macedoniae rex deuictus licentioris uitae fiduciam dedit. quo tempore
matronae Brutorum domum ausae sunt obsidere, qui abrogationi legis
Oppiae intercedere parati erant, quam feminae tolli cupiebant, quia
his nec ueste uarii coloris uti nec auri plus semunciam habere nec
iuncto uehiculo propius urbem mille passus nisi sacrificii gratia uehi permittebat.
et quidem optinuerunt ut ius per continuos xx annos seruatum
aboleretur: non enim prouiderunt saeculi illius uiri ad quem cultum
tenderet insoliti coetus pertinax studium aut quo se usque effusura
esset legum uictrix audacia.
quod si animi muliebris apparatus intueri potuissent, quibus cotidie aliquid
nouitatis sumptuosius adiectum est, in ipso introitu ruenti luxuriae obstitissent.
sed quid ego de feminis ulterius loquar, quas et inbecillitas mentis
et grauiorum operum negata adfectatio omne studium ad curiosiorem sui
cultum hortatur conferre, cum temporum superiorum et nominis et animi
excellentis uiros in hoc priscae continentiae ignotum deuerticulum
prolapsos uideam? idque iurgio ipsorum pateat.
--- excellentis (ip. Halm)] excellentes 'A'. ---
[IX.1.4] Cn. Domitius L. Crasso collegae suo altercatione orta
obiecit, quod columnas Hymettias in porticu domus haberet. quem
continuo Crassus quanti ipse domum suam aestimaret interrogauit, atque
ut respondit "sexagies sestertio", "qu<ant>o ergo eam" inquit,
"minoris fore existimas, si decem arbusculas inde succidero?" "ipso
tricies sestertio" Domitius.
--- Hymettias dett.] Hymetias PAc, Hymneticas LG. ---
tunc Crassus: "uter igitur luxuriosior est, egone, qui decem columnas
centum milibus nummum emi, an tu, qui decem arbuscularum umbram
tricies sestertii summa conpensas?" sermonem oblitum Pyrri, inmemorem
Hannibalis iamque transmarinorum stipendiorum abundantia oscitantem!
et quanto tamen insequentium saeculorum aedificiis et nemoribus
angustiorem }crux{ quam introduxerunt atque inchoatam a se lautitiam
posteris relinquere quam a maioribus acceptam continentiam retinere
maluerunt.
[IX.1.5] Quid enim sibi uoluit princeps suorum temporum Metellus Pius
tunc, cum in Hispania aduentus suos ab hospitibus aris et ture excipi
patiebatur? cum Attalicis aulaeis contectos parietes laeto animo
intuebatur? cum inmanibus epulis apparatissimos interponi ludos
sinebat? cum palmata ueste conuiuia celebrabat demissasque lacunaribus
aureas coronas uelut caelesti capite recipiebat? et ubi ista?
--- aulaeis GP] et auleis ALPc. ---
non in Graecia neque in Asia, quarum luxuria seueritas ipsa corrumpi
poterat, sed in horrida et bellicosa prouincia, cum praesertim acerrimus hostis
Sertorius Romanorum exercituum oculos Lusitanis telis praestringeret:
adeo illi patris sui Numidica castra exciderant. patet igitur quam celeri
transitu luxuria affluxerit: nam cuius adulescentia priscos mores uidit,
senectus nouos orsa est.
[IX.1.6] Consimilis mutatio in domo Curionum extitit, si quidem forum
nostrum et patris grauissimum supercilium et filii sescenties
sestertium aeris alieni aspexit, contractum famosa iniuria nobilium
iuuenum. itaque eodem tempore et in isdem penatibus diuersa saecula
habitarunt, frugalissimum alterum, alterum nequissimum.
[IX.1.7] P. autem Clodi iudicium quanta luxuria et libidine
abundauit! in quo, ut euidenter incesti crimine nocens reus
absolueretur, noctes matronarum et adulescentium nobilium magna summa
emptae mercedis loco iudicibus erogatae sunt.
quo in flagitio tam taetro tamque multiplici nescias primum quem
detestere, qui istud corruptelae genus excogitauit, an qui pudicitiam
suam sequestrem periurii fieri passi sunt, an qui religionem stupro
permutarunt.
[IX.1.8] Aeque flagitiosum illud conuiuium, quod Gemellus tribunicius
uiator ingenui sanguinis, sed officii intra seruilem habitum deformis Metello [et]
Scipioni consuli ac tribunis pl. magno cum rubore ciuitatis conparauit:
--- Metello et 'A'P] Metello ed.1567-92.
--- Scipioni PAc] Scipione 'A'.
--- consuli ac tribunis PAc] cons¯ ad tribus 'A'. ---
lupanari enim domi suae instituto Muniam et Flauiam, cum a patre tum
a uiro utramque inclitam, et nobilem puerum Saturninum in eo
prostituit. probrosae patientiae corpora, ludibrio temulentae libidini
futura! epulas consuli et tribunis non celebrandas, sed uindicandas!
--- probrosae (ip. Kempf)] probros ac 'A', probrosa Ac.
--- patientiae ed.1567-92] sapientiae 'A'.
--- consuli (ip. Kempf)] consulibus 'A'. ---
[IX.1.9] Verum praecipue Catilinae libido scelesta: nam uaesano amore
Aureliae Orestillae correptus, cum unum impedimentum uideret quo minus
nuptiis inter se iungerentur, filium suum, quem et solum et aetate iam
puberem habebat, ueneno sustulit protinusque ex rogo eius maritalem
facem accendit ac nouae maritae orbitatem suam loco muneris erogauit.
eodem deinde animo ciuem gerens quo patrem egerat, filii pariter
manibus et nefarie adtemptatae patriae poenas dedit.
[IX.1.ext.1] At Campana luxuria perquam utilis nostrae ciuitati fuit:
inuictum enim armis Hannibalem inlecebris suis conplexa uincendum
Romano militi tradidit. illa uigilantissimum ducem, illa exercitum
acerrimum dapibus largis, abundanti uino, unguentorum fragrantia,
ueneris usu lasciuiore ad somnum et delicias euocauit.
ac tum demum fracta et contusa Punica feritas est, cum Seplasia ei
<et> Albana castra esse coeperunt. quid iis ergo uitiis foedius, quid
etiam damnosius, quibus uirtus atteritur, uictoriae relanguescunt,
sopita gloria in infamiam conuertitur animique pariter et corporis
uires expugnantur, adeo ut nescias ab hostibusne <an> ab illis capi
perniciosius habendum sit?
--- ei et ed.1672] et Ac, ei 'A'. ---
[IX.1.ext.2] Quae etiam Volsiniensium urbem grauibus et erubescendis
cladibus inplicauerunt. erat opulenta, erat moribus et legibus
ordinata, Etruriae caput habebatur: sed postquam luxuria prolapsa est,
in profundum iniuriarum et turpitudinis decidit, ut seruorum se
insolentissimae dominationi subiceret.
qui primum admodum pauci senatorium ordinem intrare ausi, mox
uniuersam rem publicam occupauerunt, testamenta ad arbitrium suum
scribi iubebant, conuiuia coetusque ingenuorum fieri uetabant, filias
dominorum in matrimonium ducebant.
postremo lege sanxerunt ut stupra sua in uiduis pariter atque nuptis
inpunita essent ac ne qua uirgo ingenuo nuberet, cuius castitatem non
ante ex numero ipsorum aliquis delibasset.
[IX.1.ext.3] Age, Xerxes opum regiarum ostentatione eximia eo usque
luxuria gaudens, ut edicto praemium ei proponeret, qui nouum
uoluptatis genus repperisset, quanta, dum deliciis nimiis capitur,
amplissimi imperii ruina euasit!
[IX.1.ext.4] Antiochus quoque Syriae rex nihilo cont<in>entioris
exempli. cuius caecam et amentem luxuriam exercitus imitatus magna ex
parte aureos clauos crepidis subiectos habuit argenteaque uasa ad usum
culinae conparauit et tabernacula textilibus sigillis adornata
statuit, auaro potius hosti praeda optabilis quam ulla ad uincendum
strenuo mora.
--- continentioris Ac] contentioris AL, contemptioris G. ---
[IX.1.ext.5] Nam Ptolomaeus rex accessio uitiorum suorum uixit
ideoque Physcon appellatus est. cuius nequitia quid nequius? sororem
natu maiorem communi fratri nuptam sibi nubere coegit. postea deinde
filia eius per uim stuprata ipsam dimisit, ut uacuum locum nuptiis
puellae faceret.
--- Physcon Ac] Phiton AG, Pithon L, Phynycon P.
--- filia... stuprata AcLc] filiam... stup(-pras. L)ratam 'A'. ---
[IX.1.ext.6] Consentaneus igitur regibus suis gentis Aegyptiae
populus, qui ductu Archelai aduersus A. Gabinium moenibus urbis
egressus, cum castra uallo atque fossa cingere iuberetur, uniuersus
succlamauit ut id opus publica pecunia faciendum locaretur. quapropter
deliciis tam enerues animi spiritum exercitus nostri sustinere non
potuerunt.
[IX.1.ext.7] Sed tamen effeminatior multitudo Cypriorum, qui reginas
suas mulierum corporibus uelut gradibus constructis, quo mollius
uestigia pedum ponerent, currus conscendere aequo animo sustinebant:
uiris enim, si modo uiri erant, uita carere quam tam delicato imperio
optemperare satius fuit.
[IX.2.praef.] Haec societas uitiorum lasciui uultus et nouae
cupiditati inhaerentium oculorum ac delicato cultu affluentis perque
uarios inlecebrarum motus uolitantis animi:
--- affluentis... uolitantis Ac] affluens... uolitantes 'A'. ---
De crudelitate.
crudelitatis uero horridus habitus, truculenta species, uiolenti
spiritus, uox terribilis, omnia minis et cruentis imperiis referta.
cui silentium donare crementum est adicere: <et>enim quem modum sibi
ipsa statuet, si ne suggillationis quidem frenis fuerit reuocata? ad
summam, cum penes illam sit timeri, penes nos sit odisse.
[IX.2.1] L. Sulla, quem neque laudare neque uituperare quisquam satis
digne potest, quia, dum quaerit uictorias, Scipionem [se] populo
Romano, dum exercet, Hannibalem repraesentauit, egregie namque
auctoritate nobilitatis defensa crudeliter totam urbem atque omnes
Italiae partes ciuilis sanguinis fluminibus inundauit quattuor
legiones contrariae partis fidem suam secutas in publica uilla, quae
in Martio campo erat, nequiquam fallacis dexterae misericordiam
inplorantes obtruncari iussit.
quarum lamentabiles quiritatus trepidae ciuitatis aures receperunt,
lacerata ferro corpora Tiberis inpatiens tanti oneris cruentatis aquis
uehere est coactus.
v milia Praenestinorum spe salutis per P. Cethegum data extra moenia
municipii euocata, cum abiectis armis humi corpora prostrauissent,
interficienda protinusque per agros dispergenda curauit.
quattuor milia et dcc dirae proscriptionis edicto iugulatos in tabulas
publicas retulit, uidelicet ne memoria tam praeclarae rei dilueretur.
nec contentus in eos saeuire, qui armis a se dissenserant, etiam
quieti animi ciues propter pecuniae magnitudinem per nomenclatorem
conquisitos proscriptorum numero adiecit. aduersus mulieres quoque
gladios destrinxit, quasi parum caedibus uirorum satiatus.
--- nomenclatorem dett.] nomen culatorem Ac, nomen clator L, nomen delatorum G. ---
id quoque inexplebilis feritatis indicium est: abscisa miserorum
capita modo non uultum ac spiritum retinentia in conspectum suum
afferri uoluit, ut oculis illa, quia ore nefas erat, manderet.
quam porro crudeliter se in M. Mario praetore gessit! quem per ora
uulgi ad sepulcrum Lutatiae gentis pertractum non prius uita priuauit
quam oculos infelices erueret et singulas corporis partes
confringeret. uix mihi ueri similia narrare uideor:
at ille etiam M. Plaetorium, quod ad eius supplicium exanimis
ceciderat, continuo ibi mactauit, nouus punitor misericordiae, apud
quem iniquo animo scelus intueri scelus admittere fuit.
sed mortuorum umbris saltem pepercit? minime: nam C. Marii, cuius,
etsi postea hostis, quaestor tamen aliquando fuerat, erutos cineres in
Anienis alueum sparsit. en quibus actis felicitatis nomen adserendum
putauit!
--- Anienis ed.1478] amnis 'A'. ---
[IX.2.2] Cuius tamen crudelitatis C. Marius inuidiam leuat: nam et
ille nimia cupiditate persequendi inimicos iram suam nefarie
destrinxit, C. Caesaris consularis et censorii nobilissimum corpus
ignobili saeuitia trucidando, et quidem apud seditiosissimi et
abiectissimi hominis bustum:
--- crudelitatis... inuidiam Ac] crudelitates... inuidia 'A'.
--- et quidem dett.] equidem 'A'. ---
id enim malorum miserrimae tunc rei publicae deerat, ut Vario Caesar
piaculo caderet. paene tanti uictoriae eius non fuerunt, quarum
oblitus plus criminis domi quam laudis in militia meruit.
--- caderet Ac] cederet 'A'. ---
idem caput M. Antoni abscisum laetis manibus inter epulas per summam
animi ac uerborum insolentiam aliquamdiu tenuit clarissimique et ciuis
et oratoris sanguine contaminari mensae sacra passus <est> atque etiam
P. Annium, qui id attulerat, in sinum suum recentis caedis uestigiis
aspersum recepit.
[IX.2.3] Damasippus nihil laudis habuit, quod corrumperet, itaque
memoria eius licentiore accusatione perstringitur. cuius iussu
principum ciuitatis capita hostiarum capitibus permixta sunt
Carbonisque Aruinae truncum corpus patibulo adfixum gestatum est. adeo
aut flagitiosissimi hominis praetura multum aut rei publicae maiestas
nihil potuit.
[IX.2.4] Munatius etiam Flaccus, Pompeiani nominis acrior quam
probabilior defensor, cum ab imperatore Caesare in Hispania inclusus
moenibus Ateguensium obsideretur, efferatam crudelitatem suam
truculentissimo genere uaesaniae exercuit:
--- Ateguensium Ac] Abteguensium A, Abtiguensium LG, Ateguensibus PAc. ---
omnes enim eius oppidi ciues, quos studiosiores Caesaris senserat,
iugulatos muris praecipitauit. feminas quoque citatis nominibus
uirorum, qui in contrariis castris erant, ut caedes coniugum suarum
cernerent, maternis<que> gremiis superpositos liberos trucidauit.
--- maternisque Ac] maternis 'A'. ---
infantes alios in conspectu parentum humo infligi, alios
superiactatos pilis excipi iussit. quae auditu etiam intolerabilia
Romano iussu Lusitanis manibus administrata sunt, cuius gentis
praesidio Flaccus uallatus diuinis opibus uaecordi pertinacia
resistebat.
[IX.2.ext.1] Transgrediemur nunc ad illa, quibus ut par dolor, ita
nullus nostrae ciuitatis rubor inest. Karthaginienses Atilium Regulum
palpebris resectis machinae, in qua undique praeacuti stimuli
eminebant, inclusum uigilantia pariter et continuo tractu doloris
necauerunt, tormenti genus haud dignum passo, auctoribus dignissimum.
eadem usi crudelitate milites nostros quo<dam> mar<i>ti<mo> certamine
in suam potestatem redactos nauibus substrauerunt, ut earum carinis ac
pondere elisi inusitata ratione mortis barbaram feritatem satiarent,
taetro facinore pollutis classibus ipsum mare uiolaturi.
--- quodam (ip. Gertz)] quos 'A', om. dett.
--- maritimo Ac] marti AL, martio G. ---
[IX.2.ext.2] Eorum dux Hannibal, cuius maiore ex parte uirtus
saeuitia constabat, in flumine <Ver>gello corporibus Romanis ponte
facto exercitum transduxit, ut aeque terrestrium scelestum Karthaginiensium
copiarum ingressum terra quam maritimarum Neptunus experiretur.
--- Vergello ed.1567-92] Gello LG, Gallo A, Igilo P, Igillo PcAc.
--- aeque Ac] aquae 'A'.
--- terrestrium (hic 'A')] post scelestum Ac.
--- ingressum (ip. Madvig)] egressum 'A'. ---
idem captiuos nostros oneribus et itinere fessos iam prima pedum
parte succisa relinquebat. quos uero in castra perduxerat, paria fere
fratrum et propinquorum iungens ferro decernere cogebat neque ante
sanguine explebatur quam ad unum uictorem omnes redegisset.
iusto ergo illum odio, uerum tamen tardo supplicio senatus Prusiae
regis factum supplicem ad uoluntariam mortem conpulit.
[IX.2.ext.3] Tam hercule quam Mitridatem regem, qui una epistola lxxx
ciuium Romanorum in Asia per urbes negotiandi gratia dispersa
interemit tantaeque prouinciae hospitalis deos iniusto, sed non inulto
cruore respersit,
quoniam cum maximo cruciatu ueneno repugnantem spiritum suum tandem
succumbere coegit simulque piacula crucibus illis dedit, quibus
[illos] amicos suos auctore Gauro spadone libidinosus obsequio,
scelestus imperio adfecerat.
[IX.2.ext.4] }crux{ Zisemis, Diogyridis filii, Thraciae regis, etsi
minus admirabilem crudelitatem gentis ipsius feritas, narrandam tamen
rabies saeuitiae facit, cui neque uiuos homines medios secare neque
parentes liberorum uesci <cogere> corporibus nefas fuit.
--- Zisemis PAc] Numulissimis LG.
--- filii Ac] filius P, filia 'A'.
--- cogere (ip. Kempf)] om. 'A'. ---
[IX.2.ext.5] Iterum Ptolomaeus Physcon emergit, paulo ante
libidinosae amentiae taeterrimum exemplum, idem inter praecipua
crudelitatis indicia referendus: quid enim hoc facto truculentius?
--- Physcon P] Phicon AL, Phiscon Ac, Phiton LcG. ---
filium suum nomine Memphiten, quem ex Cleopatra, eadem sorore et
uxore, sustulerat, liberalis formae, optimae spei puerum, in conspectu
suo occidi iussit protinusque caput eius et pedes praecisos [et manus]
in cista chlamyde opertos pro munere natalicio matri misit, perinde
quasi ipse cladis, quam illi inferebat, expers, ac non infelicior, quod in
communi orbitate Cleopatram miserabilem cunctis, se inuisum reddiderat.
--- Memphiten (ip. Kempf)] Memphilitem PAc, Menepphiten LG, Memphitem dett.
--- praecisos et manus 'A'] praecisos P. ---
adeo caeco furore summa quaeque efferuescit crudelitas, cum munimentum
ex se ipsa repperit: nam cum animaduerteret quanto sui odio patria teneretur,
timori remedium scelere petiuit, quoque tutius plebe trucidata regnaret,
frequens iuuentute gymnasium armis et igni circumdedit omnesque, qui
in eo erant, partim ferro, partim flamma necauit.
[IX.2.ext.6] Ochus autem, qui postea Darius appellatus est,
sanctissimo Persis iure iurando obstrictus ne quem ex coniuratione,
quae septem magos cum eo oppresserat, aut ueneno aut ferro aut ulla ui
aut inopia alimentorum necaret, crudeliorem mortis rationem excogitauit,
qua }crux{ hosustos sibi non perrupto uinculo religionis tolleret:
--- hosustos] hos ustos LG, hostustos A, honustos Ac, hoc iunctus vel hos honustos vel onustos vel infestos vel odiosos vel inuisos dett. ---
saeptum enim altis parietibus locum cinere conpleuit superpositoque
tigno prominente benigne cibo et potione exceptos in eo conlocabat, e
quo somno sopiti in illam insidiosam congeriem decidebant.
[IX.2.ext.7] Apertior et taetrior alterius Ochi cognomine Artaxerxis
crudelitas, qui Atossam sororem atque eandem socrum uiuam capite
defodit et patruum cum centum amplius filiis ac nepotibus uacua area
destitutum iaculis confixit nulla iniuria lacessitus, sed quod in his
maximam apud Persas probitatis et fortitudinis laudem consistere
uidebat.
--- Atossam (ip. Rumpf)] otiosam 'A', Otiam vel Ochiam Ac. ---
[IX.2.ext.8] Consimili genere aemulationis instincta ciuitas
Atheniensium indigno gloriae suae decreto Aeginensium iuuentuti
pollices abscidit, ut classe potens populus in certamen maritimarum
uirium secum descendere nequiret. non agnosco Athenas timori remedium
a crudelitate mutuantis.
[IX.2.ext.9] Saeuus etiam ille aenei tauri inuentor, quo inclusi
subditis ignibus longo et abdito cruciatu mugitus resonantem spiritum
edere cogebantur, ne eiulatus eorum humano sono uocis expressi
Phalaridis tyranni misericordiam implorare possent. quam quia
calamitosis deesse uoluit, taeterrimum artis suae opus primus inclusus
merito auspicatus est.
[IX.2.ext.10] Ac ne Etrusci quidem parum feroces in poena
excogitanda, qui uiuorum corpora cadaueribus aduersa aduersis alligata
atque constricta, ita ut singulae membrorum partes singulis essent
adconmodatae, tabescere simul patiebantur, amari uitae pariter ac
mortis tortores.
[IX.2.ext.11] Sicut illi barbari, quos ferunt mactatarum pecudum
intestinis et uisceribus egestis homines inserere, ita ut capitibus
tantummodo emineant, quoque [ut] diutius poenae sufficiant, cibo et
potione infelicem spiritum prorogare, donec intus putrefacti laniatui
sint animalibus, quae tabidis in corporibus nasci solent.
queramur nunc cum rerum natura, quod nos multis et asperis aduersae
ualetudinis incommodis obnoxios esse uoluerit, habitumque caelestis
roboris humanae condicioni denegatum moleste feramus, cum tot
cruciatus sibimet ipsa mortalitas inpulsu crudelitatis excogitauerit.
De ira aut odio.
--- aut 'A'P] et dett. ---
[IX.3.praef.] Ira quoque et odium in pectoribus humanis magnos fluctus
excitant, procursu celerior illa, nocendi cupidine hoc pertinacius, uterque
consternationis plenus affectus ac numquam sine tormento sui uiolentus,
quia dolorem, cum inferre uult, patitur, amara sollicitudine ne non
contingat ultio anxius. sed proprietatis eorum certissimae sunt
imagines, quas <di> ipsi in claris personis aut dicto aliquo aut facto
uehementiore conspici uoluerunt.
--- di] dii Ac, om. 'A'.
--- dicto dett.] dictu 'A'. ---
[IX.3.1] Cum aduersus Hasdrubalem Liuius Salinator bellum gesturus
urbe egrederetur, monente Fabio Maximo ne ante descenderet in aciem
quam hostium uires animumque cognosset, primam occasionem pugnandi non
omissurum se respondit
interrogatusque ab eodem quid ita tam festinanter manum conserere
uellet, "ut quam celerrime" inquit "aut gloriam ex hostibus uictis aut
ex ciuibus prostratis gaudium capiam".
ira tunc et uirtus sermonem eius inter se diuiserunt, illa iniustae
damnationis memor, haec triumphi gloriae intenta. sed nescio an
eiusdem fuerit hoc dicere et sic uincere.
[IX.3.2] Ardentis spiritus uirum et bellicis operibus adsuetum huc
iracundiae stimuli egerunt: C. autem Figulum mansuetissimum, pacato
iuris ciuilis studio celeberrimum, prudentiae moderationisque
inmemorem reddiderunt:
--- huc Gc] hunc 'A', =huius= (ip. Lippi Bigazzi).
--- studio (ip. Gertz)] iudicio 'A'. ---
consulatus enim repulsae dolore accensus, eo quidem magis, quod illum
bis patri suo datum meminerat, cum ad eum postero comitiorum die multi
consulendi causa uenissent, omnes dimisit, praefatus "an nos consulere
scitis, consulem facere nescitis?" dictum grauiter et merito, sed
tamen aliquanto melius non dictum: nam quis populo Romano irasci
sapienter potest?
--- an nos dett.] an uos PAc, omnes 'A'. ---
[IX.3.3] Itaque ne illi quidem probandi, quamuis factum eorum
nobilitatis splendore protectum sit, qui, quod Cn. Flauius humillimae
quondam sortis praeturam adeptus erat, offensi anulos aureos sibimet
ipsis et phaleras equis suis detractas abiecerunt, doloris inpotentiam
tantum non luctu professo testati.
--- luctu professo ed.1611-71] luctum profecto 'A'. ---
[IX.3.4] Talis irae motus aut singulorum aut paucorum aduersus
populum uniuersum: multitudinis erga principes ac duces eius modi.
Manlio Torquato amplissimam et gloriosissimam ex Latinis et Campanis
uictoriam in urbem referenti, cum seniores omnes laetitia ouantes
occurrerent, iuniorum nemo obuiam processit, quod filium adulescentem
fortissime aduersus imperium suum proeliatum securi percusserat.
miserti sunt aequalis nimis aspere puniti: nec factum eorum defendo,
sed irae uim indico, quae unius ciuitatis et aetates et adfectus
diuidere ualuit.
--- percusserat PAc] percussum L, percussit G.
--- ualuit AcLc] uoluit 'A'. ---
[IX.3.5] Eademque tantum potuit, ut uniuersum populi Romani equitatum
a Fabio consule ad hostium copias persequendas missum, cum et tuto et
facile eas liceret delere, legis agrariae ab eo impeditae memorem
inmobilem retineret.
illa uero etiam Appio duci, cuius pater, dum pro senatus amplitudine
nititur, commoda plebis acerrime inpugnauerat, infensum exercitum
faciendo uoluntaria fuga terga hosti, ne triumphum imperatori
quaereret, dare coegit. quotiens uictoriae uictrix! congratulationem
eius in Torquato spernendam, in Fabio pulcherrimam partem omittendam,
in Appio totam fugae postponendam reddidit.
--- congratulationem G] cum gratulationem AL. ---
[IX.3.6] Age, quam uiolenter se in pectore uniuersi populi Romani
gessit eo[dem] tempore, quo suffragiis eius dedicatio aedis Mercurii
M. Plaetorio primi pili centurioni data est praeteritis consulibus,
Appio, quod obstitisset quo minus aeri alieno suo succurreretur,
Seruilio, quod susceptam causam suam languido patrocinio protexisset.
negas efficacem esse iram, cuius hortatu miles summo imperio praelatus
est?
--- negas Ac] negat 'A'. ---
[IX.3.7] Quae quidem non proculcauit tantum imperia, sed etiam gessit
inpotenter: nam Q. Metellus, cum utramque Hispaniam consul prius,
deinde pro consule paene <to>tam subegisset, postquam cognouit Q.
Pompeium consulem inimicum suum successorem sibi mitti, omnes, qui
modo militiam suam uoluerunt finiri, dimisit, commeatus petentibus
neque causis excussis neque constituto tempore dedit, horrea
custodibus remotis opportuna rapinae praebuit, arcus sagittasque
Cretensium frangi atque in amnem abici iussit, elephantis cibaria dari
uetuit.
quibus factis ut cupiditati suae indulsit, ita magnifice gestarum
rerum gloriam corrupit meritumque honorem triumphi hostium quam irae
fortior uictor amisit.
[IX.3.8] Quid Sulla, dum huic uitio obtemperat, nonne multo alieno
sanguine profuso ad ultimum et suum erogauit? Puteolis enim ardens
indignatione, quod Granius princeps eius coloniae pecuniam a
decurionibus ad refectionem Capitolii promissam cunctantius daret,
animi concitatione nimia atque immoderato uocis impetu conuulso
pectore spiritum cruore ac minis mixtum euomuit,
nec senio iam prolapsus, utpote sexagesimum ingrediens annum, sed
alita miseriis rei publicae inpotentia furens. igitur in dubio est
Sullane prior an iracundia sullae sit extincta.
[IX.3.ext.praef.] Neque ab ignotis exempla petere iuuat et maximis
uiris exprobare uitia sua uerecundiae est. ceterum cum propositi fides
excellentissima quaeque conplecti moneat, uoluntas operi cedat, dum
praeclara libenter probandi necessaria narranti conscientia non desit.
--- probandi Ac] probanda 'A', probando Ac.
--- narranti (ip. Madvig)] narrandi 'A'. ---
[IX.3.ext.1] Alexandrum iracundia sua propemodum caelo deripuit: nam
quid obstitit quo minus illuc adsurgeret nisi Lysimachus leoni
obiectus et Clitus hasta traiectus et Callisthenes mori iussus, quia
tres maximas uictorias totidem amicorum iniustis caedibus uicto
reddidit?
--- uicto reddidit ed.1651-1715] uictor edidit 'A'. ---
[IX.3.ext.2] Quam uehemens deinde aduersus populum Romanum Hamilcaris
odium! quattuor enim puerilis aetatis filios intuens eiusdem numeri
catulos leoninos in perniciem imperii nostri alere se praedicabat.
digna nutrimenta, quae in exitium patriae suae, ut euenit,
conuerterentur.
--- conuerterentur dett.] conuerterunt 'A', conuerterent Ac. ---
[IX.3.ext.3] E quibus Hannibal mature adeo patria uestigia subsecutus
est, ut eo exercitum in Hispaniam traiecturo et ob id sacrificante
viiii annorum natu altaria tenens iuraret se, cum primum per aetatem
potuisset, acerrimum hostem populi Romani futurum, <et>
pertinacissimis precibus instantis belli commilitium exprimeret.
--- patria dett.] patriae 'A', patris dett.
--- <et> pertinacissimis (ip. Halm)] pertinacissimis 'A', ante add. ut Ac. ---
idem significare cupiens quanto inter se odio Karthago et Roma
dissiderent, inflicto in terram pede suscitatoque puluere, tunc inter
eas finem fore belli dixit, cum alterutra [pars] in habitum pulueris
esset redacta.
--- pars LG] urbs PAc, om. dett. ---
[IX.3.ext.4] In puerili pectore tantum uis odii potuit, sed in
muliebri quoque aeque multum ualuit: namque Samiramis Assyriorum
regina, cum ei circa cultum capitis sui occupatae nuntiatum esset
Babylona defecisse, altera parte crinium adhuc soluta protinus ad eam
expugnandam cucurrit nec prius decorem capillorum in ordinem quam
urbem in potestatem suam redegit.
--- muliebri LG] mulieribus A. ---
quocirca statua eius Babylone posita est illo habitu, quo ad ultionem
exigendam celeritate praecipi<ti> tetendit.
--- praecipiti AcLcG] praecipi AL. ---
De auaritia.
[IX.4.praef.] Protrahatur etiam auaritia, latentium indagatrix
lucrorum, manifestae praedae auidissima uorago, neque habendi fructu
felix et cupiditate quaerendi miserrima.
[IX.4.1] Cum admodum locupleti L. Minucio Basilo falsum testamentum
quidam in Graecia subiecisset eiusdemque confirmandi gratia
potentissimos ciuitatis nostrae uiros, M. Crassum et Q. Hortensium,
quibus Minucius ignotus fuerat, tabulis heredes inseruisset, quamquam
euidens fraus erat, tamen uterque pecuniae cupidus facinoris alieni
munus non repudiauit.
--- Basilo dett. (sic Cic.)] Basilio 'A', Basillo PAc. ---
quantam culpam quam leniter retuli! lumina curiae, ornamenta fori,
quod scelus uindicare debebant, inhonesti lucri captura inuitati
auctoritatibus suis texerunt.
[IX.4.2] Verum aliquanto maiores uires in Q. Cassio exhibuit, qui in
Hispania Silium et Calpurnium, occidendi sui gratia cum pugionibus
deprehensos quinquagies sestertium ab illo, ab hoc sexagies pactus
dimisit. en quem dubites, si alterum tantum daretur, iugulum quoque
suum aequo animo illis fuisse praebiturum.
--- en quem (ip. Kempf)] at quem LG, at quin A, atqui vel an dett.
--- dubites AL] dubitas G. ---
[IX.4.3] Ceterum auaritia ante omnes L. Septimulei praecordia
possedit, qui, cum C. Gracchi familiaris fuisset, caput eius abscidere
et per urbem pilo fixum ferre sustinuit, quia Opimius consul auro id
se repensurum edixerat.
--- Septimulei Ac] Septimuli ALGc, Septimii G, Septimuleius P. ---
sunt qui tradant liquato plumbo eum cauatam partem capitis, quo
ponderosius esset, explesse. fuerit ille seditiosus, bono perierit
exemplo, clientis tamen scelesta famis in has usque iacentis iniurias
esurire non debuit.
[IX.4.ext.1] Odium merita Septimulei auaritia, Ptolomaei autem regis
Cypriorum risu prosequenda: nam cum anxiis sordibus magnas opes
corripuisset propterque eas periturum se uideret et ideo omni pecunia
inposita nauibus in altum processisset, ut classe perforata suo
arbitrio periret et hostes praeda carerent,
--- Septimulei L] Septimuli AGc, Septimii G. ---
non sustinuit mergere aurum et argentum, sed futurum necis suae
praemium domum reuexit. procul dubio hic non possedit diuitias, sed a
diuitiis possessus est, titulo rex insulae, animo pecuniae miserabile
mancipium.
De superbia et potentia.
[IX.5.1] Atque ut superbia quoque et inpotentia in conspicuo ponatur,
M. Fuluius Flaccus consul M. Plautii Hypsaei collega, cum
perniciosissimas rei publicae leges introduceret de ciuitate <Italiae>
danda et de prouocatione ad populum eorum, qui ciuitatem mutare
noluissent, aegre conpulsus est ut in curiam ueniret:
--- ciuitate <Italiae> (ip. Gertz)] ciuitate 'A'. ---
deinde partim monenti, partim oranti senatui ut incepto desisteret,
responsum non dedit. tyrannici spiritus consul haberetur, si aduersus
unum senatorem hoc modo se gessisset, quo Flaccus in totius amplissimi
ordinis contemnenda maiestate uersatus est.
[IX.5.2] Quae a M. quoque Druso tribuno pl. per summam contumeliam
uexata est: parum enim habuit L. Philippum consulem, quia interfari se
contionantem ausus fuerat, obtorta gula, et quidem non per uiatorem,
sed per clientem suum adeo uiolenter in carcerem praecipitem egisse,
ut multus e naribus eius cruor profunderetur,
--- interfari se dett.] inter se fari LG, interpellare (interpellatus P) Ac, fari inter se Gc. ---
uerum etiam, cum senatus ad eum misisset, ut in curiam ueniret,
"quare non potius" inquit "ipse in Hostiliam curiam propinquam
rostris, id est ad me, uenit?" piget adicere quod sequitur: tribunus
senatus imperium despexit, senatus tribuni uerbis paruit.
[IX.5.3] Cn. autem Pompeius quam insolenter! qui balineo egressus
ante pedes suos prostratum Hypsaeum ambitus reum, et nobilem uirum et
sibi amicum, iacentem reliquit contumeliosa uoce proculcatum: nihil
enim eum aliud agere quam ut conuiuium suum moraretur respondit, et
huius dicti conscius securo animo cenare potuit.
ille uero etiam in foro non erubuit P. Scipionem socerum suum legibus
<ob>noxium, quas ipse tulerat, in maxima quidem reorum [et] inlustrium
ruina muneris loco a iudicibus deposcere, maritalis lecti blanditiis
statum rei publicae temerando.
--- obnoxium P] noxium 'A'.
--- reorum et 'A'] reorum (ip. Eberhard).
--- temerando ed.1651-1715] temperando 'A'. ---
[IX.5.4] Taetrum facto pariter ac dicto M. Antonii conuiuium: nam cum
ad eum triumuirum Caesetii Rufi senatoris caput allatum esset,
auersantibus id ceteris propius admoueri iussit ac diu diligenterque
considerauit. cunctis deinde expectantibus quidnam esset dicturus,
"hunc ego" inquit "notum non habui". superba de senatore, inpotens de
occiso confessio.
[IX.5.ext.1] Satis multa de nostris: aliena nunc adiciantur.
Alexandri regis uirtus ac felicitas tribus insolentiae euidentissimis
gradibus exultauit: fastidio enim Philippi Iouem Hammonem patrem
asciuit, taedio morum et cultus Macedonici uestem et instituta Persica
adsumpsit, spreto mortali habitu diuinum, aemulatus est, nec fuit ei
pudori filium, ciuem, hominem dissimulare.
--- aemulatus Ac] caput latus LG, captatus Lc, imitatus P.
--- pudori Ac] pudoris 'A'. ---
[IX.5.ext.2] Iam Xerxes, cuius in nomine superbia et inpotentia
habitat, suo iure }crux{ tam insolenter, quod Graeciae indicturus
bellum adhibitis Asiae principibus, "ne uiderer" inquit "meo tantum
modo usus consilio, uos contraxi. ceterum mementote parendum magis
uobis esse quam suadendum".
adroganter, etiam si uictori repetere ei regiam contigisset: tam
deformiter uicti nescias utrum insolentius dictum an inprudentius.
--- inprudentius ed.1575-1655] in(m)pudentius 'A'. ---
[IX.5.ext.3] Hannibal autem Cannensis pugnae successu elatus nec
admisit quemquam ciuium suorum in castris nec responsum ulli <nisi>
per interpretem dedit. Maharbalem etiam, ante tabernaculum suum clara
uoce adfirmantem prospexisse quonam modo paucis diebus Romae in
Capitolio cenaret, aspernatus est. adeo felicitatis et moderationis
diuiduum contubernium est.
--- nisi AcG] om. A. ---
[IX.5.ext.4] Insolentiae uero inter Karthaginiensem et Campanum
senatum quasi aemulatio fuit: ille enim separato a plebe balineo
lauabatur, hic diuerso foro utebatur. quem morem Capuae aliquamdiu
retentum C. quoque Gracchi oratione in Plautium scripta patet.
De perfidia.
[IX.6.praef.] Occultum iam et insidiosum malum, perfidia, latebris
suis extrahatur. cuius efficacissimae uires sunt mentiri ac fallere,
fructus in aliquo admisso scelere consistit, tum certus, cum
credulitatem nefariis uinculis circumdedit, tantum inconmodi humano
generi adferens, quantum salutis bona fides praestat. habeat igitur
non minus reprehensionis quam illa laudis consequitur.
--- credulitatem Ac] crudelitatem 'A'. ---
[IX.6.1] Romulo regnante Spurius Tarpeius arci praeerat. cuius filiam
uirginem aquam sacris petitum extra moenia egressam Tatius ut armatos
Sabinos in arcem secum reciperet corrupit, mercedis nomine pactam quae
in sinistris manibus gerebant: erant autem <in> his armillae et anuli
magno ex pondere auri.
--- in (ip. Kempf)] om. 'A'. ---
loco potitum agmen Sabinorum puellam praemium flagitantem armis
obrutam necauit, perinde quasi promissum, quod ea quoque laeuis
gestauerant, solui<sse>t. absit reprehensio, quia inpia proditio
celeri poena uindicata est.
--- soluisset (ip. Kempf)] soluit 'A'. ---
[IX.6.2] Ser. quoque Galba summae perfidiae: trium enim Lusitaniae
ciuitatium conuocato populo tamquam de conmodis eius acturus viii, in
quibus flos iuuentutis consistebat, electa et armis exuta partim
trucidauit, partim uendidit. quo facinore maximam cladem barbarorum
magnitudine criminis antecessit.
[IX.6.3] Cn. autem Domitium summi generis et magni animi uirum nimia
gloriae cupiditas perfidum existere coegit: iratus namque Bituito regi
Aruernorum, quod [tum] suam et Allobrogum gentem se etiam tum in
prouincia morante ad Q. Fabii successoris sui dexteram confugere
hortatus esset, per conloquii simulationem arcessitum hospitioque
exceptum uinxit ac Romam naue deportandum curauit.
--- nimia (ip. Kempf)] nimiae 'A'.
--- Aruernorum PAc] Arbennorum 'A'. ---
cuius factum senatus neque probare potuit neque rescindere uoluit, ne
remissus in patriam Bituitus bellum renouaret. igitur eum Albam
custodiae causa relegauit.
[IX.6.4] Viriathi etiam caedes duplicem perfidiae accusationem
recipit, in amicis, quod eorum manibus interemptus est, in Q. Seruilio
Caepione consule, quia is sceleris huius auctor inpunitate promissa
fuit uictoriamque non meruit, sed emit.
--- recipit (ip. Kempf)] recepit 'A'. ---
[IX.6.ext.1] Verum ut ipsum fontem perfidiae contemplemur,
Karthaginienses Xanthippum Lacedaemonium, cuius optima opera primo
Punico bello usi fuerant et quo iuuante Atilium Regulum ceperant,
simulantes domum se reuehere, in alto merserunt,
quid tanto facinore petentes? an ne uictoriae eorum socius
superesset? extat nihilo minus, et quidem cum opprobrio, quem sine
ulla gloriae iactura inuiolatum reliquissent.
[IX.6.ext.2] Hannibal porro Nucerinos hortatu suo cum binis
uestimentis urbem inexpugnabilibus muris cinctam egressos uapore et
fumo balnearum strangulando, et Acerranorum senatum eadem ratione
extra moenia euocatum in profundum puteorum abiciendo nonne bellum
aduersus populum Romanum et Italiam professus aduersus ipsam fidem
acrius gessit, mendaciis et fallacia quasi praeclaris artibus gaudens?
quo euenit ut alioqui insignem nominis sui memoriam relicturus, in
dubio maiorne an peior uir haberi deberet poneret.
De ui et seditione.
[IX.7.1] Sed ut uiolentiae <et> seditionis tam togatae quam etiam
armatae facta referantur, L. Equitium, qui se Ti. Gracchi filium
simulabat tribunatumque aduersus leges <cum> L. Saturnino petebat, a
C. Mario quintum consulatum gerente in publicam custodiam ductum
populus claustris carceris conuulsis raptum humeris suis per summam
animorum alacritatem portauit.
--- gerente AcG] gerentem A. ---
[IX.7.2] idemque Q. Metellum censorem, quod ab eo tamquam Gracchi
filio censum recipere nolebat, lapidibus prosternere conatus est,
adfirmantem tres tantum modo filios Ti. Graccho fuisse, e quibus unum
in Sardinia stipendia merentem, alterum infantem Praeneste, tertium
post patris mortem natum Romae decessisse, neque oportere clarissimae
familiae ignotas sordes inseri,
cum interim inprouida concitatae multitudinis temeritas pro
inpudentia et audacia! aduersus consulatum et censuram tetendit
principesque suos omni petulantiae genere uexauit.
[IX.7.3] Vaesana haec tantum modo, illa etiam cruenta seditio:
populus enim Nunnium conpetitorem Saturnini nouem iam creatis tribunis
unoque loco duobus candidatis restante ui prius in aedes priuatas
conpulit, extractum deinde interemit, ut caede inte gerrimi ciuis
facultas apiscendae potestatis taeterrimo [ciui] daretur.
--- apiscendae A] adipiscendae GPAc.
--- ciui 'A'] homini P, del. (ip. Kempf). ---
[IX.7.4] Creditorum quoque consternatio aduersus Semproni Asellionis
praetoris urbani caput intolerabili modo exarsit. quem, quia causam
debitorum susceperat, concitati a L. Cassio tribuno pl. pro aede
Concordiae sacrificium facientem ab ipsis altaribus fugere extra forum
coactum inque tabernula latitantem praetextatum discerpserunt.
[IX.7.mil.Rom.1] Detestanda fori condicio, sed si castra respicias,
aeque magna orietur indignatio. cum C. Mario lege Sulpicia prouincia
Asia, ut aduersus Mitridatem bellum gereret, priuato decreta esset,
missum ab eo Gratidium legatum ad L. Sullam consulem accipiendarum
legionum causa milites trucidarunt,
procul dubio indignati, quod ab summo imperio ad eum, qui nullo in
honore uersaretur, transire cogerentur. sed quis ferat militem scita
plebis exitio legati corrigentem?
[IX.7.mil.Rom.2] Pro consule istud tam uiolenter exercitus, illud
aduersus consulem: Q. enim Pompeium Sullae collegam senatus iussu ad
exercitum Cn. Pompei, quem aliquamdiu inuita ciuitate obtinebat,
contendere ausum ambitiosi ducis inlecebris corrupti milites
sacrificare incipientem adorti in modum hostiae mactarunt tantumque
scelus, curia castris cedere se confessa, inultum abiit.
[IX.7.mil.Rom.3] Ille quoque exercitus nefarie uiolentus, qui C.
Carbonem, fratrem Carbonis ter consulis, propter bella ciuilia
dissolutam disciplinam militarem praefractius et rigidius astringere
conatum priuauit uita satiusque duxit maximo scelere coinquinari quam
prauos ac taetros mores mutare.
De temeritate.
[IX.8.praef.] Temeritatis etiam et subiti <et> uehementes sunt
impulsus, quorum ictibus hominum mentes concussae nec sua pericula
dispicere nec aliena facta iusta aestimatione prosequi ualent.
--- Temeritatis Ac] temeritas 'A'.
--- subiti et Ac] et subiti 'A', ut subiti Ac, ita subiti ut vel et subiti et dett. ---
[IX.8.1] Quam enim temere se Africanus superior ex Hispania duabus
quinqueremibus ad Syphacem traiecit, in unius Numidae infidis
praecordiis suam pariter et patriae salutem depositurus! itaque exiguo
momento maximae rei casus fluctuatus est, utrum interfector an
captiuus Scipionis Syphax fieret.
--- Scipionis Syphax ed.1611-71] Scipio Syphacis 'A'. ---
[IX.8.2] Nam C. Caesaris anceps conatus, etsi caelestium cura
protectus est, [non] tamen uix sine horrore animi referri potest:
--- non tamen uix 'A'] uix tamen Ac, tamen uix dett. ---
si quidem inpatiens legionum tardioris a Brundisio Apolloniam
traiectus per simulationem aduersae ualetudinis conuiuio egressus
maiestate sua seruili ueste occultata nauiculam conscendit <et> e
flumine Aoo maris Hadriatici saeua tempestate fauces petiit
protinusque in altum dirigi iusso nauigio multum ac diu contrariis
iactatus fluctibus tandem necessitati cessit.
--- et e dett.] e 'A'.
--- Aoo (ip. Gertz)] ac 'A', del. dett. ---
[IX.8.3] Age, illa quam execrabilis militum temeritas! fecit enim ut
A. Albinus, nobilitate, moribus, honorum omnium consummatione ciuis
eximius, propter falsas et inanes suspiciones in castris ab exercitu
lapidibus obrueretur, quodque accessionem indignationis non recipit,
oranti atque obsecranti duci a militibus causae dicendae potestas
negata est.
[IX.8.ext.1] Itaque minus miror apud trucem et saeuum animum
Hannibalis defensionis locum innoxio gubernatori non fuisse, quem a
Petilia classe Africam repetens freto adpulsus, dum tam paruo spatio
Italiam Siciliamque inter se diuisas non credit, uelut insidiosum
cursus rectorem interemit,
posteaque diligentius inspecta ueritate tunc absoluit, cum eius
innocentiae nihil ultra sepulcri honorem dari potuit. igitur angusti
atque aestuosi maris alto e tumulo speculatrix statua quam memoriae
Pelori tam Punicae temeritatis ultra citraque nauigantium oculis
conlocatum indicium est.
[IX.8.ext.2] Iam Atheniensium ciuitas ad uaesaniam usque temeraria,
quae x uniuersos imperatores suos, et quidem a pulcherrima uictoria
uenientis, capitali iudicio exceptos necauit, quod militum corpora
saeuitia maris interpellante sepulturae mandare non potuissent,
necessitatem puniens, cum honorare uirtutem deberet.
--- ad uaesaniam Ac] aduersariam 'A'. ---
De errore.
[IX.9.praef.] Temeritati proximus est error, quem ad modum ad
laedendum par, ita cui facilius quis ignouerit, quia non sua sponte,
sed uanis concitatus imaginibus culpae se inplicat. qui quam late in
pectoribus hominum uagetur si conplecti coner, uitio, de quo loquor,
sim obnoxius. paucos igitur eius lapsus referemus.
[IX.9.1] C. Heluius Cinna tribunus pl. ex funere C. Caesaris domum
suam petens populi manibus discerptus est pro Cornelio Cinna, in quem
saeuire se existimabat iratus ei, quod, cum adfinis esset Caesaris,
aduersus eum nefarie raptum impiam pro rostris orationem habuisset,
eoque errore propulsus est, ut caput Helui perinde atque Corneli
circa rogum Caesaris fixum iaculo ferret, officii sui, alieni erroris
piaculum miserabile!
[IX.9.2] Nam C. Cassium error a semet ipso poenas exigere coegit:
inter illum enim pugnae quattuor exercituum apud Philippos uarium
ipsisque ducibus ignotum euentum missus ab eo Ti<ti>nius centurio
nocturno tempore, ut specularetur quonam in statu res M. Bruti essent,
dum crebros excessus uiae petit, quia tenebrarum obscuritas hostesne
an conmilitones occurrerent dinoscere non sinebat, tardius ad Cassium rediit.
--- Titinius dett.] Tineus Ac, Tineius G, Tineo (... misso) P, Tineio Pc. ---
quem is exceptum ab hostibus omniaque in eorum potestatem recidisse
existimans finire uitam properauit, cum et castra hostium inuicem
capta et Bruti copiae magna ex parte incolumes essent.
Titini uero non obliteranda silentio uirtus, qui oculis paulisper haesit
inopinato iacentis ducis spectaculo attonitus, deinde profusus in lacrimas
--- Titini dett.] Tinei 'A'. ---
"etsi inprudens" inquit, "imperator, causa tibi mortis fui, tamen, ne
id ipsum inpunitum sit, accipe me fati tui comitem", superque exanime
corpus eius iugulo suo gladium capulo tenus demisit ac permixto
utriusque sanguine duplex uictima iacuit, pietatis haec, erroris illa.
[IX.9.3] Ceterum falsa opinatio nescio an praecipuam iniuriam Lartis
Tolumni Veientium regis penatibus intulerit: nam cum in tesserarum
prospero iactu per iocum conlusori dixisset "occide", et forte
Romanorum legati interuenissent, satellites eius errore uocis inpulsi
interficiendo legatos lusum ad inperium transtulerunt.
De ultione.
[IX.10.praef.] Vltionis autem quem ad modum acres, ita iusti aculei
sunt, qui lacessiti concitantur, acceptum dolorem <dolore> pensare
cupientes: quos latius conplecti non adtinet.
--- qui 'A'] quia dett.
--- dolorem dolore (ip. Kempf)] dolorem 'A'. ---
[IX.10.1] Tribunus pl. M. Flauius ad populum de Tusculanis retulit,
quod eorum consilio Veliternos Priuernatesque }crux{ rebellaturos diceret.
qui cum <cum> coniugibus ac liberis squalore obsiti supplices Romam
uenissent, accidit ut reliquis tribubus salutarem sententiam secutis
sola Pollia iudicaret oportere publice eos uerberatos securi percuti,
inbellem multitudinem sub corona uenire.
--- Flauius PAc] Fuluius G.
--- cum cum... Romam (ip. Kempf)] cum... Romam 'A', cum... obsiti cum... Romam Ac.
--- Pollia GcPAc] Pobilia G (ut vid.). ---
quam ob causam Papiria tribus, in qua plurimum postea Tusculani in
ciuitatem recepti potuerunt, neminem umquam candidatum Polliae tribus
fecit magistratum, ne ad eam ullus honor suffragiis <suis> perueniret,
quae illis uitam ac libertatem, quantum in ipsa fuit, ademerat.
--- Papiria dett.] Popiria A, Popilia G.
--- suffragiis suis dett.] suffragiis 'A', suis suffragiis dett. ---
[IX.10.2] Illam uero ultionem et senatus et consensus omnium
adprobauit: cum enim Adrianus ciuis Romanos, qui Vticae consistebant,
sordido imperio uexasset idcircoque ab his uiuus esset exustus, nec
quaestio ulla in urbe hac de re habita nec querella uersata est.
[IX.10.ext.1] Clarae ultionis utraque regina, et Tomyris, quae caput
Cyri abscisum in utrem humano sanguine repletum demitti iussit exprobrans
illi insatiabilem cruoris sitim simulque poenas occisi ab eo filii sui exigens,
--- Tomyris ed.1782] Thamyris 'A'Pc, Thameris Ac, Thomeris P. ---
et Berenice, quae Laodices insidiis interceptum sibi filium grauiter
ferens armata currum conscendit persecutaque satellitem regium,
crudelis operis ministrum nomine Caeneum, quem hasta nequiquam
petierat, saxo ictum prostrauit ac super eius corpus actis equis inter
infesta contrariae partis agmina ad domum, in qua interfecti pueri
corpus occultari arbitrabatur, perrexit.
--- Berenice G] Berenicae A.
--- Laodices 'A'] Laodicis Ac. ---
[IX.10.ext.2] Iasonem Thessalum Persarum regi bellum inferre parantem
an satis iusta ultio absumpserit ambiguae aestimationis est: Taxillo
enim gymnasiarcho a quibusdam iuuenibus pulsatum se questo permisit ut
aut tricenas ab his drachmas exigeret aut denas plagas singulis inponeret.
quo posteriore uindicta uso qui uapulauerant Iasonem interfecerunt,
animi, non corporis dolore poenae modum aestimantes. ceterum paruo
inritamento ingenui pudoris maximae rei expectatio subruta est,
quoniam opinione Graeciae tantum in spe Iasonis quantum in effectu
Alexandri reponitur.
Dicta improba aut facta scelerata.
[IX.11.praef.] Nunc, quatenus uitae humanae cum bona tum etiam mala
substitutis exemplorum imaginibus persequimur, dicta inproba et facta
scelerata referantur.
[IX.11.1] Vnde autem potius quam a Tullia ordiar, quia tempore
uetustissimum, conscientia nefarium, uoce monstri simile exemplum est?
cum carpento ueheretur et is, qui iumenta agebat, succussis frenis
constitisset, repentinae morae causam requisiuit,
et ut comperit corpus patris Seruii Tulli occisi ibi iacere, supra id
duci uehiculum iussit, quo celerius in conplexum interfectoris eius
Tarquinii ueniret. qua tam impia tamque probrosa festinatione non solum
se aeterna infamia, sed etiam ipsum uicum cognomine sceleris
conmaculauit.
[IX.11.2] Non tam atrox C. Fimbriae est factum et dictum, sed si per
se aestimetur, utrumque audacissimum. id egerat, ut Scaeuola in funere
C. Marii iugularetur. quem postquam ex uulnere recreatum conperit,
accusare apud populum instituit.
interrogatus deinde quid de eo secus dicturus esset, cui pro
sanctitate morum satis digna laudatio reddi non posset, respondit
obiecturum se illi quod parcius corpore telum recepisset. licentiam
furoris aegrae rei publicae gemitu prosequendam!
[IX.11.3] L. uero Catilina in senatu M. Cicerone incendium ab ipso
excitatum dicente "sentio", inquit "et quidem illud, si aqua non
potuero, ruina restinguam". quem quid aliud existimemus quam
conscientiae stimulis actum reum [a] se inchoati parricidii peregisse?
--- reum a se 'A'] reum dett. ---
[IX.11.4] Consternatum etiam Magi Chilonis amentia pectus, qui M.
Marcello datum a Caesare spiritum sua manu eripuit, uetus <amicus> et
Pompeianae militiae comes, indignatus aliquos sibi amicorum ab eo
praeferri: urbem enim a Mytilenis, quo se contulerat, repetentem in
Atheniensium portu pugione confodit
--- amicus Ac] om. 'A' (M. Marcello amico suo). ---
protinusque ad inritamenta uaesaniae suae trucidanda tetendit,
amicitiae hostis, diuini beneficii interceptor, publicae religionis,
quod ad salutem clarissimi ciuis recuperandam attinuit, acerba labes.
[IX.11.5] Hanc crudelitatem, cui nihil adici posse uidetur, C.
Toranius atrocitate parricidi superauit: namque triumuirorum partes
secutus proscripti patris sui praetorii et ornati uiri latebras,
aetatem notasque corporis, quibus agnosci posset, centurionibus
edidit, qui eum persecuti sunt.
senex de filii magis uita et incrementis quam de reliquo spiritu suo
sollicitus an incolumis esset et an imperatoribus satis faceret
interrogare eos coepit. e quibus unus "ab illo" inquit, "quem
tantopere diligis, demonstratus nostro ministerio filii indicio occideris",
protinusque pectus eius gladio traiecit. conlapsus itaque est
infelix, auctore caedis quam ipsa caede miserior.
[IX.11.6] Cuius fati acerbitatem L. Villius Annalis sortitus, cum in
campum ad quaestoria comitia filii descendens proscriptum se
cognosset, ad clientem suum confugit. sed ne fide eius tutus esse
posset, scelere nefarii iuuenis effectum est,
--- Villius A] Tullius G, Iulius PAc. ---
si quidem per ipsa uestigia patris militibus ductis occidendum eum in
conspectu suo obiecit, bis parricida, consilio prius, iterum
spectaculo.
[IX.11.7] Ne Vettius quidem Salassus proscriptus parum amari exitus.
quem latentem uxor interficiendum, quid dicam, tradidit an ipsa
iugulauit? quanto enim leuius est scelus, cui tantum modo manus abest?
[IX.11.ext.1] Illud autem facinus, quia externum est, tranquilliore
adfectu narrabitur. Scipione Africano patris et patrui memoriam
gladiatorio munere Karthagine Noua celebrante duo regis filii nuper
patre mortuo in harenam processerunt pollicitique sunt ibi se de regno
proeliaturos, quo spectaculum illud inlustrius pugna sua facerent.
eos cum Scipio monuisset ut uerbis quam ferro diiudicare mallent uter
regnare deberet, ac iam maior natu consilio eius obtemperaret, minor
corporis uiribus fretus in amentia perstitit initoque certamine
pertinacior impietas fortunae iudicio morte multata est.
--- diiudicare 'A'] diiudicari Ac, dimicare vel decernere dett. ---
[IX.11.ext.2] Mitridates autem multo sceleratius, qui non cum fratre
de paterno regno, sed cum ipso patre bellum de dominatione gessit. in
quo qui aut homines ullos adiutores inuenerit aut deos inuocare ausus
sit, prae<cipuam> admirationem habet.
--- praecipuam... habet ed.1651-1715] prae admiratione habet 'A', pro admiratione habetur Ac. ---
[IX.11.ext.3] Quamquam quid hoc quasi inusitatum illis gentibus
miremur, cum Sariaster aduersus patrem suum Tigranen Armeniae regem
ita cum amicis consenserit, ut omnes <e d>exteris manibus sanguinem
mitterent atque eum inuicem sorberent? vix ferrem pro salute parentis
tam cruenta conspiratione foedus facientem.
--- illis dett.] ullis 'A'.
--- e dexteris (ip. Halm)] dexteris Ac, exteris 'A'.
--- sorberent] sorberent Ac secundum Kempf (nunc nil nisi s et b legitur), soluerent 'A'.
--- ferrem ed.1611-71] ferrent 'A'. ---
[IX.11.ext.4] Sed quid ego ista consector aut quid his immoror, cum
unius parricidii cogitatione cuncta scelera superata cernam? omni
igitur impetu mentis, omnibus indignationis uiribus ad id lacerandum
pio magis quam ualido adfectu rapior:
quis enim amicitiae fide extincta genus humanum cruentis in tenebris
sepelire conatum profundo debitae execrationis satis efficacibus
uerbis adegerit? tu uidelicet efferatae barbariae immanitate
truculentior habenas Romani imperii, quas princeps parensque noster
salutari dextera continet, capere potuisti? aut te conpote furoris
mundus in suo statu mansisset?
urbem a Gallis captam et trecentorum inclytae gentis uirorum strage
foedatum <amnem Cremeram et> Alliensem diem et oppressos in Hispania
Scipiones et Trasimennum lacum et Cannas bellorumque ciuilium
domestico sagnuine manantis }crux{ furores amentibus propositis furoris tui
repraesentare et uincere uoluisti.
--- foedatum amnem Cremeram et (ip. Gertz)] foedatum 'A'. ---
sed uigilarunt oculi deorum, sidera suum uigorem obtinuerunt, arae,
puluinaria, templa praesenti numine uallata sunt, nihilque, quod pro
capite augusto ac patria excubare debuit, torporem sibi permisit, et
in primis auctor ac tutela nostrae incolumitatis ne excellentissima
merita sua totius orbis ruina conlaberentur diuino consilio prouidit.
itaque stat pax, ualent leges, sincerus priuati ac publici officii
tenor seruatur. qui autem haec uiolatis amicitiae foederibus temptauit
subuertere, omni cum stirpe sua populi Romani uiribus obtritus etiam
apud inferos, si tamen illuc receptus est, quae meretur supplicia
pendit.
De mortibus non uulgaribus.
[IX.12.praef.] Humanae autem uitae condicionem praecipue primus et
ultimus dies continet, quia plurimum interest quibus auspiciis
inchoetur et quo fine claudatur, ideoque eum demum felicem fuisse
iudicamus, cui et accipere lucem prospere et reddere placide contigit.
medii temporis cursus, prout fortuna gubernaculum rexit, modo aspero,
modo tranquillo motu peragitur, spe semper minor, dum et cupide uotis
extenditur et fere sine ratione consumitur. nam et si eo bene uti uelis, etiam
paruum amplissimum efficies, numerum annorum multitudine operum superando:
alioquin quid attinet inerti mora gaudere, si magis exigis uitam quam
adprobas? sed ne longius euager, eorum mentionem faciam, qui non
uulgari genere mortis absumpti sunt.
[IX.12.1] Tullus Hostilius fulmine ictus cum tota domo conflagrauit.
singularem fati sortem, qua accidit ut columen urbis in ipsa urbe
raptum ne supremo quidem funeris honore a ciuibus decorari posset,
caelesti flamma in eam condicionem redactum, ut eosdem penates et
regiam et rogum et sepulcrum haberet.
--- eam condicionem ed.1567-92] eadem condicione 'A'.
--- redactum AGc] reductum G. ---
[IX.12.2] Vix ueri simile est in eripiendo spiritu idem gaudium
potuisse quod fulmen, et tamen idem ualuit. nuntiata enim clade, quae
ad lacum Trasimennum inciderat, altera <mater>, sospiti filio ad ipsam
portam facta obuia, in conplexu eius expirauit,
--- altera mater PAc (sed mat in ras.)] altera G. ---
altera, cum falso mortis filii nuntio maesta domi sederet, ad primum
conspectum redeuntis exanimata est. genus casus inusitatum! quas dolor
<non> extinxerat, laetitia consumpsit. Sed minus miror, quod mulieres.
[IX.12.3] M'. Iuuentius Thalna consul, collega Ti. Gracchi consulis iterum,
cum in Corsica, quam nuper subegerat, sacrificaret, receptis litteris decretas ei
a senatu supplicationes nuntiantibus, intento illas animo legens caligine
<ob>orta ante foculum conlapsus mortuus humi iacuit.
--- M'. (ip. Kempf)] M. 'A'P.
--- Iuuentius AcGP] Inuentius A.
--- Thalna (ip. Kempf)] Talna G, om. P. ---
quem quid aliud quam nimio gaudio enectum putemus? en cui Numantia
aut Karthago excindenda traderetur!
--- excindenda (ip. Halm)] excidenda 'A'. ---
[IX.12.4] Maioris aliquanto spiritus dux Q. Catulus, Cimbrici
triumphi C. Mario particeps a senatu datus, sed exitus uiolentioris:
namque ab hoc eodem Mario postea propter ciuiles dissensiones mori
iussus, recenti calce inlito multoque igni percalefacto cubiculo se
inclusum peremit. cuius <...> tam dira necessitas maximus Marianae
gloriae rubor extitit.
--- cuius <...> (ip. Kempf)] cuius 'A'. ---
[IX.12.5] Qua tempestate rei publicae L. quoque Cornelius Merula
consularis et flamen Dialis, ne ludibrio insolentissimis uictoribus
esset, in Iouis sacrario uenis incisis contumeliosae mortis
denuntiationem effugit, sacerdotisque sui sanguine uetustissimi foci
maduerunt.
[IX.12.6] Acer etiam et animosus uitae exitus Herenni Siculi, quo C.
Gracchus et aruspice et amico usus fuerat: nam cum eo nomine in
carcerem duceretur, in postem eius inliso capite in ipso ignominiae
aditu concidit ac spiritum posuit, uno gradu a publico supplicio
manuque carnificis citerior.
[IX.12.7] Consimili impetu mortis C. Licinius Macer uir praetorius,
Calui pater, repetundarum reus, dum sententiae diriberentur, [in]
maenianum conscendit. si quidem, cum M. Ciceronem, qui id iudicium
cogebat, praetextam ponentem uidisset, misit ad eum qui diceret se non
damnatum, sed reum perisse, nec sua bona hastae posse subici,
--- diriberentur ed.1567-92] diriuerentur A, diriuarentur G, dicerentur PAc.
--- in 'A'] om. P. ---
ac protinus sudario, quod forte in manu habebat, ore et faucibus suis
coartatis incluso spiritu poenam morte praecucurrit. qua cognita re
Cicero de eo nihil pronuntiauit. igitur inlustris ingenii orator et ab
inopia rei familiaris et a crimine domesticae damnationis inusitato
paterni fati genere uindicatus est.
[IX.12.8] Fortis huius mors, illorum perridicula: Cornelius enim
Gallus praetorius et T. Etereius, eques Romanus, inter usum [puerilis]
ueneris absumpti sunt. quamquam quorsum attinet eorum cauillari fata,
quos non libido sua, sed fragilitatis humanae ratio abstulit?
fine namque uitae nostrae uariis et occultis causis exposito interdum
quae inmerentia <sunt>, supremi fati titulum occupant, cum magis in
tempus mortis incidant quam ipsa mortem accersant.
--- quae... sunt dett.] quae immerentia 'A', quae sunt dett. ---
[IX.12.ext.1] Sunt et externae mortes dignae adnotatu. qualis in
primis Comae, quem ferunt maximi latronum ducis Cleonis fratrem fuisse:
--- Cleonis PAc] Deogenis 'A', Deonis Ac. ---
is enim ad <P.> Rupilium consulem Hennam, quam praedones
tenuerant, in potestatem nostram redactam perductus, cum de uiribus et
conatibus fugitiuorum interrogaretur, sumpto tempore ad se colligendum
caput operuit innixusque genibus conpresso spiritu inter ipsas custodum
manus inque conspectu summi imperii exoptata securitate adquieuit.
--- P. P] om. 'A'. ---
torqueant se miseri, quibus extingui quam superesse utilius est, in
trepido et anxio consilio quanam ratione uita exeant quaerentes:
ferrum acuant, uenena temperent, laqueos adprehendant, uastas
altitudines circumspiciant, tamquam magno apparatu aut exquisita
molitione opus sit, ut corporis atque animi infirmo uinculo cohaerens
societas dirimatur.
nihil horum Coma, sed intra pectus inclusa anima finem sui repperit:
enimuero non nimio studio retinendum bonum, cuius caduca possessio tam
leui adflatu uiolentiae concussa dilabi potuit.
[IX.12.ext.2] Aeschyli uero poetae excessus quem ad modum non
uoluntarius, sic propter nouitatem casus referendus. in Sicilia
moenibus urbis, in qua morabatur, egressus aprico in loco resedit.
super quem aquila testudinem ferens elusa splendore capitis erat enim
capillis uacuum perinde atque lapidi eam inlisit, ut fractae carne
uesceretur, eoque ictu origo et principium fortioris tragoediae
extinctum est.
[IX.12.ext.3] Non uulgaris etiam Homeri mortis causa fertur, qui in
<Io> insula, quia quaestionem a piscatoribus positam soluere non
potuisset, dolore absumptus creditur.
--- Io (ip. Kempf)] om. 'A'. ---
[IX.12.ext.4] Sed atrocius aliquanto Euripides finitus est: ab
Archelai enim regis cena in Macedonia domum hospitalem repetens, canum
morsibus laniatus obiit: crudelitas fati tanto ingenio non debita.
[IX.12.ext.5] Sicut illi excessus inlustrium poetarum et moribus et
operibus indignissimi: Sophocles ultimae iam senectutis, cum in
certamen tragoediam demisisset, ancipiti sententiarum euentu diu
sollicitus, aliquando tamen una sententia uictor causam mortis gaudium
habuit.
--- certamen P] certamine 'A'.
--- demisisset (ip. Kempf)] dimisisset GP, dixisset Ac. ---
[IX.12.ext.6] Philemonem autem uis risus inmoderati abstulit. paratas ei ficus
atque in conspectu positas asello consumente puerum ut illum abigeret inclamauit.
qui cum iam comestis omnibus superuenisset, "quoniam" inquit "tam tardus fuisti,
da nunc merum asello". ac protinus urbanitatem dicti crebro anhelitu cachinnorum
prosecutus, senile guttur salebris spiritus grauauit.
[IX.12.ext.7] At Pindarus, cum in gymnasio super gremium pueri, quo
unice delectabatur, capite posito quieti se dedisset, non prius
decessisse cognitus est quam gymnasiarcho claudere iam eum locum
uolente nequiquam excitaretur. cui quidem crediderim eadem benignitate
deorum et tantum poeticae facundiae et tam placidum uitae finem
attributum.
[IX.12.ext.8] Sicut Anacreonti quoque, quem usitatum humanae uitae
modum supergressum [dum] passae uuae suco tenues et exiles uirium
reliquias fouentem unius grani pertinacior in aridis faucibus mora
absumpsit.
--- usitatum dett.] uis tantum 'A', bis statum Ac.
--- supergressum dum G] supergressum Ac.
--- mora (ip. Madvig)] (h)umor 'A'. ---
[IX.12.ext.9] Iungam illos, quos et propositum et exitus pares fecit.
Milo Crotoniates, cum iter faciens quercum in agro cuneis adactis
fissam uidisset, fretus uiribus accessit ad eam insertisque manibus
diuellere conatus est. quas arbor excussis cuneis in suam naturam
reuocata conpressit eumque cum tot gymnicis palmis lacerandum feris
praebuit.
[IX.12.ext.10] Item Polydamas athleta tempestate speluncam subire
coactus [est], nimio et subito incursu aquae labefactata ea ac ruente,
ceteris comitibus fuga periculi egressis solus restitit tamquam
humeris suis totius ruinae molem sustentaturus, sed pondere omni
corpore humano potentiore <op>pressus imbris petitam latebram dementis
facti sepulcrum habuit.
--- coactus est 'A'] coactus ed.1478.
--- oppressus (ip. Gertz)] pressus 'A' (-u- A).
--- facti (ip. Kellerbauer)] fati 'A'. ---
possunt hi praebere documentum nimio robore membrorum uigorem mentis
hebescere, quasi, abnuente natura utriusque boni largitionem, [ne]
supra mortalem sit felicitatem eundem et ualentissimum esse et
sapientissimum.
--- ne supra 'A'] supra (ip. Foertsch). ---
De cupiditate uitae.
[IX.13.praef.] Verum quia excessus e uita et fortuitos et uiriles,
quosdam etiam temerarios oratione attigimus, subiciamus nunc
aestimationi enerues et effeminatos, ut ipsa conparatione pateat
quanto non solum fortior, sed etiam sapientior mortis interdum quam
uitae sit cupiditas.
[IX.13.1] M'. Aquilius, cum sibi gloriose <extingui> posset,
Mithridati maluit turpiter seruire. quem non<ne> aliquis merito
dixerit Pontico supplicio quam Romano imperio digniorem, quoniam
conmisit ut priuatum obprobium publicus rubor existeret?
--- M'. ed.1567-92] M(arcus) 'A'P.
--- quem nonne ed.1651-1715] quem G, quem non A. ---
[IX.13.2] Cn. quoque Carbo magnae uerecundiae est Latinis annalibus.
tertio in consulatu suo iussu Pompei in Sicilia ad supplicium ductus
petiit a militibus demisse et flebiliter ut sibi aluum leuare prius
quam expiraret liceret, quo miserrimae lucis usu diutius frueretur, eo
<us>que moram trahens, donec caput eius sordido in loco sedentis abscideretur.
--- eo usque ed.1502-34] eoque 'A'. ---
ipsa uerba tale flagitium narrantis secum luctantur, nec silentio
amica, quia occultari non meretur, neque relationi familiaria, quia
dictu fastidienda sunt.
[IX.13.3] Quid, <D.> Brutus exiguom et infelix momentum uitae quanto
dedecore emit! qui a Furio, quem ad eum occidendum Antonius miserat,
conprehensus, non solum ceruicem gladio subtraxit, sed etiam
constantius eam praebere admonitus ipsis his uerbis iurauit:
--- D. P] om. 'A'. ---
"ita uiuam, dabo". <o> cunctationem fati aerumnosam! o iurandi
stolidam fidem! sed hos tu furores inmoderata retinendi spiritus
dulcedo subicis sanae rationis modum expugnando, quae uitam diligere,
mortem non timere praecepit.
--- o dett.] om. 'A'.
--- aerumnosam LcG] erumnosam Ac, aerum nos amo (iurandi) L.
--- praecepit AL] praecipit G. ---
[IX.13.ext.1] Eadem Xerxen regem pro totius Asiae armata iuuentute,
quod intra centum annos esset obitura, profundere lacrimas coegisti.
qui mihi specie alienam, re uera suam condicionem deplorasse uidetur,
opum magnitudine quam altiore animi sensu felicior: quis enim
mediocriter prudens mortalem se natum fleuerit?
--- alienam AL] aliena G. ---
Quam exquisita custodia usi sint quibus suspecti domestici fuerunt.
[IX.13.ext.2] Referam nunc eos, quibus aliquos suspectos habentibus
exquisitior sui quaesita custodia est: nec a miserrimo, sed ab eo, qui
inter paucos felicissimus fuisse creditur, incipiam.
Masinissa rex parum fidei in pectoribus hominum reponens salutem suam
custodia canum uallauit. quo tam late patens imperium? quo tantum
liberorum numerum? quo denique tam arta beniuolentia constrictam
Romanam amicitiam, si ad hanc tuendam nihil canino latratu ac morsu
ualentius duxit?
--- constrictam Romanam amicitiam ed.1567-92] constricta Romana amicitia 'A', constricta Romanam amicitiam dett.
--- hanc tuendam (ip. Wensky)] haec tuenda 'A'. ---
[IX.13.ext.3] Hoc rege infelicior Alexander, cuius praecordia hinc
amor, hinc metus torserunt: nam cum infinito ardore coniugis Thebes
teneretur, ad ea[nde]m ex epulis in cubiculum ueniens barbarum
conpunctum notis Thraciis stricto gladio iubebat anteire, nec prius se
eidem lecto committebat quam a stipatoribus diligenter esset scrutatus.
--- eandem 'A'] eam (ip. Kempf).
--- conpunctum AcGc] coniunctum A, conpinctum G (ut vid.). ---
supplicium irato deorum numine conpositum, neque libidini neque
timori posse imperare. cuius timoris eadem et causa et finis fuit:
Alexandrum enim Thebe paelicatus ira mota interemit.
--- timoris dett.] tempore LG. ---
[IX.13.ext.4] Age, Dionysius Syracusanorum tyrannus huiusce tormenti
quam longa fabula! qui duodequadraginta annorum dominationem in hunc
modum peregit. summotis amicis in eorum locum ferocissimarum gentium
homines et a familiis locupletium electos praeualidos seruos, quibus
latera sua conmitteret, substituit. tonsorum quoque metu tondere
filias suas docuit.
quarum ipsarum, postquam adultae aetati adpropinquabant, manibus
ferrum non ausus conmittere, instituit ut candentibus iuglandium nucum
putaminibus barbam sibi et capillum adurerent. nec securiorem maritum
egit quam patrem. duarum enim eodem tempore, Aristomaches Syracusanae et
Locrensis Doridis, matrimoniis inligatus neutrius umquam nisi excussae conplexum petiit
--- candentibus (ip. Kempf)] candentium 'A'.
--- iuglandium PAc] gladium AL, glandium G.
--- nucum putaminibus PAc] nuncupatam manibus ALc, sic, sed minibus L, putaminibus G. ---
atque etiam cubicularem lectum perinde quasi castra lata fossa
cinxit, in quem se ligneo ponte recipiebat, cum forem cubiculi
extrinsecus a custodibus opertam interiore claustro ipse diligenter
obserasset.
--- interiore ed.1575-1655] interiorem LG. ---
De similitudine formae.
[IX.14.praef.] De similitudine autem oris et totius corporis altiore
doctrina praediti subtilius disputant, eorumque alii in ea sunt
opinione ut existiment illam origini et contextui sanguinis
respondere, nec paruum argumentum ex ceteris animalibus trahunt, quae
fere gignentibus similia nascuntur.
alii negant hanc esse certam naturae legem, sed species mortalium,
prout fortuita sors conceptionis obtulit, attribui, atque ideo
plerumque ex speciosis deformis et ex robustis inualidos partus edi.
<igi>tur, quoniam ista quaestio in ambiguo uersatur, pauca inter
alienos conspectae similitudinis exempla referemus.
--- edi. igitur (ip. Kempf)] editur 'A', edi uerum Ac. ---
[IX.14.1] Magno Pompeio Vibius ingenuae stirpis et Publicius
libertinus ita similes fuerunt, ut permutato statu et Pompeius in
illis et illi in Pompeio salutari possent. certe, quocumque aut Vibius
aut Publicius accesserant, ora hominum in se obuertebant, uno quoque
speciem amplissimi ciuis in personis mediocribus adnotante.
[IX.14.2] Quod quidem fortuitum ludibrium quasi hereditarium ad eum
penetrauit: nam pater quoque eius eo usque Menogenis coci sui similis
esse uisus est, ut uir et armis praepotens et ferox animo sordidum
eius nomen repellere a se non ualuerit.
[IX.14.3] Eximiae uero nobilitatis adulescens Cornelius Scipio, cum
plurimis et clarissimis familie suae cognominibus abundaret, in
seruilem Serapionis appellationem uulgi sermone inpactus est, quod
huiusce nominis uictimari <per>quam similis erat. neque illi aut morum
probitas aut respectus tot imaginum quo minus hac contumelia
aspergeretur opitulata sunt.
--- perquam similis (ip. Kellerbauer)] quam similis 'A', persimilis P. ---
[IX.14.4] Generosissimum consulatus collegium Lentuli et Metelli
fuit. qui ambo in scaena propter similitudinem histrionum propemodum
spectati sunt. sed alter ex quodam secundarum cognomen Spintheris
traxit, alter, nisi Nepotis a moribus accepisset, Pamphili tertiarum,
cui simillimus esse ferebatur, habuisset.
[IX.14.5] At M. Messala consularis et censorius Menogenis Curioque
omnibus honoribus abundans Burbulei, ille propter oris aspectum, hic
propter parem corporis motum, uterque scaenici nomen coactus est
recipere. Abunde sint haec de domesticis, quoniam et personis sunt
excellentia et non obscura notitia celebrantur.
[IX.14.ext.1] Regi Antiocho unus ex aequalibus et ipse regiae stirpis
nomine Artemo perquam similis fuisse traditur. quem Laodice uxor
Antiochi interfecto uiro dissimulandi sceleris gratia in lectulo
perinde quasi ipsum regem aegrum conlocauit admissumque uniuersum
populum et sermone eius et uultu consimili fefellit, credideruntque
homines ab Antiocho moriente Laodicen et natos eius sibi conmendari.
[IX.14.ext.2] Hybrean autem Mylasenum copiosae atque concitatae
facundiae oratorem Cymaeorum seruo strigmenta gymnasii colligenti
tantum non germanum fratrem totius Asiae oculi adsignarunt: ita
liniamentis oris et omnium membrorum conpares erant.
[IX.14.ext.3] Ille uero, quem in Sicilia prouinciae <rect>oris
admodum similem fuisse constat, petulantis animi: pro consule enim
dicente mirari se quapropter sui tam similis esset, cum pater suus in
eam prouinciam numquam accessisset, "at meus" inquit "Romam accessit":
--- prouinciae rectoris (ip. Gertz)] praetoris G, praetoriis AL, proconsulis vel Surae proconsulis dett. ---
ioco namque lacessitam matris suae pudicitiam inuicem suspicione in
matrem eius reiecta audacius quam uirgis et securibus subiecto
conueniebat ultus est.
De his qui infimo loco nati mendacio se clarissimis familiis inserere
conati sunt.
[IX.15.praef.] Sed tolerabilis haec et uni tantum modo anceps
temeritas. quod sequitur inpudentiae genus nec ferendum ullo modo
periculique cum priuatim tum etiam publice late patentis.
[IX.15.1] Nam ut Equitium Firmo Piceno monstrum ueniens, relatum iam
in huiusce libri superiore parte, praeteream, cuius in amplectendo Ti.
Graccho patre euidens mendacium turbulento uulgi errore, amplissima
tribunatus potestate uallatum est, Herophilus ocularius medicus C.
Marium VII consulem auum sibi uindicando [ita se] extudit, ut et
coloniae se ueteranorum complures et municipia splendida collegiaque
fere omnia patronum adoptarent.
--- ocularius P] equarius AcG, aequarius AL.
--- ita se extudit (ip. Gertz)] extulit LG, ita se extulit dett. ---
quin etiam cum C. Caesar Cn. Pompeio adulescente in Hispania oppresso
populum in hortis suis admisisset, proximo intercolumnio paene pari
studio frequentiae salutatus est. quod nisi diuinae Caesaris uires
huic erubescendae procellae obstitissent, simile uulnus res publica
excepisset atque in Equitio acceperat.
ceterum decreto eius extra Italiam relegatus, postquam ille caelo
receptus est, in urbem rediit et consilium interficiendi senatus
capere sustinuit. quo nomine iussu patrum necatus in carcere seras
prompti animi ad omne moliendum scelus poenas pependit.
[IX.15.2] Ne diui quidem Augusti etiam nunc terras regentis
excellentissimum numen intemptatum ab hoc iniuriae genere. extitit qui
clarissimae ac sanctissimae sororis eius Octauiae utero se genitum
fingere auderet, propter summam autem inbecillitatem corporis ab eo,
cui datus erat, perinde atque ipsius filium retentum, subiecto in
locum suum proprio filio, diceret, uidelicet
ut eodem tempore sanctissimi penates et ueri sanguinis memoria
spoliarentur et falsi sordida contagione inquinarentur. sed dum plenis
inpudentiae uelis ad summum audaciae gradum fertur, imperio Augusti
remo publicae triremis adfixus est.
[IX.15.3] Repertus est etiam qui se diceret esse Q. Sertorii filium,
quem ut agnosceret uxor eius nulla ui conpelli potuit.
[IX.15.4] Quid Trebellius Calca, quam adseueranter se Clodium tulit!
et quidem dum de bonis eius contendit, in centumuirale iudicium adeo
fauorabilis descendit, ut uix iustis et aequis sententiis consternatio
populi ullum relinqueret locum. in illa tamen quaestione neque
calumniae petitoris neque uiolentiae plebis iudicantium religio
cessit.
[IX.15.5] Multo fortius ille, qui Cornelio Sulla rerum potiente in
domum Cn. Asini Dionis inrupit filiumque eius patriis penatibus
expulit uociferando non illum, sed se Dione esse procreatum.
uerum postquam a Sullana uiolentia Caesariana aequitas <rem publicam>
reduxit, gubernacula Romani imperii iustiore principe obtinente in
publica custodia spiritum posuit.
[IX.15.ext.1] Eodem praeside rei publicae in consimili mendacio
muliebris temeritas Mediolani repressa est. si quidem cum se pro
Rubria quaedam, perinde ac falso credita esset incendio perisse, nihil
ad se pertinentibus bonis insereret neque ei aut tractus eius
splendidi testes aut cohortis Augustae fauor deesset, propter
inexpugnabilem Caesaris constantiam inrita nefarii propositi abiit.
[IX.15.ext.2] Idem barbarum quendam ob eximiam similitudinem
Cappadociae regnum adfectantem, tamquam Ari<ar>athes esset, quem a M.
Antonio interemptum luce clarius erat, quamquam paene totius orientis
ciuitatium et gentium credula suffragatione fultum caput imperio
dementer inminens iusto inpendere supplicio coegit.