INCIPIT
LIBER DE AMORE ET DILECTIONE DEI
ET PROXIMI ET ALIARUM RERUM
ET DE FORMA VITAE
LIBER PRIMUS.
Initium mei tractatus "sit in nomine Domine, a quo cuncta bona procedunt, et a
quo est omne datum optimum, et omne donum perfectum descendens a patre
luminum."
Quanto amore quantaque dilectione mea paterna caritas tuam diligat
filialem subiectionem, vix tibi possem narrare, vel lingua mea posset aliquatenus
explicari.
Volens igitur ego Albertanus te filium meum Vincentium bonis moribus
conformare, ac de amore et dilectione Dei et proximi et aliarum rerum et de
forma vitae instruere, in primis duo credo tibi fore precipue necessaria: doctrinam
videlicet ac loquelam. Primo enim debes discere, postea vero loqui.
Nam ut ait
Ihesus filius Sirac, "Ante iuditium para iustitiam, et antequam loquaris disce."
Et
Salomon dixit, "Qui prius loquitur quam discat, ad contemptum et irrisionem
properat."
Doctrinam ergo primo audias, deinde animo discas, postea vero mente
retineas; animo enim vivimus, animo adiscimus, mente vero retinemus.
[CAPUT I.]
De doctrina.
Doctrinam igitur audire debes, ut habeas scienciam. Nam ut ait Salomon, "Qui
diligit doctrinam, diligit scientiam; qui autem odit increpationes insipiens est."
Et
alibi, "Accipite disciplinam meam, et non pecuniam; doctrinam magis quam
aurum eligite."
Et alibi, "Qui altam facit domum suam querit ruinam, et qui evitat
discere incidet in mala." "Doctrina enim bona dabit gratiam."
Et alibi, "Cor
prudens possidebit scientiam, et auris sapientum querit doctrinam."
Et alibi, "Non
cesses, fili, audire doctrinam, nec ignores sermones scientie."
Et alibi, "Ingrediatur
ad doctrinam cor tuum, et aures tue ad verba scientie."
Et Ihesus filius Sirac dixit,
"Fili, a iuventute tua excipe doctrinam, et usque ad canos invenies sapientiam."
Et
alibi, "Doctrinam oris audite, fili; et qui custodierit illam non peribit labiis suis, nec
scandalizabitur in operibus nequissimis."
Et alius sapiens dixit,
Cum sine doctrina nil proficiat medicina,
Nec sine doctrina fugiat lepus ora canina,
Nec sine doctrina pupem ferat unda marina,
Nec sine doctrina panem det trita farina.
Audi doctrinam, si vis vitare ruinam.
Doctrina vero tua initium habeat, sed te vivente ut mens tua alatur non debet
habere finem; "mens enim hominis discendo alitur et vivendo at audiendi ratione
ducitur," finem non debet habere.
Ut ait sapiens in lege, "Et si pedem in sepulcro
haberem, adhuc discere vellem."
Et alibi dicitur, "Discendo non defeceris;" idem
"enim debet esse finis discendi quem et vivendi."
Idem et Cato ait,
Instrue preceptis animum, ne discere cessas;
Nam sine doctrina vita est quasi mortis ymago.
Et alibi,
Cum tibi contingerit studio cognoscere multa,
Fac discas multa, vita nescire doceri.
Et alibi,
Discere ne cessas, cura sapientia crescit:
Rara datur longo prudentia temporis usu.
Et iterum,
Disce sed a doctis, indoctos ipse doceto:
Propaganda etenim est rerum doctrina bonarum.
Nam qui alios docet se ipsum instruit. Inde Martialis dixit,
Discendi modus enim, dum te nescire videbis;
Disce, sed assidue; disce, sed ut sapias.
Sumpta parum, prodest, que mox emittitur esca;
Bos, quibus est pastus, ruminat hec eadem.
Semper ergo discendum est, quia ut ait Seneca, "Dediscis, si nichil discis."
Nec
debes cessare acqiurere doctrinam vel scientiam propter pudorem. Ut ait quidam
philosophus, "Qui brevi tempore pro pudore disciplinam non patitur, omni
tempore in pudore insipientie permanebit."
Et alius dixit, "Quicumque erubuerit
sapientiam investigare ab aliis, magis erubescet eandem a se ipso requiri."
Investigare igitur doctrinam debes a peritioribus. Ait enim Cassiodorus, "Semper
gratum est de doctrina loqui cum peritioribus."
Propter verecundiam ergo non
debes cessare a quolibet discere. Ait enim Cato,
Ne pudiat que nescieris te velle doceri:
Scire aliquid laus est; culpa est nil discere velle.
Inde Plato dixit, "Malo enim aliena pudenter adiscere, quam mea impudenter
ignorare."
[CAPUT II.]
De locutione et cohibendo spiritu et lingua cohercenda.
Post doctrinam dixi tibi loquela fore necessaria, que loquela sive loquela sive
locutio a spiritu procedit. Et per spiritum ad os producitur, atque lingue artificio
exercetur.
Ad hoc ergo ut locutio tua bona et recta sit utilisque permaneat, in
primis debes cohibere spiritum tuum, ne prorumpat ad os tuum, et linguam
inducat ad locutionem inutilem. Nam ut ait Salomon in Proverbiis, "Sicut urbs
patens et sine murorum ambitu, ita vir qui non potest cohibere spiritum suum."
Secundo debes custodire os tuum, et hostium circumstancie labiis tuis apponere,
et ori tuo frenos rectos, et verbis tuis facere stateram. Nam ut Salomon sit in
Proverbiis, "Qui custodit os suum custodit animam suam; qui autem
inconsideratus est ad loquendum, sentiet mala."
Et propheta rogavit Dominum
dicens: "Appone ori meo custodiam, et hostium circumstantie labiis meis."
Et
Ihesus filius Syrac dixit, "Si tibi est intellectus, responde proximo; sin autem, sit
manus tua super os tuum, ne capiaris in verbo indisciplinato, et confundaris."
Et alibi,
Aurum tuum et argentum confla, et verbis tuis facito stateram, et frenos ori tuo
rectos; et attende ne forte labaris in lingua, et cadas in conspectu insidiantium tibi,
et sit casus tuus insanabilis in morte.
Freno itaque ori tuo inposito, cum a sapiente dicatur, "Mors et vita in manu
lingue,"
et alibi, "Verbosa lingua malitis indicium est,"
et in proverbio dicatur,
"Osse caret lingua, sed frangit dorsa maligna,"
et a Seneca dicatur, "Cotidiana
fornax nostra est lingua,"
oportet te linguam tuam coartare, cohercere,
conpescere, atque prout possibile est, dogmare. Nam ut ait Cato,
Virtutem primam puto compescere linguam;
Proximus est ille Deo, qui sit ratione tacere.
Ideo autem dixi "prout possibile est," quia ut ait beatus Iacobus in epistola sua,
"Natura bestiarum, et serpentium, ac volucrum, et ceterorum domatur et domita
sunt a natura humana. Linguam autem suam nemo domare potest."
Sed licet
lingua ad plenum dogmari non possit, cohercenda est tamen et coartanda ut sit
verax et non mendax. Secundum verbum Domini qui ait, "Sit sermo vester, est,
est: non, non: quod amplius est, a malo."
Linguam enim mendacem et seminantem inter fratres discordiam odit Dominus,
et detestatur anima eius.
Unde Salomon ait, "Sex sunt que odit Dominus, et
septimum detestatur anima eius: oculos sublimes, linguam mendacem, cor
machinans cogitationes pravas, proferentem mendatium, testem fallacem, pedes
veloces ad currendum in malum, et manus veloces ad effundendum sanguinem, et
seminantem inter fratres discordias."
Et alibi in Ecclesiastico legitur, "Pocior
diligendus est fur quam assiduus in mendacio."
Et alius dixit, "Acquiesce veritati
sive a te prolate sive tibi oblate."
Nam ut ait Cassiodorus, "Pessima consuetudo
est despicere veritatem."
Et veritatem intelligo puram, in qua nichil inmisceatur
falsitatis. Nam ut idem ait, "Bonum est verum, si non aliquid illi immisceatur
adversi."
Super omnia post Deum veritas est collenda, que sola Deo homines proximos
facit cum et ipse Deus veritas sit.
Et alibi Ihesus Syrac dixit, "Ante omnia opera
tua verbum verax precedat te, et ante omnem actum consilium stabile."
Et alibi
Salomon rogavit Dominum, dicens: "Duo rogavi te, Domine, ne deneges mihi
antequam moriar: vanitatem et verba mendacij longe fac a me."
Ita ergo veritatem loqui debes, ut dictum tuum habeat pondus iuris iurandi, et nil
intersit tuam sinplicem assertionem, et iusiurandum. Nam Seneca dixit, "Dictum,
cuius non habet iurisiurandi pondus, eius quoque iurisiurandi pondus vile est."
Et
sic veritatem sequendo aliis semper bene poteris respondere. Nam ut ait quidam
sapiens, "Levis responsio veri [ubi?] veritatis est administratio."
Et alibi dictum
est, "Non multum laborat qui falsitatem veritatis allegatione concludit;" iuxta illud,
"Qui verum dicit non laborat."
Cohercenda eciam lingua est ut non loquatur
dolum. Ut ait propheta, "Prohibe linguam tuam a malo, et labia tua ne loquantur
dolum."
Et eciam beatus Petrus in epistola sua prima dixit,
Qui enim vult vitam diligere, et videre dies bonos, coherceat linguam suam a
malo, et labia sua ne loquantur dolum. Declinet a malo, et faciat bonum: inquerat
pacem, et sequatur eam: quia oculi Domini super iustos, et aures eius ad preces
eorum: vultus autem Domini super facientes mala.
Refrenanda est eciam lingua ut sit dulcis et suavis et graciosa et bene et bona
loquatur. Nam ut ait Ihesus filius Sirac, "Tibie et psalterium suavem faciunt
melodiam; et super utraque lingua suavis."
Et alibi, "Verbum dulce multiplicat
amicos et mitigat inimicos, et lingua cum charis graciosa in bono homine
habundat."
Et alibi, "Favus mellis verba composita; dulcedo anime et sanitas
ossium."
Et quidam alius dixit, "Principium amicitie est bene loqui, maledicere
vero exordium inimicitiarum."
Et Pamfilius dixit, "Excitat et nutrit facundia dulcis
amorem."
Bona enim locutio valde utilis est atque a sapientibus affaectanda. Unde
Seneca in libris epistolarum dixit, "Quicquid bene dictum est ab ullo, meum est."
Refrenanda est eciam lingua ut sit mollis, et molles faciat responsiones. Nam ut
dixit sapiens, "Mollis responsio frangit iram; sermo quoque durus suscitat
furorem."
Cohercenda est eciam lingua ut non proferat inania verba. Ut ait Seneca De
Formula Honeste Vite, "Sermo quoque tuus non sit inanis, sed aut consoletur, aut
doceat, aut precipiat, aut moneat."
Refrenanda est eciam lingua ut non habeat dentes, vel mordaces amonitiones vel
reprehensiones, sed benignas. Nam idem Seneca, "Sales tui sine dente sint, ioci
sine vilitate, risus sine cachino, vox sine clamore, incessus sine tumultu, quies sine
desidia, et cum ab aliis luditur, tu aliquid facti excogitabis honesti."
Refrenanda est eciam lingua ut non proferat turpia verba, vel verba improperii, vel
inhonesta. Nam ut ait Apostolus, "Turpia colloquia bonos mores corrumpunt."
Et
Seneca dixit, "A verbis quoque turpibus abstineto, quia licentia eorum
imprudentiam nutrit."
Et Ihesus filius Syrac dixit, "Homo assuetus in verbis
improperii in omnibus diebus suis non erudietur."
Et Socrates dixit, "Que facere
turpe est, ea nec dicere honestum puto."
Et alius dixit, "Non solum oculos castos
convenit habere, sed linguam."
Refrenare et compescere debes insuper linguam tuam ut sit tarda ad loquendum,
et ad iudicandum, et ad respondendum et non velox. Unde dixit sanctus Iacobus,
"Esto velox ad audiendum: et tardus ad iram."
Et Salomon ait, "Qui prius
respondet quam audiat, stultum se esse demonstrat et confusione dignum."
Et
alibi, "Vidisti hominem velocem ad loquendum? Stultitia magis speranda est quam
illius correptio."
Et quidam philosophus dixit: "in hoc tamen incumbe ut libentius
audias quam loquaris." "Auribus frequentium utere quam lingua."
Et alius dixit,
"Ne properes respondere, donec fuerit finis interrogationis."
Unde quidam
philosophus dixit, "Serva silentium, donec loqui fuerit tibi necessarium."
Nam ut
ait Seneca, "Magna res est vocis et silentii temperamentum."
Et Cassiodorus dixit,
"Hec est regalis proculdubio virtus, tardius in verba prorumpere, et celerius
necessaria sentire."
Et Salomon dixit, "Tempus tacendi, et tempus loquendi."
Et
Paulus dixit in epistola ad Collocenses, "Sermo vester semper in gratia sale sit
conditus, ut sciatis quomodo oporteat vos unicuique respondere."
Et alibi dicitur,
"Optimum iudicem existimo qui cito intelligit et tarde iudicat."
"Deliberare enim
utilia, mora est tutissima." "In iudicando enim criminosa est celeritas."
Unde
consuevit dici, "Ad penitendum properat qui cito iudicat."
Et eciam dicitur, "Mora
omnis odiosa est, sed sapientem facit."
Cohercenda est eciam lingua ut non certet de ea re que non molestat. Unde Ihesus
filius Sirac dixit, "De ea re que te non molestat ne certaveris."
Similiter, de dicto
quod te non molestat, certare non debes, vel alium deridere. Ait enim Cato,
Alterius dictum aut factum ne carpseris unquam,
Exemplo simili ne te derideat alter.
Nam per nimiam altercationem animus audientis turbatur, et in malivolentiam
quandoque inducitur, et eciam in errorem ammissa veritate frequenter labitur.
Unde quidam philosophus dixit, "Nimium altercando veritas ammittitur."
Refrenanda eciam est lingua ut taceat ne multa verba effundat. Nam ut ait
Ieronimus, "Tacere qui nescit loqui;"
nescit ergo stultus loqui, tacere non potest.
Unde quidam sapiens interrogatus, cur tantum taceret, an quia stultus esset,
respondit: "Stultus tacere non potest."
Salomon tamen dixit, "Stultus quoque, si
tacuerit, sapiens reputatur."
Et Cassiodorus dixit, "Tacens plerumque despicabilis
videtur, et si cum lingua nobilitat: semper remanet in honore."
"Omnia siquidem bona accumulat lingua disserta." "Sapienti enim magis expedit
tacere pro se, quam loqui contra se, quia neminem tacendo, multos loquendo
circumventes vidimus."
Unde Cato ait,
Nam nulli tacuisse nocet, sed nocet esse locutum.
In dubio enim magis expedit tacere quam loqui. Unde quidam philosophus dixit,
"Si dicere metuas, unde poeniteas, melius est 'non', quam 'sic'."
Nimis enim loqui ad stultitiam, tacere vero ad prudenciam spectat. Tacendo enim
quandoque gloriam consequinur, iniuriam fugimus, multaque mala fugamus.
Quare in libro De Summo Bono scriptum est, "Gloriosius est tacendo iniuriam
fugire, quam respondendo superare."
Locutio enim et responsio semper bona et certa esse debet. Quare quidam
philosophus inquirenti cuidam sapienti quomodo posset optime dicire, respondit:
"Si non dixeris nisi quod bene scieris;
multa certe verba effundere stultitia est."
Unde dicitur, "In multiloquio non deest peccatum."
Et Salomon in Ecclesiastico
dixit, "Multas curas secuntur sompnia, et in multis sermonibus invenitur stultitia."
Et alibi, "In omni opere erit habundancia; ubi autem sunt verba plurima, ibi
frequenter egestas."
"Nichil ergo eque proderit quam quiescere, et nimium cum
aliis loqui, secum multa," ut Seneca in epistolis dixit.
Moderate tamen loqui et
tacere debemus. Unde Panfilus dixit, "Nec nimium taceas, nec superflua verba
dicas."
"Audias ergo plurima; pauca vero respondeas," ut quidam sapiens ait.
Conpescenda est insuper lingua ut non sit clamosa, nec vocem emittat audacem.
Ait enim Seneca in epistolis, "Quemadmodum sapienti viro incessus modestior
convenit, ita oratio pressa, non audax."
Et alibi idem ait, "Imperitorum
consuetudo est vociferare de longe."
Coartari eciam debet lingua ut non sophistice loquatur. Nam ut ait Ihesus filius
Syrac, "Qui sophystice loquitur odibilis est; omni re defraudabitur. Non enim data
est illi a Domino gracia."
Item ut non loquatur obscura vel ambigua, sed clara et aperta. Nam ut ait sapiens,
"Sanctius est mutum esse, quam quod nemo intelligat dicere."
Et lex dicit, "Nichil
interest, neget quis an taceat interrogatus an obiscure respondeat, ut incertum
dimittat interrogantem."
"Hec ergo sit propositi nostri summa: quod sentimus
loquamur, quod loquimur senciamus: concordet sermo cum vita," ut Seneca in
epistolis ait.
Cohercenda est insuper lingua ne murmuret. Ait enim Paulus in epistola prima ad
Corrinthios, "Neque murmuraveritis, sicut quidam eorum murmuraverunt, et
perierunt ab exterminatore."
Et Salomon dixit, "Custodite vos a murmuratione
que nichil prodest, quoniam responsum obscurum in vacuum non ibit."
Istud denique tua cognoscat discretio, quod sicut linguam tuam debes refrenare et
spiritum cohibere circa tuos sermones, ita non debes accommodare cor tuum vel
aures tuas cunctis sermonibus aliorum.
Dixit enim Salomon, "Cunctis sermonibus
qui dicuntur ne accommodes cor tuum, ne forte audias servum tuum
maledicentem tibi: scit enim tua conscientia quia et tu crebro maledixisti aliis."
Et
Seneca in epistolis dixit, "Claudende sunt aures malis vocibus."
Et Cato dixit,
Cum recte vivas, ne cures verba malorum,
Arbitrij non est nostri, quod quisque loquatur.
Deum igitur invoca, toto affectu ab eo postula, ut ori tuo frenum inponat,
linguamque tuam et spiritum tuum taliter compescat et domet, quod tuam
loquelam ad eius servitium sanctum valeas exercere.
[CAPUT III.]
De doctrina amoris et dilectione Dei.
Doctrina igitur tua ab amore et dilectione Dei initium capiat. Quia ut ait
Cassiodorus, "Ad omnia redditur habilis, quem inbuit doctrina celestis." Et
iterum, "Semper bene geritur, si celestis metus humanis moribus apponatur."
Tua
itaque intelligibilis discretio cognoscat quia amor alius est divinus, alius humanus,
alius vero ad res alias humanas et temporales se inclinat.
Unde in primis videndum
est quid sit amor, qualiter intret mentes hominum, et inde dicatur amicus, et quis
sit verus amicus, et quomodo acquiratur amor et dilectio Dei, et quomodo
retineatur.
Amor Dei "est caritas de corde puro, conscientia bona, et fide non ficta." Que
eciam dicitur "finis precepti," de qua mentionem facit beatus Paulus in epistola
prima ad Thimotheum in principio.
Vel dicas Dei amor est vehemens cordis et
anime ac mentis applicatio ad Deum diligendum.
Unde Dominus dixit in
evangelio, "Diliges Dominum Deum tuum ex toto corde tuo, et ex tota mente tua,
et ex tota anima tua, et proximum tuum sicut teipsum."
Oritur autem amor Dei a
gracia Dei patris. Unde dixit Dominus Ihesus Christus, "Nemo potest venire ad
me, nisi Pater meus traxerit eum." Subaudi: per gratiam ad nostri amorem.
Intrat vero mentes hominum amor Dei per aures Dei inspiratione. Nam sicut
beata Dei genitrix virgo semper Maria angelo annunciante per aures concepit
filium Dei Dominum nostrum Ihesum Christum, ita amor Dei et illius dilectio
intrat per aures corda et mentes hominum Dei inspiratione, cum de Deo nobis
aliquid annunciatur.
Dicitur autem amicus omni custos unus. Est ergo verus
amicus per excellentiam, hoc est Deus. Ille enim solus potest animum tuum
custodire et animam tuam salvare. Ille namque talis est amicus, et taliter nos
omnes diligit quod omnes vult salvari et neminem perire,
et gaudet adeo super
peccatoribus penitentiam agentibus: ut "maius gaudium sit ei super uno pecatore
penitentiam agente, quam super nonaginta novem iustis," ut in evangelio dicitur.
Et talis est amicus quod eciam servos vocavit amicos, dicendo apostolis, "Vos
amici mei estis."
Et eciam cum veniret Iudas ad tradendum eum, vocavit eum
amicum, dicendo ei, "Amice, ad quid venisti?"
Et non tantum nos diligit, sed eciam omnia nobis bona tribuit, et pro nobis creavit
omnia, et omnia inspirat. Ut ait Apostolus, "Deus, qui fecit mundum, et omnia
que in eo sunt, hic Dominus est celi et terre, et nullo indigens creavit omnia, et
omnia inspirat: fecitque de uno omnem hominem habitare super universam
faciem terre."
Illius ergo amorem toto affectu conplectere ut eius amicitiis effitiaris. Nam si eum
dilexeris ipse te diliget, ut ipsemet dixit: "Ego diligentes me diligo."
Et Apostolus
in epistola ad Romanos dixit, "Scimus autem quoniam diligentibus Deum omnia
cooperantur in bonum."
Et eciam in Ysaia scriptum est, "Quid oculus non vidit,
nec auris audivit, nec in cor hominis ascendit, que preparavit Deus diligentibus his
qui diligunt eum."
[CAPUT IV.]
Quomodo acquiritur amor Dei et dilectio Dei per fidem.
Amor autem et dilectio Dei acquiritur per fidem, spem, et karitatem.
Per fidem
vero que secundum Apostolum dicitur, "Sperandarum rerum substantia,
argumentum non apparentum," acquiritur amor et dilectio Dei.
Unde Apostolus dixit,
Sancti per fidem vicerunt regna, operati sunt iustitiam, adepti repromissiones,
obturaverunt ora leonum, et extinxerunt impetum ignis, effugaverunt acciem
gladii, convolaverunt de infirmitate, fortes facti sunt in bello, castra everterunt
exterorum: acceperunt de resurrectione mortuos suos.
De qua sanctus Iohannes episcopus dixit,
Fides est religionis sanctissime fundamentum, karitas vinculum, amoris subsidui;
hoc sanctitatem firmat, castitatem roborat, dignitatem exhoruat; in pueris
splendet, in iuvenibus floret, in provectis apparet; gubernat sexus, gradus provehit,
offitia cuncta custodit; in paupere grata est, in mediocri lecta, in locuple honesta.
Fides amicitias servat, copulat, artes commendat, nullum despicit, nullum
contempnit, nulli deest, nisi qui ei forte defuerit.
Fides mandata tenet, precepta
servat, promissa consumat. Fides familiares efficit Deo; amicos constituit ergo.
Quam fidem eciam Seneca epistolarum commendat, dicens: "Fides sanctissimum
humani pectoris bonum est, que nulla necessitate ad fallendum cogitur, nullo
corrumpitur premio."
Et Tullius De Amicitia commendavit fidem, dicens:
"Firmamentum autem stabilitatis constancieque est, quam in animo gerimus, fides.
Neque enim fidum potest esse multiplex ingenium et tortuosum."
Et fides ita
placuit Deo, quid Dominus noster Ihesus Christus neminem sanabat, nisi firmam
fidem in eo haberet. Habentes autem firmam fidem sanabat. Insuper et salvabat,
dicendo, "Fides tua te salvum fecit," ut dixit ceco cui visum restituit, et leproso
quem mundavit, et multis aliis.
In fide enim ministrare debes virtutem, ut beatus Petrus in epistola sua secunda
ait, dicens:
Vos autem curam omnen subinferentes, ministrare in fide vestra virtutem, in
virtute autem scientiam, in scientia autem abstinenciam, in abstinencia autem
pacientiam, in pacientia pietatem, in pietate autem amorem fraternitatis caritatem.
Per fidem certe homo Deo ut placuit ut latro in cruce, et sine fide displicet homo.
Unde Apostolus ait, "Impossibile sine fide aliquem placere Deo."
Et per fidem
eciam vincimus mundum. Unde beatus Iohannes in epistola sua dixit, "Hec est
victoria que vicit mundum, fides nostra."
Et eciam ex fide iusti vivunt. Unde
Apostolus in epistola ad Romanos dixit, "Iustus autem ex fide vivit."
Et intelligo fidem catholicam, hoc est universalem, quam Romana ecclesia docet,
colit et veneratur, secundum quod in "Quicumque vult," et in "Credo in Deum"
continetur.
Et intelligas fidem vivam et non mortuam; hoc est bonis operibus
vestitam. Nam ut ait Apostolus, "Fides sine operibus mortua est."
Et licet in
operibus quandoque successit desit, quia opera non sortiuntur effectum, fides
tamen propter hoc non est derelinquenda.
Nam dixit quidam sapiens, "Malo mihi
successum deesse quam fidem." Nam ut quidam sapiens dixit, "Fidem qui perdit,
quo se servet non est relictum."
Et intelligas fidem firmam et indubitatam. Nam
de facto Dei nullo modo debes dubitare.
Beatus Petrus apostolus, cum Dominus
Ihesus Christus ambularet super aquas maris, dixit ei: "Si tu es Dominus, iube
venire ad te."
Et cum iuxta preceptum Dei ambularet super aquas maris, dubitavit.
Unde statim cepit submergi propter dubitationem. Quare Dominus apprehendens
eum per manum sublevavit eum, dicens: "Modice fidei, quare dubitasti?"
Et alibi beatus Iacobus in epistola sua prima dixit,
Si quis autem vestrum indiget sapientia, postulet a Deo, qui dat omnibus
habundanter, et non improperat: et dabitur ei.
Postulet autem in fide nichil
hesitans: qui enim hesitat, similis est fluctui maris, qui a vento movetur et
circumfertur: non ergo extimet homo ille quod vir duplex animo inconstans est in
omnibus viis suis.
Et eciam Dominus in evangelio dixit,
Amen dico vobis, si habueritis fidem, et non hesitaveritis, si monti et huic
dixeritis: tolle, et iacta te in mare, fiet. Et omnia quecumque pecieritis in oratione
credentes, accipietis.
Et in Ecclesiastico dicitur, "Cor ingrediens duas vias non habebit tequiem, et pravi
cordis nullis scandalizabitur."
Et Seneca in epistolis dixit, "Qui, quo destinavit,
pervenire vult, unam sequatur viam, et non per multas vagetur."
Et alibi, "Vita
sine proposito vaga est: nichilque turpius dubio et incerto actu."
[CAPUT V.]
Per spem.
Per spem autem acquiritur amor et dilectio Dei. Spes est expectatio certa future
beatitudinis.
De qua spe namque dicitur, "Spera in Deo, et fac bonitatem."
"Inquire pacem, et persequere eam."
Et alibi, "Iacta cogitatum tuum in Domino,
et ipse te enutriet."
Et alibi, "Revela Domino viam tuam, et spera in eo, et ipse
faciet."
Salvat enim Dominus omnes sperantes in se, ut ait propheta: "Mirifica
misericordias tuas, qui salvos facis sperantes in te."
Nam sperantes firmiter in
Domino ab eo proteguntur et liberantur ab eo, nec confunduntur, nec
infirmantur, et ab eo redimuntur et pascuntur eciam in divitiis eius.
Ut ait
propheta, "Et sperent in te qui noverunt nomen tuum, quoniam non dereliquisti
querentes te, Domine."
Et alibi, "Deus meus, inpolluta via eius, eloquia Domini
igne examinata, protector est omnium sperantium in se."
Et alibi, "In te
speraverunt patres nostri; speraverunt, et liberasti eos. Ad te clamaverunt, et salvi
sunt; in te speraverunt, et non sunt confusi."
Et alibi, "Iudica me, quoniam ego in
innocencia mea ingressus sum, in Domino sperans non infirmabor."
Et alibi, "In
te, Domine, speravi; non confundar in aeternum; in iustitia tua libera me."
Et alibi,
"Redimet Dominus animas servorum suorum, et non dereliquid omnes qui
sperant in eo."
Et alibi, "Spera in Domino, et fac bonitatem: et inhabita terram, et
pasceris in divitiis eiius."
Et alibi, "Adiuvabit eos Dominus, et liberabit eos; et
eruet eos a peccatoribus, et salvabit eos, quia speraverunt in eo."
Et alibi dixit
Apostolus in epistola ad Romanos, "Spe enim salvi facti sumus. Spes autem que
videtur, non est spes."
Et nota quod "spes est ultimum malorum solatium," ut
dixit Seneca De Legalibus Institutis.
[CAPUT VI.]
Per karitatem.
Per caritatem autem acquiritur amor et dilectio Dei, quia per illam omnes virtutes
et omnia bona condiuntur.
Nam ut ait beatus Petrus in epistola sua prima,
"Caritas operit multitudinem peccatorum."
Adeo ut dicatur, "Habeas caritatem et
fac quicquid vis." Nam "Deus caritas est: et qui manet in caritate, in Deo manet, et
Deus in eo," ut beatus Iohannes in epistola sua dixit.
Est autem karitas, secundum Augustinum, animi motus ad serviendum Deo
propter se, et sibi et proximo propter Deum.
Et caritatem habeas secundum quod
in epistola sancti Pauli diffinitur, et amicus Dei reputaberis.
Intelligo eciam
caritatem, id est, helimosinam. Unde dicitur, "Date helimosinam: et omnia munda
erunt vobis."
Et alibi dicitur per sapientem, "Qui obturat aurem suam ad
clamorem pauperis, ipse clamabit, et non exaudietur."
Et alibi, "Qui dat pauperi
non indigebit: qui autem despicit deprecantem sustinebit penuriam."
Et Seneca
dixit, "Habet in adversis consilia, qui in prosperis commodat."
Et alibi filius Sirac
dixit, "Elemosina viri quasi saculum cum ipso."
Et alibi Ysaias dixit,
Frange panem tuum esurienti, et egenos vagosque unduc in domum tuam; si
videris nudum, operi eum, et carnem tuam ne despexeris. Tunc erumpet quasi
mane lumen tuum; et sanitas tua orietur.
Nunquam enim Deus melius cognoscitur quam per fractionem panis causa
helimosine faciende,
quod manifeste potes per evangelium Dei cognoscere. Nam
apostoli qui cum Domino cotidie conversati fuerant, post illius resurrectionem
eum non cognoscebant, licet eum viderent exponentem eis scripturas et
incipientem a Moysem et prophetis.
"Cognoverunt tamen eum in fractione panis,"
quasi Dominus daret illis manifeste intelligere quod Deus nunquam melius
cognoscitur nec occuli peccatorum ad cognitionem Dei melius aperiuntur quam
per fractionem panis ad helimosinam faciendam.
Per helimosinam enim efficitur
homo beatus, et in die mala a Domino liberabitur. Fit eciam ioctundus et
sermones suos in iuditio bene disponet.
Ut ait propheta, "Beatus qui intelligit
super egenum et pauperem: in die mala liberabit eum Dominus."
Et alibi,
"Iocundus homo qui miseretur et commodat, disponet sermones suos in iuditio;
quia in eternum non commovebitur."
Multis enim rationibus debemus ylariter helimosinas facere, quia "Ilarem datorem
diligit Deus," ut dixit Apostolus in epistola sua ad Corinthios, et quia predicta
bona inde consequimur,
et quia cum damus helimosinas non eas ammittimus, sed
nobis eas conservamus. Et per eas in domo Domini recipimur. Unde dicit
Dominus, "Facite vobis amicos de mammona iniquitatis: qui recipiant vos in
eterna tabernacula."
Et quia dando helymosinam, non tantum pauperi damus, sed
ipsi Deo, ut ipsemet testatur dicens, "Que uni ex minimis meis fecistis, mihi
fecistis."
Et eciam quidam sapiens dixit,
Quisquis es, in mensa primum de paupere pensa;
Nam dum pascis amice Deum pauperis in specie, nam latet ipse Deus.
Bonum est ergo helimosina donum, quod cum donatur nobis conservatur, et in
thesauris Dei nobis reconditur, unde dicit Dominus, "Thesaurizate vobis
thesaurum in celo, ubi nec erugo neque tinea demolitur."
Et eciam Marcialis
Cocus dixit,
Qui iustis sanctisque viris, Tigille, ministrat,
Sumit ubi donat, spargit et accumulat.
Qui vero indignis bis munera prestita perdit,
Et quoniam donat, donat et inmeritis.
Tu quoque communis meretricibus et parasitis
Quicquid habes perdis, perderis ergo miser.
Quidam tamen philosophus dixit, "Si imitaris, da ingratis." Nam et sceleratis et
piratis maria patent.
Omnibus ergo pauperibus benefacere debes, non advertendo faciem tuam ab ullo
paupere, secundum Tobiam qui ait,
De substantia tua fac helemosinam, et noli avertere faciem tuam ab ullo paupere:
ita fiet ut nec a te avertatur facies Domini.
Quantomodo potueris, misericors esto.
Si multum tibi fuerit, habundanter tribue: si exiguum fuerit, eciam exiguum
libenter impertiri stude.
Premium enim bonum thesaurizas tibi in die necessitatis;
quoniam helimosina ab omni peccato et a morte liberat, et non patitur animam ire
in tenebris. Fiducia magna erit coram summo Deo helemosina omnibus qui
faciunt eam.
Et angelus Raphael dixit ad Tobiam,
Bona est oratio cum ieiunio et helimosina magis quam thesauros auri recondere:
quoniam helimosina a morte liberat, et purgat peccata, et facit invenire vitam
eternam. Qui autem faciunt peccatum et iniquitatem, hostes sunt anime sue.
Et ideo forte Daniel propheta dixit Nabuchodonosor regi qui previderat
destructionem regni sui per sompnium arboris,
Placeat tibi, rex, consilium meum; peccata tua helimosinis redime, et iniquitates
tuas miserationibus pauperum: et forsitan ignoscet tibi Deus peccata tua.
Nec credas quod propter copiam helemosinarum bona tua decrescant vel
minuantur; immo credas que augentur et crescunt, nam sicut quando lucet candela
et ardet, et lumen ab ea sumitur, lumen prime candele non minuitur, sed
duplicatur, ita per datum helimosinarum substantia tua crescit et augetur.
Quod
potes manifeste cognoscere per exempla divina. Deus enim noster Ihesus Christus
cum vidisset turbam que secuta fuerat eum in deserto, misertus fuit super eam
dicens, "Si dimisero eos ieiunos, in via deficient."
Et volens facere helimosinam de
substantia sua ab eo creata, pavit .v. milia hominum exceptis parvulis et mulieribus
de .v. panibus et duobus piscibus.
Elimosina Dei ita facta, substantia Dei ab eo
creata in tantum crevit et habundavit ut ex reliquiis panum et piscium que
superfuerant et habundaverant duodecim cophini replerentur.
Similiter substantia
Domini habundavit et crevit quando pavit Dominus .iiiior. milia hominum extra
parvulos et mulieres de vii. panibus et pisciculis paucis et ex reliquiis que
superfuerant .vii. sporte collecte sunt fragmentorum plene.
Potes eciam cognoscere quod divitie hominum non minuuntur, sed crescunt per
elimosinas per multa exempla humana. Nam multas bonas domos vidi quarum
divitie habundaverunt et creverunt quando helimosine in eis habundabant et
habundanter fiebant. Elimosinis autem per avaritiam annichilata sunt penitus et
destructa.
Sicut enim homo per elimosinas efficitur beatus et in eterna tabernacula
recipitir, ita per subtractionem helimosinarum per avariciam efficiter homicida et
recta via vadit ad tartara.
Unde dicitur, "Si videris fratrem tuum fame morientem
nec paveris, occidisti."
Et Cassiodorus dixit, "Merito quando quis potest
esurientibus subvenire si non pascit extingunt."
Elimosina certe exstingit
peccatum. Unde Ihesus filius Syrac dixit,
Ignem ardentem exstinguit aqua, sic elimosina extinguit peccata et resistit peccatis.
Fili, helimosinam pauperis ne defraudes, et oculos tuos ne a paupere. Animam
esurientem ne despexeris, et si exasperes inopiam suam. Ab inope ne avertas
oculos propter iram; et non relinquas querentibus te retro maledicere.
Et alibi, "Conclude ehlimosinam in cor pauperis, et hec pro te exorabit ab omni
malo."
Et beatus Iohannes in epistola sua dixit, "Qui habuerit substantiam mundi,
et viderit fratrem suum necessitatem pacientem, et clauserit viscera sua ab eo:
quomodo caritas Dei manet in eo?"
Ut ergo mortem evites et recipiaris in paradisum, secundum quod Apostolus dixit
in epistola ad Galathas, "Opereris bonum ad omnes, et maxime ad domesticos
fidei."
"Ad omnes" dico quibus commode benefacere potes. Nemo enim de
substantia huius mundi benefacere potest omnibus nisi solus Deus.
Omnibus ergo
benefac et maxime egenis. Ait enim Cassiodorus, "Egentibus iussum est non
divitibus subveniri; fundit potius qui mittit in plenum."
"Honora ergo Dominum
de substantia tua omnium frugum tuarum et inplebuntur horrea tua saturitate, et
vino torcularia redundabunt," ut Salomon dixit.
Honorare ergo debes Dominum
de tua substantia, et cum usuris melioratam accipies. Nam ut ait idem, "Feneratur
Domino qui miseretur pauperis, et vicissitudinem suam reddet ei."
Ait enim Ysaias,
Cum funderis animam tuam esurienti; et animam efflictam repleveris, orietur in
tenebris lux tua, et tenebre tue erunt sicut meridies.
Et requiem tibi dabit
Dominus Deus semper, salvabit in splendoribus animam tuam, et ossa tua
liberabit, et eris quasi ortus irriguus, et sicut fons vivus cuius non deficiunt aque.
Et honorare debes Dominum de tua substantia, et cum esurienti panem tuum
dividere, et habebis laudem in Deo. Ut ait Seneca in epistolis suis, "Magna quidem
laus est, naufrago manum porrigere, erranti viam monstrare, et esurienti panem
suum dividere."
Non tamen facere debes amore laudis sed tribuere debes de tua
substantia bona intentione et non ex vana gloria. Nam ut ait Dominus, "Cum,
facis elimosinam, noli tuba canere, sed secreto ut nesciat sinistra tua quod faciat
dextra tua."
Facias ergo helimosinas ylariter et non triste. Nam ut Marcialis Cocus dixit,
Si donas tristis, et dona et premia perdis.
Et habunde facias helimosinam secundum vires et facultates tuas et ex tua
habundantia, ut helemosine tue non sint aliis consolatio, tibi autem tribulatio,
nec
expectes quod filii tui pro te vel alii faciant helemosinas, vel ablata restituant. Dixit
enim filius Syrac, "Ante mortem benefac amico tuo, et secundum vires tuas
exporigens da pauperi. Nonne alii relinques labores tuos."
Nam ut ait Apostolus
Paulus in epistola ad Corrinthios,
Si enim voluntas prompta est, secundum id quod habet, accepta est, et non
secundum id quod non habet. Non enim ut aliis sit remissio, vobis autem
tribulatio, sed ex equalitate. In presenti tempore vestra habundantia aliorum
inopiam suppleat: sicut illorum habundantia vestre debet esse inopie
supplementum.
Et eciam Seneca in Beneficiis dixit, "Dabo egenti sed ut ipse non egeam; succuram
perituro sed ut ipse non peream."
Et Martialis Cocus dixit,
Ne noceas tibi, aliis prodesse memento;
Velle beare alios, prope odire te, miserum est.
Et Cato dixit,
Sic bonus esto bonis, ne te mala damna sequantur.
Et non solum tibi nocere non debes propter munificentiam vel liberalitatem tuam,
sed nec aliis. Ait enim Cassiodorus, "Munificentiam nostram nulli volumus extare
dampnosam, neque alteri tribuitur, alterius dispendio applicetur."
Inde eciam
Tullius dixit,
Videndum est ut ea libertate utamur que prosit amicis, neminem noceat.
Et tali
liberalitate uti debemus ut de nostro, non de alieno tribuamus. Tribuere enim de
alieno non est iustum; ergo nec liberare.
Unde idem Tullius dixit, "Nichil est liberale quod non sit iustum."
Et cavere
debemus ne maior sit tribuendi benignitas quam facultates. Ut idem dixit,
"Secundum ergo facultates et posse tuum serva." Cassiodori dictum eorum ait,
"Persona tua refugium sit oppresso, infirmi defensio, et presidium aliqua
calamitate concluso."
[CAPUT VII.]
Qualiter retineatur amor Dei.
Retinetur amor et illius dilectio perseverantia. Unde dicitur, non qui inceperit, sed
qui perseveravit aptus regno Dei. "Qui autem perseveraverit usque in finem, hic
salvus erit."
Et alibi eciam dicitur, "Nemo mittens manum ad aratrum, respiciens
retro, aptus est regno celorum."
Et sanctus Iohannes in epistola sua dixit, "Omnis
qui precedit, et non permanet in doctrina Christi, Deum non habet: qui permanet
in doctrina eius, hic Filium et Patrem habet."
De amore Dei et dilectione illius, per magnitudinem negotii et mei paucitatem
ingenii ad plenum te non possum docere. Sed hoc me breviter et succincte quasi
sumatim tibi scripsisse sufficiat;
tu autem ex tuo ingenio ad non tibi prestito
semper augeas et suparaddas ut per Dei gratiam ad illius amorem et dilectionem
valeas pervenire.
LIBER SECUNDUS.
DE AMORE PROXIMI ET
DILECTIONE LIBER.
Habito tractatu de amore Dei et dilectione ipsius, tractandtum est de amore et
dilectione proximi, que illi coheret et sine qua Dei amor haberi non potest.
Ut
sanctus Iohannes in epistola sua dixit, "Et omnis qui diligit fratrem, ex Deo natus
est, et cognoscit Deum. Qui non diligit, non novit Deum: quoniam Deus caritas
est."
Et alibi eciam dixit,
Si quis dixerit quoniam diligo Deum, et fratrem suum odit, mendax est. Qui non
diligit fratrem suum quem videt, Deum, quem non videt, quomodo potest
diligere?
Et hoc mandatum habemus a Deo: qui diligit Deum diligat et fratrem suum.
Et beatus
Paulus dixit, "Qui diligit proximum, legem implevit."
Et a sapiente eciam dictum est,
In tribus placitum est spiritui meo, que sunt probata coram Deo et hominibus:
concordia fratrum, et amor proximorum, et vir et uxor sibi consencientes. Tres
autem species odivit anima mea: pauperem superbum, divitem mendacem, et
senem fatuum et insensatum.
Et eciam cum Dominus dixisset, "Diligens Deum tuum ex toto corde tuo, et ex
tota anima tua, et ex tota mente tua," statim subiunxit, "Et proximum tuum, sicut
teipsum," dicens, "In hiis duobus mandatis tota lex pendet, et prophete."
Diligas
ergo proximum sicut te ipsum, ut istud "sicut" notet simillitudinem et non
quantitatem. Nemo enim potest tantum alium diligere quantum ad ipsum diligit;
sufficit enim si diligis proximum ad id ad quod te ipsum diligis, id est, ad vitam
eternam.
Omnes ergo homines generaliter et universaliter in proximo sunt diligendi. Nam
voluntatem debes habere et eciam in actu prout potes complere ut homines boni
sint et Deo serviant, et bona opera in paradisum vadant.
Recto igitur amore
omnes diligas, non pravo. Amor enim alius est rectus qui dicitur caritas, de quo
supra dixi in titulo De Amore et Dilectione Dei; alius vero pravus, qui cupiditas potest
nuncupari.
De quo Valterius tractavit illumque difinivit dicens:
Amor est passio quedam innata procedens ex visione et inmoderata cogitatione
forme alterius sexus, ob quam quidem aliquis super omnia cupit alterius potiri
amplexibus, et omnia de utriusque voluntate in ipsius amplexu amoris precepta
conpecti.
Diligas ergo homines in bonum et non in malum. Nam Apostolus dicit, "Noli
vinci a malo, sed vince in bono malum."
Et alibi in epistola ad Romanos,
"Unusquisque vestrum proximo suo placet in bonum."
Qui enim diligit alium consentiendo malo non illum diligit, sed pocius odit, se
ipsum dampnat. "Bis enim peccat qui peccato obsequium accommodat," qui enim
peccat,
ut sanctus Prosper dixit, "Homines sic sunt diligendi, ut erores non
diligantur."
De amore igitur hominis in hominem dic ut plenius notavit
Augustinus in sermone suo qui legitur in Dominica post Pentecostem, qui sic
incipit "Non solum in novo," et cetera.
[Caput I.]
Unde oriatur amor et qualiter.
Et nota quod amor ad modum cristali oritur, coagulatur, vel gelatur, zelatur, in
amicitiam convertitur, et per bonam conversationem et longam consuetudinem
quasi in naturam deducitur, adeo ut quasi lapis clarus efficiatur.
"Amor hominis
velud lacrima ab oculis oritur et in pectus cadit." Oritur et quandoque ab auribus.
Nam si audieris tibi filium esse natum quem nunquam vidisti, per solum auditum
aurium concipitur amor in corde tuo, ut eum incipias diligere.
Idem eciam est cum
de aliquo bono homine multa bona audis, vel servitia ab eo percipis. Concipis
enim amorem per aures ad illum diligendum.
Coagulatur autem et celatur itaque in
amicitiam convertitur per fidem, per convivium, per locutionem sive loquelam, et
per bona servitia invicem data et accepta.
Per fidem coagulatur, secundum Senecam qui ait, "Amici fides coagulatum est
amicitie, sapientia firmamentum."
Per convivium autem inter bonos homines
coagulatur amor, ut dixit quidam sapiens: "Convivium est coagulum amicitie inter
bonos; inter malos autem discensio."
Unde dixit Seneca in epistolis, "Ante
circumspiciendum est cum quibus edas et bibas, quam quid edas et bibas. Epulatio
sine amico leonis ac lupi vita est."
"Superbo oculo et insaciabili corde cum hoc non edebam,"
licet autem sit
"convivium coagulum amicitie." Non tamen frequentandum est multis rationibus,
et quia in convivio multi mali homines quandoque congregantur, et quia
discensiones maxime inde quandoque oriuntur, et quia superfluitates multe illic
fiunt, et quia per convivia frequentia substantia hominum valde minoratur.
Unde
Salomon dixit, "Melius est ire ad domum luctus quam ad domum convivi."
Et
Cato dixit, "Raro convivare."
Per locutionem autem bonam coagulatur amor et in amicitiam cadit. Unde quidam
sapiens dixit, "Principium amicitie est bene loqui; maledicere vero exordium
inimicitiarum."
Et eciam Pamfilius dixit, "Excitat et nutrit facundia dulcis
amorem."
Per bona autem obsequia invicem data atque recepta, zelatur amor et
cadit in amicitiam. Et efficitur homo zelosus, unde dicitur: "Zelosus domus tue
comodit me."
Et alibi, "Noli emulari in malignantibus, neque zela eris facientes
iniquitatem." Quare Regula Amoris dicit, "Qui non zelat, amare non potest," et: "Ex
vera zelotypia affectus semper cressit amandi mutua."
Per mutua eciam servitia invicem data atque recepta, acquiritur amicitia et
conservatur et retinetur. Unde dici consuevit, "Audio sic dici: dando retinentur
amici."
Et Cato dixit,
Obsequio quoniam dulces retinentur amici.
Ne dubitas cum magna petas impendere parva:
His etenim rebus coniungit gratia caros.
Et alibi, "Dapsilis interdum notis caris amicis."
Quod donare potes, gratis concede roganti!
Nam recte fecisse bonis, in parte lucrorum est.
Et Terentius dixit, "Obsequium amicos, veritas odium parit."
Si enim ab amico
tamen modo sumpseris, nunquam illi tribuendo, illius amicitiam merito perdes.
Cum autem semper dampna suscipiat, nunquam autem lucra
amicus enim utilitatis
causa assumitur, et si parte semper dampna patitur. Tua amici ipsi non placebit.
Nam ut dixit philosophus, "Qui utilitatis causa assumptus est, tamdiu placebit
quamdiu utilis fuerit."
Et certe si amicus tibi sepe dederit, decuit te illi reddere.
Unde quidam philosophus dixit, "Beneficium sepe dare, docere est reddere."
Licet
enim Seneca epistolarum dixit, "Beneficiorum usum gratum homines esse putant:
illa crescunt mora et tanto plus solvendum est, quanto tardius. Ingratus est, qui
beneficium reddit sine usura."
Sed licet beneficia per moram crescant; non tamen congrua mora in hiis est
reprehendenda. Nam dixit quidam philosophus, "Tene rectam iustitiam inter
homines, et diligunt te; et non properes ulli reddere mutuum boni vel mali, quia
diutius expectabit te amicus et diutius timebit te inimicus."
Reddere debes ergo
beneficium amico cum usuris si potes. Alioquin in memoria frequenter habeas
beneficium tibi collatum, et benefactorem inde collaudes. Ait enim Seneca, "Satis
magna est usura pro beneficio memoria."
Et eciam benefactorem reverearis et
timeas. Nam ut idem ait, "Optime positum est beneficium, ubi meminit, qui
accipiunt."
Et diligenter caveas, ne reddeas malum pro bono, sive beneficio, quod esset
iniquum nec tollerandum a Deo. Nam ut Salomon in Proverbiis, "Qui reddit mala
pro bonis, non recedet malum de domo eius."
Et si nunquam amico tribuis,
iniuste postea ab eo petis.
Et alibi dicitur, "Beneficium qui dare nescit, iniuste
petit."
Immo eciam in odium cadit. Ut Seneca dixit, "Nullum est odium
perniciosius quam beneficii violati pudere."
Libentius enim debes beneficium reddere, quam de novo recipere. Inde eciam
idem Seneca dixit,
Errat, qui beneficium accipit libentius quam reddeat: quanto ilarior est qui solvit
quam qui mutuat, tanto debet esse ylarior, qui se maximo here alieno accepti
beneficii exhonorat, quam qui maximo obligatur.
Qui enim de accipiendo cogitat, oblitus est accepti.
Nec est amicitia, sed
negotiatio, que ad commodum accidit, que quod consuecutura sit, spectat.
Quare
dictum est, "Dignus decipi qui de recipiendo cogitat dum dat."
Quod si reddere
beneficium factis non potes, saltem per confessionem beneficii retribue. Nam ut
ait idem Seneca, "Interdum autem solutio est beneficii ipsa confessio."
Que
negatio autem beneficii ad malignitatem et ingratitudinem spectat. Unde quidam
philosophus dixit, "Benefactum qui denegat, coram oculis omnia cernentis se
accusat."
De quibus beneficiis et servitiis dandis et recipiendis plenius nota ibidem in titulo
De Retinendis Amicis.
Placeat autem tibi alterius amicitiam et amici commodo
conservare et non cum alterius incommodo sive sit amicus sive inimicus. Nam ut
ait Tullius De Officiis, "Neque dolor, neque mors, neque aliud, quod extrinsecus
homini accidere possit, tam est contra naturam, quam ex alieno incommodo suum
augere commodum."
Unde Seneca dixit, "Satius est sua mala quam aliena
tractare."
Et alibi, "Miserius est nocere quam ledi."
Per bonam autem conversationem et longam consuetudinem in naturam
convertitur a Deo, ut quasi lapis efficiatur, quia consuetudo est altera natura.
Sicut
enim aqua funtis et putei assidua et longa consuetudine semper melior efficitur, ita
amor inveteratus semper novo melior invenitur.
Unde Ihesus filius Sirac dixit,
"Vinum novum et amicus novus; invetrescant, et cum suavitate bibes illud."
Et
alibi, "Amicum tuum et amicum natris tui non derelinquas; novus enim non erit
similis illi."
Et nota quod sicut antiqua amicitia per longam consuetudinem in
habitum mentis sumpta ita congelatur quod quasi lapis clarus efficiatur, ita ira
inveterata odium dicitur, et odium inveteratum a Deo in naturam convertitur. In
inimico antiquo numquam confidere possis.
Unde quidam philosophus dixit, "Ne
associes te inimicis tuis, cum alios possis reperire socios; que enim mala egeris
notabunt, que vero bona fuerint, deviabunt."
Plus vero dixit alius philosophus,
videlicet: Ignotos quasi inimicos esse vitandos et in eis non esse confidendum ante
cognitionem.
Ait enim:
Non aggrediaris viam cum aliquo, nisi eum prius agnoveris! Si quisquam tibi in via
ignotus se associaverit iterque tuum investigaverit, dic te velle longius ire quam
disposueris; et si detulerit lanceam, vade ad dextram; si ensem, ad sinistram.
Salomon vero de inimio antiqua dixit, "Inimico antiquo ne credas in eternum; et si
humiliatus vadat curvus." "Ne credas ei; captus enim utilitate, non amicitia,
revertitur voluntate, ut capiat fugiendo, quod non potuit persequendo."
Et alibi,
"In oculis tuis lacrimabitur inimicus, et si viderit tempus, non satiabitur sanguine
tuo."
Quare Seneca dixit, "Pro amico potius occidi expedit, quam cum inimico
vivare."
Et eciam Ysoppus dixit,
Ne confidatis secreta nec his retegatis,
Cum quibus egistis pugne discrimina tristis.
Et alibi idem dixit,
Nulla fides hosti tibi sit, qui talia nosti,
Prorsus et hostilia tibi sit persuasio vilis.
Fraude necis dire, nec sic videare perire.
Nam et quidam philosophus dixit, "Cum inimico nemo tute in gratiam redit."
Quia ut ait Seneca, "Numquam ubi fumat diu ignis deficit vapor,"
enim odii
semper "latet in pectore inimici." Et "odium" secundum Tullium "est venenum
amicitie," quare amicitia eius vel gratia quesita, de facili non bene potest durare.
Et
alius dixit, "Inimici ad animum nulle preces conveniunt."
[Caput II.]
De incommodis amoris pravi.
Et nota quod amoris multa sunt incomoda, si in pravam partem inclinet.
Nam ut
ait Seneca, "Semper in amorem causa dampni quere."
Et alius dixit, "Cum amas,
non sapies; cum sapies, non amabis."
Et Regule Amoris dicunt, "Minus dormit et
edit, quem amoris cogitatio vexat."
Et: "Quilibet amantis actus in coamantis
cogitatione finitur."
"Verus amans nil beatum credit nisi quod cogitet coamanti
placere."
Et: "Amor nil posset amanti denegare."
Et: "Non solvet amare, quem
nimia voluptatis habundantia vexat."
Et: "Amans coamantis solatiis satiari non
potest."
Et: "Amorosus et omnis consuevit amans in coamantis aspectu
pallescere."
Et: "In repentina coamantis visione contremescit amans."
Et: "Verus
amor assidua sine intermissione coamantis ymaginatione detinetur."
Et poeta dixit,
"Res est solliciti plena timoris amor."
Hiis itaque pensatis et multis aliis que vix possent enarrare vel cogitari, Ovidius
epistolarum appellat amorem orbum et non videntem dicens,
Victa precor genibusque tuis regalia tendo
Brachia quid deceat, non videt ullus amans.
Et lex vocat amorem furiosum dicens, "Amoris furore nichil est vehementius;
quem retinere perfecte est philosophie."
Retinere ergo amorem tuum et
restringere debes, ne amor qui rectus esse debet pravus efficiatur.
Sicut enim puer nisi per virgam et baculum castigaretur, stultus fieret,
ut ait
sapiens: "Stultitia colligata est in corde pueri, virgula et baculus fugabunt eam."
Et
propheta eciam dixit, "Virga tua, et baculus tuus, ipsa me consolata sunt.
Ita amor
nisi restringeretur efficeret vagus, et in cupiditatem et in libidinem caderet, que
vitia non sunt immitanda, sed penitus fugienda."
Nam dixit sapiens, "Post
concupiscentias tuas non eas," in derisum inimicorum tuorum.
Et alius dixit, "In
bello corpora hominum gladiis, in pace voluptatibus vulnerantur."
Ovidius dixit,
Utile propositum est sevas extinguere flammas
Nec servum vitii pectus habere tuum.
Amorem autem tuum non bene restringere potes quando oriatur. Primus enim
motus amoris qui per oculos et aures oritur in nobis non est. Primi nota quod
motus, id est, motus qui oriuntur a quinque sensibus - hoc est a visu, auditu,
gustu, odoratu, et tactu -, in nobis non sunt, sed in Domino qui prestitit nobis illos
sensus. Nam eo ipso quod vides vel audis rem placabilem, moveris ad illam
diligendam.
Quare Seneca dixit, "Nec mortem effugere, nec amorem quisquam
potest."
Restituere tamen potes motum illium, ne amor in amicitiam malam
convertatur.
Et licet dixerim ortum amoris non bene posse restringi, restringitur
tamen quandoque avertendo oculos ne videant vanitatem, ut ait propheta, "Averte
oculos tuos, ne videant vanitatem."
Nam ut ait Tullius, "Non solum manus, sed
eciam oculos abstinentes oportet habere."
Abstinendo aures ne de amore prava audiant ad "similitudinem aspidis surdi
obturantis aures suas, que que non exaudiet vocem incantantium et venefici
incantamentis sapienter." Et abstinendo linguam ne de amore prava loquatur.
Nam ut Apostolus, "Turpia coloquia bonos mores corrumpunt."
Et quidam
sapiens dixit, "Sermo luxurie argumentum est luxurie."
Et Seneca dixit, "A verbis
quoque turpibus abstineto, quia licentia eorum impudentiam nutrit."
Et Socrates
dixit, "Que facere turpe est, et nec dicere honestum puto."
Nec eciam putes te turpia et inhonesta facere posse. Nam ut ait lex,
Que facta pietatem vel extimationem vel verecundiam nostram ledunt, et ut
generaliter dicam, que contra mores fiunt, nec nos facere posse credendum est
quoque animo fiant.
Nam ut dixit quidam philosophus,
Nichil interest, quo animo facias, quod facere vitiosum est;
Nam facta cernuntur, animus non videtur.
Amori ergo tuo frenum imponas, eiusque habenas taliter retineas ut si amor tuus
ab oculis ortus te scandalizat, verbum Domini observes, qui dixit, "Si occulus tuus
scandalizat te, abscide eum, et prohice abs te."
Impera ergo occulis tuis ne
pecceant. Nam ut dixit sapiens, "Nichil peccant occuli, si oculis animus imperat."
Alioquin insaciabiles essent oculi; nam dixit sapiens: "Infernus et perditio non
implebuntur: similiter et oculi hominum insatiabiles."
Amorem itaque tuum occulis et auribus et lingue et animo imperando taliter
restringas ac domes ut non efficiatur pravus, nec convertatur in amicitiam stulti,
vel insipientis, nec in amicitiam avari, vel cupidi, vel perversi, vel superbi, vel fatui,
sive loquacis et linguosi, vel iracundi.
Et ut generaliter dicam, omnium malorum
hominum amicitia districta est penitus evitanda.
[Caput III.]
De amicitia stulti vel insipientis vitanda.
Amicitia stulti vel insipientis ideo non est amplectenda, quia "stulti aliena vitia
cernunt et suorum obliviscuntur." Unde quidam philosophus dixit, "Proprium est
stultitie aliena vitia cernere, suorum oblivisci."
Et quia cogitationes Dei non
intelligit, ut ait propheta: "Vir insipiens non cognoscit, et stultus non intelliget
hec."
Nec recipiunt stulti correctionem, sed vie sue inherent. Unde sapiens ait, "In
auribus inscipientium ne loquaris, quia despicient doctrinam eloquii tui."
Et alibi,
"Via stulti recta est in occulis eius, sapiens autem audit consilia."
Et alibi, "Noli
arguere irrisorem, ne te oderit: argue sapientem, et diliget te."
Et alibi, "Si
contuderis stultum in pila quasi ptisanas feriente desuper pilo, non auferetur ab eo
stultitia."
Et alibi, "Cor sapientis in dextera eius, et cor stulti in sinistra eius. Sed in
via stultitie ambulans, cum ipse insipiens sit, omnes stultos extimat."
"Qui cum
sapientibus graditur sapiens erit. Amicus autem stultorum similis efficietur."
Et
alibi, "Non decet stultum verba conposito, nec principem labium mentiens."
Et
alibi, "Vir sapiens si cum stulto contenderit, sive irascatur, sive rideat, non inveniet
requiem."
Et alius dixit, "Cum irrisore consortium non habeas: loquele eius
assiduitatem quasi toxica fugias. Societas enim eius, tui laqueus fit alternaque
affabilitas despectio."
Nec eciam potes cum stulto congrue loqui: non enim rationi alicuius attendit, nec
auditum alicui prebet; quare si cum eo loqueris perdis verba.
Nam ut ait Ihesus
filius Sirac, "Qui narrat verbum non attendenti quasi qui excitat dormientem a
gravi sompno. Cum dormiente loquitur, qui narrat stulto sapientiam, et in fine
narrationis dicet: Quis est hic?"
Unde alibi idem dixit, "Ubi non est auditus, non
effundas sermonem, et importune noli extolli in sapientia tua."
Importuna est
narratio tua quando non prebetur tibi auditus, que est quasi musica in luctu. Unde
idem ait, "Musica in luctu importuna narratio."
Nec eciam potes commode vivere cum stulto, quia tota vita eius pro luctu
reputatur. Unde Ihesus filius Sirac dixit, "Luctus mortui septem diebus; fatui et
impii, omnes dies vite illorum."
Et non solum vitare debes colloquium stulti, sed
eciam ipsi stulto silentium imponere si commode hoc facere potes, secundum
verbum Salomonis qui ait, "Iudicium determinat causas, et qui imponit stulto
silentium iras mitigat."
Insuper eciam per datum insipientis amicitiam eius perdis,
nec retinere illam potes. Unde ait Ihesus filius Sirac, "Datus insipientis non erit
utilis tibi; pauca dabit, et multa improperabit. Oculi enim illius septemplices sunt."
Inde eciam Seneca De Beneficiis dixit, "Numquam improbe spei quod datur satis est
et maiora cupet quo maiora venerunt."
Et eciam multis rationibus amicitia stulti respuenda est. Nam ut vulgo dicitur,
"Melius est collo portare stultum quam ei ostendere viam: licet stultus difficile
portetur."
Nam ut idem ait, "Arenam, et salem, et massam ferri facilius est portare
quam hominem inprudentem, fatuum, et impium."
Et alius sapiens dixit, "Expedit
magis urse occurrere raptis fetibus, quam fatuo confidenti in stultitia sua." Non
enim poteris stultum corrigere. Citius enim te in suam stultitiam seducent, quam
de tua sapientia aliquid capet.
Omnes stulti et insipientes mali sunt, et "malivolus
animus abditos dentes habet." Et "in malivolam animam non intrat sapientia,"
quare dixit quidam philosophus: "Dulcior est sapienti aspera vita inter sapientes
quam dulcis vita inter insipientes."
Et non habeas pro magno amicitiam stulti, quia non est permanens. Plus eciam
dico tibi: Non habeas amicitiam sapientis viri cum stultis et leccatoribus educati.
Nam ut ait quidam philosophus, "Melior est societas simplicis inter sapientes
nutriti, quam prudentis cum leccatoribus educati."
Et licet stultus sit dives et
fortunati, non tamen eius districtam amicitiam habere procures. Ait enim Tullius
De Amicitia, "Nec quicquam insipiente fortunato intollerabilius potest fieri."
[Caput IV.]
De amicitia avari vel cupidi vitanda. Rubrica.
In te amicitiam autem avari vel cupidi amor tuus converti non debet, quia cum
avaricia, secundum Apostolum, sit "radix omnium malorum," et ab avaro nulla
bona possunt oriri. "Avarus enim nisi cum moritur nil recte facit." Unde eciam
Martialis Cochus dixit,
Non sibi non aliis prodest dum vivit avarus,
Et prodest aliis et sibi dum moritur.
Et alius philosophus dixit, "In nullo avarus bonus est, in se pessimus." Et alius
dixit, "Pecunia non satiat avarum, sed irritat."
Et certe avaro Deus ipse non
sufficit, unde Augustinus dixit: "Quid avarius est illo quem ei Deus ipse non
sufficit?"
Et nota quod avarus semper habet manus porrectas in accipiendo,
clausas vero in dotes dando, et tribuendo vel retribuendo, contra dictum filii Sirac
qui ait, "Non sit porrecta manus tua ad accipiendum, et ad dandum collecta."
Quare non est dignus amore vel amicitia, unde Regula Amoris dixit, "Amor semper
consuevit ab avaritie domiciliis exulare."
Et alia Regula dixit, "Probitas sola
quemque facit amare."
Quam probitatem certe avarus nullus potest habere,
nec eciam potest avarus
nancisci honorem avaritia obstante. Unde quidam dixit,
Nec sol splendorem nec thus prestabit odorem,
Cum per avaritiam fuerit quis nactus honorem.
Indignus est enim avarus habere honorem vel dignitatem, et apud eum esset loco
ignominie.
Nam ut ait Seneca, "Loco ignominie est apud indignum dignitas."
Et
iterum, "Honos honestum decorat, inhonestum notat."
Et merito respuenda est
amicitia avari, quia ut ait Ihesus filius Sirac: "Avaro nichil scelestius. Quid superbit
terra et cinis? Nichil est iniquius quam amare pecuniam."
Avarus sibi namque
malus et nullum diligit. Et ut ait sapiens, "Qui sibi ipsi malus est, nulli alii bonus
erit."
Nam ut ait Seneca, "Avarus ipse causa est sue miserie." Nam et sibi et aliis
omnia denegat,
quare idem ait: "Negandi causa nunquam avaro deficit."
Nec eciam potest avarus securam vitam ducere, cum de re producenda nimis
cogitet, eodem testante qui ait, "Nulli potest secura vita contingere qui de re
producenda nimis cogitat."
Et eciam miser est semper avarus, cum sua ei semper
videantur parva et non ampla. Nam ut ait idem, "Si alicui sua non videntur
amplissima; licet totius mundi sit dominus, miser est."
Et: "Avarus nulli gratus est;
ergo nec sibi." Nam ut ait Seneca epistolarum, "Nemo sibi gratus est qui alteri non
fuit."
Et sive dives sit sive pauper, avaritia et omne malum semper illum comitatur
"quemadmodum enim nichil refert utrum egrum in ligneo lectulo, aut in aureo
colloces. Quocumque autem illum transtuleris morbum suum secum transfert. Sic
nichil refert utrum eger et avarus animus in delitiis aut in paupertate ponatur,
malum suum illum sequitur,"
ita quod "desunt inopie multa, avaritie omnia."
Nam
ut ait Seneca in epistolis, "Avaritia paupertatem intulit, et multa concupiscendo
omnia amisit."
Nam "is in ymo eget qui nimium cupit."
Hoc enim percipitur ut
homines in animo et non in patrimonio putent esse divitias.
Et cum avarus non possit conprimere animum suum propter avaritiam, conturbat
secum morantes et domum suam. Unde Salomon ait, "Conturbat domum suam
qui sectatur avaritiam; qui autem odit munera vivet."
Quare avari amicitia merito
est vitanda. Et nota quod avarus proprie dicitur in retinendo, cupidus in
acquirendo.
Multi enim sunt qui per nimiam cupiditatem multa enormiter
acquirunt. Postquam autem acquisierint non sunt in retinendo avari, sed acquisita
per cupiditatem largiter expendunt atque consumunt.
Concupiscentia enim mala
est. Nam "is nimio eget qui nimium cupit." Unde Dominus dixit, "Non
concupisces rem proximi tui."
Et beatus Iacobus dixit, "Unusquisque enim
temptatur a concupiscentia sua abstractus et illectus; deinde cum concupiscentiam
conceperit, parit peccatum: cum consummatum fuerit, generat mortem."
Et eciam
Apostolus in epistola ad Timotheum dixit, "Radix omnium malorum est
cupiditas."
Et in tantum cupiditas mala est, ut "cupienti animo nihil satis
festinetur." Unde dici consuevit, "Cupiditati tarda est celeritas."
"Omnes enim
prave cupiditates porte sunt inferni, per quas itur ad mortem." "Que si aliter
auferri non possent, ipsum cor evellendum esset."
Quia "nichil amat cupiditas nisi
quod non licet." Quare Seneca, "Ferocissima cupiditas pestis est, que solet egenos
facere quos capit, dum finem querendi non invenit."
Nam ut idem ait, "Altera
cupiditas ex fine alterius nascitur."
Unde ait, "Fortior est qui cupiditatem vincit,
quam qui hostem subicit."
Inde eciam Tullius De Senectute dixit,
Nullam capitaliorem pestem quam voluptatem corporis hominibus a natura
datam, cuius voluptatis avide libidines et temere et effrenate ad pociendum
incitatur.
Hinc patrie proditiones, hinc rerum publicarum eversiones, hinc cum
hostibus clandestina colloquia nasci.
Dicebat,
Nullum denique scelus, nullum facinus malum esse, ad quod suscipiendum non
libido voluptatis impelleret; stupra vero et adulteria et omne tale flagitium nullis
aliis illecebris excitari nisi voluptatis;
cumque natura homini sive natura sive quis
deus nichil mente prestabilius dedisset, huic divino muneri ac dono nichil tam esse
inimicum quam voluptatem. Nec enim libidine dominante locum temperantie
esse, nec omnino in voluptatis regno virtutem posse consistere.
Quocirca nichil
esse tam detestabile tam pestiferum quam voluptatem, si quid ea, cum maior esset
atque longior, omne animi lumen extinguit.
[Caput V.]
De amicitia superbi vel perversi vitanda.
Amorem quoque tuum taliter compescas atque distringas, ut in amicitiam superbi
vel perversi hominis nullatenus te constringat. "Superbis enim resistit, humilibus
autem dat gratiam," ut sanctus Petrus in epistola sua prima dixit.
Superbia enim
homines servos facit et libertatem mentis tollit. Unde dixit sapiens, "Liber non est,
quem superbus inflammat animus."
Et eciam pacem tollit, ut Martialis Cocus ait:
Et heream pacem ventosa superbia tollit,
Atque tumor mentis, Maximiane, tibi.
Et Ihesus filius Sirac dixit, "Ubi fuerit superbia, ibi contumelia; ubi autem
humilitas, ibi et sapientia."
Et Salomon in Proverbiis ait, "Inter superbos semper
iurgia sunt; qui autem agunt cuncta cum consilio, reguntur sapientia."
Sicut autem
Dominus angelos superbientes de celo proiecit, sic quoque superbos atque
perversos procul a te repellas, ut ab eorum superbia vel pravitate non
contamineris. Nam ut ait filius Syrac, "Qui tetigerit picem coinquinabitur ab ea, et
qui comminicaverit superbo induet superbiam."
Et eciam idem sapiens dixit de
superborum divitum societate: Ditiori ne fueris socius.
Quid communicaverit cacabum
ad ollam? Quando enim se colliserint, confringetur.
Dives iniuste egit, et fremebit; pauper autem lesus
tacebit.
Si largitus fueris, absumet te; et si non habueris, relinquet te.
Si habueris,
convivet tecum, et evacuabit te; et ipse non dolebit super te.
Si necessarius illi
fueris, supplantabit te, et subridens spem dabit, narrans tibi bona, et dicens: Quid
est opus tibi?
Et confundet te in cibis suis, donec te exinaniat bis et ter; et in
novissimo deridet te, et postea videris delinquet te, et capud suum movebit a te.
Humiliare Deo, et expecta manus eius.
Attende ne seductus in stultitiam
humilieris.
Noli esse humilis in sapientia tua, ne humiliatus in stultitiam seducatus.
A potentiore, discede; ex hoc enim magis te advocabit.
Ne improbus sis, ne
impinguaris; et ne longe sis ab eo, ne eas in oblivionem.
Ne retineas ex equo loqui
cum illo, et ne credas multis verbis illius; ex multa enim loquela temptabit te, et
subridens interogabit te.
Cave tibi, et attende diligenter auditui tuo, quoniam cum
subversione tua ambulas;
dilige Deum, et invoca illum in salute tua.
Omne animal
diligit simile sibi, sic et omnis homo proximum sibi.
Sicut communicabit lupus
agno aliquando, sic comunicatio peccatorum iusto.
Que communicatio est sancto
homini ad canem?
Venationis leonis honager in heremo; sic pascua sunt divitum
pauperes.
Et sicut abhominatio est superbo humilitas, sic execratio divitum
pauper.
Dives commotus confirmatur ab amicis; humilis autem cum ceciderit,
expellitur et a notis.
Diviti decepto multi recuperatores, locutus est superbe, et
iustificaverunt illum.
Humilis deceptus est, insuper et arguitur; locutus est sensate,
et non est datum ei locus.
Dives locutus est, et omnes tacuerunt, et verbum illius
usque ad nubes perducent.
Pauper locutus est, et dicunt: Quis est? Et si offenderit,
subvertent illum.
Et Salomon in Proverbiis dixit,
Eciam proximo suo pauper odiosus erit, amici vero divitum multi.
Divitie enim
addunt amicos plurimos; a paupere autem et hii quos habuit separantur.
Et multi
colunt personam potentis, et amici sunt dona tribuenti. Fratres hominis pauperis
oderunt eum; insuper et amici recesserunt ab eo procul.
Et iterum, "Dives imperat pauperibus, et qui accipit mutuum servus est
fenerantis."
Et eciam alibi de societate et clientela et consuetudine potentum et
divitum superborum et ducum vitanda, a multis sapientibus instruimur.
Nam dixit
quidam philosophus, "Rex est similis igni: cui si nimis admotus fueris, cremaberis;
si ex toto remotus, frigebis."
Et filius Syrac dixit, "A viro habente potestatem
occidendi, longe esto. Scito enim quoniam in medio laqueorum eius ingredieris."
Et alius philosophus dixit, "Si in clientelam potentissimi hominis deveneris, aut
veritas aut amicitia perdenda est."
Nam huiusmodi magnates et potentes sive duces aut imperant aut vi compellunt
aut rogando faciunt quod tantumdem valet.
Unde quidam sapiens dixit,
Est orare ducum species violenta iubendi,
Et quasi mandato supplicat esse potens.
Et eciam quidam sapiens dixit, "Ubi pauper divitem imitari ceperit, unde dici
consuevit, miseri."
Nam ut ait Tullius,
Huiusmodi divites se honoratos et beatos putant. Hii nec obligari quidem
benefitio volunt quando eciam benefitium se arbitrantur dedisse. Cum ipsi
magnum quamvis aliquid acceperunt atque et a se aut postulari aut expectari,
aliquid suscipientur.
Et ita predictis rationibus non est multum utendum nec morandum cum
huiusmodi potentibus, et maxime cum regibus.
Nam et quidam philosophus dixit,
"Nichil peius contingit homini quam diu regi servire et nichil boni acquirere." Et
ideo precepit ne quisquam nimis moretur in servitio regis.
Et alius philosophus
dixit, "Qui servit regi ut ita dicam sine fortunio, et hoc seculum perdit et aliud."
Eligas ergo bonos et humilos cum quibus utaris et bonus eris. Unde propheta
dixit, "Cum sancto sanctus eris, et cum viro innocente innocens eris, et cum electo
electus eris, et cum perverso perverteris."
[Caput VI.]
De amicitia loquacis vel lingosi.
Amor eciam tuus non te ita decipiat, ut in amicitiam loquacis vel lingosi vel fatui
te trahat.
Ideo autem amicitia illorum est vitanda, quia "in multiloquio non dest
peccatum."
De lingoso per prophetam dicitur, "Vir lingosus non dirigetur in
terra."
Et Ihesus filius Sirac dixit, "Terribilis est in civitate sua homo lingosus, et
temerarius in verbo suo odibilis est."
Et alibi, "Fatuo non erit amicus, et non erit
gratia in bonis illius."
Et alibi, "Qui odit loquacitatem, extinguit malitiam."
Et alibi
idem dixit, "Cum viro lingoso ne loquaris, nec in igne illius struas ligna." Si enim
cum illis loqui non debes; illorum amicitiam retinere non potes.
Et alibi idem dicit,
"Ne cum fatuis consilium habeas, non enim poterunt diligere, nisi que ipsis
placent."
Et scito quod fatui dicuntur qui multa fantur, et superflua dicunt, sic
dicti a for, faris vel fare, fatur.
Et eciam Tullius dixit, "Ciniquorum tota ratio
abicienda est."
Cinos graece, latine dicitur canis. Inde cinici dicuntur latrantes ut
canes.
Et ideo cum talibus contendere non debemus, quia non intendunt rationi.
"Nam sicut ignis, quanto magis ligna susceperit," semper in maiorem flammam
erigitur, ita malus homo, quanto magis rationem audierit, semper in maiorem
malitiam excitatur.
Quare Cato dixit,
Contra verbosos noli contendere verbis:
Sermo datur cunctis, animi sapientia paucis.
Sed verba loquacium audire tacitus et prospicere debes, et ab illis eciam discere.
Ait enim Seneca, "Equo animo audienda sunt inproborum convitia." Unde Cato
dixit,
Prospito cuncta tacitus, quod quisque loquatur:
Sermo hominum mores celat, simul indicat idem.
[Caput VII.]
De amicitia iracundi hominis.
Amicitiam autem iracundi hominis non desideres, quia illam nullo modo habere
potes. Ut ait sapiens, "Homini iracundo nullus erit amicus, nec in bonis illius erit
gratia."
Et alibi, "Ne sis velox ad irascendum, quia ira in sinu stulti requiescit."
Et
alibi Salomon ait, "Noli esse amicus homini iracundo, neque ambules cum viro
furioso; ne forte discas semitas eius, et sumas scandalum anime tue."
Et alibi,
"Sicut carbones ad prunas, et ligna ad ignem, sic homo iracundus suscitat rixas."
"Homo enim extra corpus suum est cum irascitur"
in tantum ut dicatur: "Nulli
irascenti ira sua videtur iniusta."
Et beatus Prosper dixit,
Nemo sue mentis motus non extimat equos,
Quodcumque voluint homines, se bene velle putant.
Ira dicitur ab ur quod est calor, et diffinitur ita: Ira est fervor animi ab interioribus
ad exteriora prorumpens, ob illatam sibi iniuriam vindictam querens.
Quare iratus
consilium spernit; inde eciam dici consuevit: "Iratus eciam facinus consilium
putat."
Unde eciam philosophus dixit, "Iratum breviter vites, et inimicum diu."
Et
Ovidius epistolarum dixit,
Quelibet iratis ipse dat arma dolor.
Et debes vitare iracundiam tam in te quam in alio. Nam, "Iracundiam qui vincit,
maximum superat hostem."
Unde idem Ovidius dixit,
Vince animos iramque tuam, qui cetera vincis.
Et alius dixit, "Lex videt iratum, iratus non videt illam."
"Respicere enim nil
assuevit iracundia," ut Socrates.
Et Dominus in evangelio dixit, "Qui irascitur
fratri suo, reus erit iuditio."
Et Apostolus ait, "Ira enim viri iustitiam Dei non
operatur."
Et Cato dixit,
Iratus de re incerta contendere noli:
Ira impedit animum, ne possit cernere verum.
Et Seneca dixit, "Iratus nil nisi criminis loquitur."
Quare ait, "Finem dare ire
initium est sapientie."
Et alibi idem dixit, "Legem solet oblivisci iracundia."
Et nota quod iratus semper putat se plus posse facere quam possit, et ideo superat
posse suum, et inmoratur. Quare Seneca dixit, "Iratus semper putat posse quam
possit."
Et alibi dixit,
Qui plus posse putat, sua quam natura ministrat,
Posse suum superans, se minus ipse potest.
Quare Tullius dixit, "Ira procul absit, cum qua nil recte fieri, nil considerari
potest." "Que enim aliqua perturbatione fiunt, ea nec constanter fieri possunt nec
hiis, qui adsunt, approbari."
Et Pitagoras dixit, "Quominus presseris iram, ob hoc
ab ira magis premeris; tunc enim nobis incipimus irasci, cum aliis desivimus; finis
namque ire initium est penitentie."
Unde Socrates dixit, "Iracundus cum irasci
desierit, tunc irascitur sibi."
Et certe vitare debes quemlibet iratum et maxime
potentem. Nam ut ait Seneca, "Fulmen est ubi cum potestate habitat iracundia."
Nec eciam irasci debes potenti. Nam ut idem ait, "Potenti irasci periculum est."
Quare si potens te leserit, potius sustineas quam cum eo irascaris; et fac quod
Cato dixit:
Cede locum lese fortune, cede potenti:
Ledere qui potuit, aliquando prodesse valebit.
"Potentioribus enim pares esse non possumus." Similiter vitare debes stultum
iratum. Nam ut ait Salomon, "Grave est saxum et honerosa arena, sed ira stulti
utroque gravior.
Ira certe non habet misericordiam nec erumpens furor; et
impetum concititi ferre quis poterit?"
Sic et ira probi hominis periculosa est. Unde Seneca dixit, "Gravissima est hominis
probi iracundia." Quid idea accidit quia probus homo proposuit non irasci.
Et ut
ait Cassiodorus, "Gravius irascitur qui contra propositum commovetur."
Et si
forte iracundus vel iratus in aliquo te leserit, non sis facilis ad indignacionem
contra illum. Nam ut ait Salomon, "Vir iracundus provocat rixas, et qui ad
indignationem facilis est erit ad peccata proclivior."
Et in tantum nocet iracundia,
quia eciam dies hominis minuit. Unde Ihesus filius Sirac dixit, "Zelus et iracundia
minuent dies, et ante tempus adducet senectam cogitatus."
Sed licet ira taliter
prohibeatur, quandoque tamen bene conceditur,
ut ait propheta: "Irascimini, et
nolite peccare."
Et alibi dicitur, "Non occidat sol super iracundiam vestram."
Et
eciam Seneca dixit, "Bonum ad virum cito moritur iracundia."
Et in tantum conceditur ira, ut quandoque melior risu censeatur. Unde sapiens
dixit, "Melior est ira risu, quia per tristitiam vultus corrigitur animus delinquentis."
Risus tamen pro maiori parte malus censetur. Unde sapiens dixit, "Risus dolore
miscebitur, et extrema gaudii luctus occupat."
Vix enim aut numquam nisi pro
stultitia ridere potest homo. Unde consilium ridentium te timere non oportet,
statim enim cum rides plures consiliantes ridere scire poteris quod de stultia
loquuntur.
Unde Ihesus filius Sirac dixit, "Fatuus in rixu exaltabit vocem suam, vir
autem sapiens vix tacite ridebit."
[Caput VIII.]
De amicitia malorum hominum vitanda.
Dixi generaliter omnium malorum hominum amicitiam districtam esse penitus
evitandam. Nam per talium amicitiam et continuam conversationem boni mores
corrumpuntur. Et efficitur homo imperitus, luxuriosus, et seditiosus; et talia vitia
acquirit que sunt penitus fugiendas,
ut ait sapiens: "Fugienda autem sunt et modis
omnibus igne ac ferro succidenda, langor a corde, imperitia ab animo, luxuria a
ventre, seditio a civite, a domo discordia."
De luxuria quidam philosophus dixit, "Nichil tam mortiferrum est in humanum
genus quam luxuria."
Nam luxus sive luxuria corpus destruit, opes annichilat,
animam necat, vim eripit, lumina orbat, vocem acerbat. Unde versus,
Luxus, corpus, opes, animam, vim, lumina, vocem
Destruit, anichilat, necat, eripit, orbat, acerbat.
Et eciam Tullius De Senectute dixit, "Libidinosa intemperans adolescentia effetum
corpus tradit senectuti."
Et de seditione dixit quidam nichil mortiferum in civitate
quam seditio, nam: "seditio civium occasio est hostium."
Et certe sicut talia vitia sunt fugienda, ita et mali sunt fugiendi per quos talia vitia
acquiruntur. Nam sicut per consuetudinem leprosi homo quandoque leprosus
efficitur et per pecus morbosum totus grex inficitur et per modicum fermenti tota
massa corrumpitur, ita per assiduam conversationem atque amicitiam malorum
hominum efficitur homo protervus, gulosus, cupidus, libidinosus, latro, fur,
mendax, superbus, avarus, et ita omnia mala vitia acquirit ut simul cum illis cadat
in ruinam.
Unde quidam philosophus dixit, "Si videris quemlibet malis operibus
pergravatum, ne intromittas, quia qui pendulum solverit, super ipsum ruina erit."
Et alius philosophus dixit, "Quisquis inique gentis consortio fruitur, proculdubio
mortis in mente penus lucratur."
Et certe non solum mala societas, sed eciam mala
vicinitas est vitanda. Nam vulgo dicitur, "Qui habet malum vicinum habet malum
matutinum."
Quare quidam philosophus dixit, "Non emas domum antequam
cognoscas vicinum. Et si ante habueris domum quam iuxta te hospitaretur malus
vicinus, prius vendas domum quam maceras iuxta malum vicinum."
De predictis
eciam beatus Paulus in epistola ad Corrithos dixit,
Ne commisceamini fornicariis: et non utique fornicariis huius mundi, aut avaris,
aut rapacibus, aut ydolis servientibus: alioquin debueratis iam de hoc mundo
exisse.
Nunc autem scripsi vobis non conmisceri: si is qui frater inter vos
nominatur, est fornicator, aut avarus, aut ydolis serviens, aut maledicus, aut
ebriosus, aut rapax, cum huiusmodi nec cibum sumere.
Et in fine illius capituli subiunxit, "Auferte malum ex vobis ipsis."
Et alibi idem
Apostolus in epistola secunda ad Timotheum dixit,
Hoc autem scito, quod in novissimis temporibus instabunt tempora periculosa: et
erunt homines seipsos amantes, cupidi, elati, superbi, blasfemi, et parentibus non
obedientes, ingrati, scelerati, sine affectione, sine pace, criminatores,
incontinentes, et immites, sine benignitate,
proditores, protervi, tumidi,
voluptatum amatores magis quam Dei: habentes quidem speciem pietatis,
virtutem autem eius abnegantes. Et hos devita.
Et eciam Ysoppus dixit,
Discat ad hoc mitis cupidi dum contempnere litis.
Equus et est siquis caveat sit ut hospes iniquis.
Ne simul ut cumque perimi contingat utrumque;
Suppliciis dignis profectis forte malignis.
Nec desideres laudari a malis hominibus. Quia ut dixit Seneca, "Tam turpe est
laudari a turpibus quam ob turpia laudari."
Letior esto quotiens displices malis, et
malorum de te extimationes malas tuam imputa gloriam.
"Magna enim dementia
est vereri ne infameris ab infamibus."
Et nihil est "stultius homine verba
metuente."
Et alibi dixit idem, "Quid letaris, quod ab hominibus laudaris, quos
non potes ipse laudare?"
Quare eciam ait, "Qualis quisque scit scies, si quemadmodum
laudes quemadmodum laudetur aspexeris."
Unde Martialis Cocus dixit,
Nullum credo decus laudari a turpibus, Herme,
Sed nec laudari ob turpia credo decus.
Et alibi idem dixit,
Contemptum stulti contempnere, Didime, laus est,
Et contempni a stulto dedecus esse nego.
Et alius sapiens dixit, "Laudent te boni, oppinentur de te mala sed mali; onmibus
enim displicere malis laudabile est."
Et alius dixit, "Ne igitur glorieris in laude
leccatoris, cuius laus est tibi vituperium et vituperium laus."
Quare dixit, "Ne te
associes leccatori, cuius societas est tibi dedecus."
Et Seneca dixit, "Conciliari nisi
turpitudine amor turpium non potest."
Nam ut vera loquamur per consuetudinem et amicitiam talium, eciam bonus
homo creditur malus, et perinde habetur ac si in veritate malus esset.
Nam ut dixit
quidam philosophus, "Vicem veri optinet quod falso creditur." Sic et e contrario,
"Veritas que non creditur pro mendacio reputatur."
"Cum hiis ergo conversare qui
te meliorem facturi sunt. Illos admitte quos tu potes facere meliores." "Sciens
quod nulla res magis animos honesta induit, dubiosque et in pravum inclinabiles
revocat ad rectum, quam bonorum virorum conversatio," ut Seneca epistolarum
dixit.
Qui eciam ait, "Habet eciam in se generosus animus, quod incitatur ad
honesta."
Ut ergo animus tuus incitetur ad honesta, semper fugias malorum hominum
societatem et conversationem, atque suspiciosi loci existentiam, semper querendo
homines et loca cum quibus et in quibus valeas erudiri, tua prudentia valeat
cognosci atque merito collaudari.
Ait enim Cassiodorus, "Querat eruditus ubi
possit existere gloriosus."
Et iterum, "Prudens frequentiam non respuit hominum
in qua se noverit esse laudandum. Alioquin in virtutibus fama tollitur, si earum in
hominibus merita nesciantur."
[Caput IX.]
De multiplici utilitate amicorum.
Et nota quod in habendis et acquirendis et retinendis amicis magna et multiplex
est utilitas.
Corpus enim hominis sine amicitia pro mortuo reputatur, unde dicitur:
"Qualis est sine anima corpus, talis est sine amicis homo." Amicorum ergo
suffragio corpus mortuum vivificare dicitur.
Per amicos eciam vita hominis
iocundatur, et sine amicis non potest esse iocunda. Unde Tullius dixit, "Et si ea
permaneant, que dicuntur dona fortune, vita tamen inculta et deserta ab amicis
non potest esse iocunda."
Et amicorum utilitas tanta est, ut auro vel argento
bonitas fidelis amici nullatenus comparetur. Unde sapiens dixit, "Amico fideli
nulla est comparatio, nec est digna ponderatio auri et argenti contra bonitatem
fidei eius."
Et alibi eciam dixit,
Amicus si permanserit fixus, erit tibi quasi coequalis, et in domesticis tuis
fiducialiter aget attende.
Amicus fidelis protectio fortis; qui autem invenit illum
invenit thesaurum.
Amicus fidelis medicamentum vite et inmortalitatis; et qui
metuit Dominum inveniet illum.
Unde Cato ait,
Auxilium a notis petito si forte laboras;
Nec quisquam melior medicus quam fidus amicus.
Et est tanta utilitas in acquirendis amicis ut eciam regnum amicis non valeat
comparari. Ut Cato ait,
Utilius est regno meritis acquirere amicos.
Per amicos eciam vita amicorum procuratur, sicut Palades curavit Horestem. Hic
quoque amicitie non levis usus erit.
Nam ut ait sapiens, "Nichil est dulcius quam
habere amicum, cum quo tamquam cum te ipso loquaris."
Unde Tullius De
Amicitia dixit,
Ego tantum vos hortari possum, ut amicitiam anteponatis omnibus humanis
rebus; nichil est enim tam nature aptum, tam conveniens ad res secundas vel
adversas.
Sed hoc primum sentio, nisi in bonis amicitiam esse non posse.
Quare idem Tullius postea subiunxit, "Solem e mundo tollere videntur, qui
amicitiam e vita tollunt, quia nichil a diis immortalibus melius habemus, et nichil
iocundius."
Et iterum idem ait, "Que tamen res humanae fragiles caduceque sunt,
semper aliqui acquirendi sunt quos vere diligamus cum caritate et benivolentia;
qua sublata, omnis est e vita sublata iocunditas."
Per amicorum eciam
multitudinem et civium dilectionem ita munitur et defenditur, ut ab aliquo
nequeat expugnari. Unde Seneca dixit, "Unum est inexpugnabile munimentum:
amor civium."
Per multam eciam amicorum consuetudinem et dilectionem opes
conservantur et retinentur, sicut nulle opes odiis multorum obsistere possunt.
Unde Tullius De Officiis dixit,
Omnium autem rerum nec quicquam est aptius ad opes tuendas et retinendas
quam diligi, et nichil est alienius quam timeri. Preclare enim homines, que
metuunt, oderunt; quod quisque autem odit, perisse expetit. Multorum autem
odiis nullas opes obsistere posse, etsi antea ignotum fuerat, modo autem
cognitum.
Non ergo credas amicum fidelem per metum posse acquiri. Nam ut dixit
philosophus, "Nemo ei satis fidus est, quem metuit."
Unde idem Tullius dixit,
Malus custos diuturnitas est metus, contraque benivolentia fidelis vel ad
perpetuitatem. Qui vero in libera civitate ita se instituunt, ut metuantur, hiis nihil
potest esse dementius. Etenim qui se metui volunt: a quibus metuuntur, eosdem
ut metuant ipsi necesse est.
"Blanditia autem et non imperio vis crescit amoris." Unde Marcialis Cocus dixit,
Torvus et hore minax nos, Tite, posstis amare:
Invitus nemo coactus amat.
Blanditia, non imperio, vis crescit amoris.
Vacca quidem taurum, sed et ipsa leena leonem
Iratos fugiunt, sed cupiunt placidos;
Dilige nos omnes, ut ameris ab omnibus unus.
Querit amor pariles, dissimiles odium.
Et non solum amicitia per metum et timorem non acquiritur vel retinetur, sed
eciam imperium premente metu perditur. Unde Tullius dixit, "Nulla vis imperii
tanta est, que premente metu possit esse diuturna."
Et alius dixit, "Multos timere
debet, quem multi timent."
Et male imperando firmum imperium ammittitur.
Et
Seneca epistolarum dixit, "Nemo terribilis potest esse secure."
Et iterum, "Magna
securitatis portio est nichil inique facere: quia nocens habuit aliquando latendi
fortunam, nunquam autem fidutiam."
Multos ergo studeas acquirere amicos non
metu, sed merito, et pacificos tantum.
[Caput X.]
De consiliis et consiliariis.
Non tantum cum omnibus consilium habeas, sed unum de mille eligas
consiliarium. Nam ut dixit sapiens, "Multi pacifici sint tibi, et consiliarius unus de
mille."
Periculum est enim cuilibet amico sua secreta consilia pandere. Unde
quidam sapiens dixit, "Quod secretum est, nemini dicas."
Alius vero dixit, "Vix
extimes ab uno posse celari secretum."
Et alius dixit, "Consilium absconditum
quasi in carcere tuo est retrusum; revelatum te in carcere suo tenet ligatum."
Quare dixit, "Noli consilium tuum omni revelare homini. Qui enim consilium
suum in corde retinet, sui iuris est melius eligere."
Nam pulcrius est tacere quam
ut taceat secretum sibi commissum alium rogare. Ait enim Seneca, "Sic imperasti,
ut taceres, quomodo ab alio silentium queris?"
Verum quia ut ait Cassiodorus,
"Consilium quippe immitari detractat inprovidus."
Tu provide secreta tua presentia et futura cum amicis probatis atque fidelibus
tracta, ut ab eis consilium habeas.
Nam ut Cato ait,
Consilium archanum tacito committe sodali.
Corporis auxilium medico committe fideli.
Et eciam quidam philosophus dixit, "Cave tibi a consilio illius, a quo petis
consilium, ut sit tibi fidelis et probatus."
Et Salomon sapiens ait, "Unguento et
variis odoribus delectatur cor, et bonis amici consiliis anima dulcoratur."
Et alibi
eciam dixit, "Omnia cum consilio fac, et non penitebis."
Cum consilio dico
sapientium, re fidelium, et probatorum, et maxime senum, et non cum consilio
stultorum neque iuvenum. Stulti enim stulta diligunt, et suam stultitiam trahunt.
Unde sapiens dixit, "Non recipit stultus verba prudentie, nisi ea dixeris que
versantur in corde suo."
Et in proverbio dicitur,
Quisquis suo sensu sapiens sibi stultus habetur.
Iuvenes autem maturum sensum non habent, et iuvenilia diligunt, et eis inherent.
Non enim potest in eis sucus diuturnus haberi, qui minus celeriter sunt
maturitatem adepti.
Inde eciam Panfilus dixit,
Gaudia semper amat et iuvenilia verba iuventus.
"Ve tibi, terra, cuius rex puer est, et cuius principes mane comedunt."
Quare
Marcialis Cocus dixit cuidam suo amico qui vocabatur Melibeus,
Consilio iuvenum fidis, Melibee, ruinam
Expectare potes, dum sine consilio es.
Pannorum veterum facile contempnitur usus:
Non sic consilium, Postume, sperne senum.
Nam ut ait Iob, "In antiquis est sapientia, et in longo tempore prudentia."
Nam ut
ait Cassiodorus, "Illi prudentiores semper sunt habiti, qui multorum hominum
conversationibus probantur eruditi."
Quare idem ait, "Senes ipsi consiliis
sapientiam discunt."
Et iterum, "Cum multa trahis ab antiquis, meruisti placere de
propriis."
Et Tullius De Senectute ait, "Non viribus, non velocitatibus aut celeritate
corporum res magne geruntur, sed consilio, auctoritate et scientia, quibus non
modo orbari, sed eciam augeri senectus solet."
Et non solum unum consilium, sed eciam multa cum eis facere debes, non subita,
nec festinata. Nam ut sapiens dixit, "Ubi non est gubernator, populus corruet:
salus autem, ubi multa consilia."
Et Salomon in Proverbiis dixit, "Dissipantur
cogitationes ubi non erit consilium: ubi vero plures consiliarii sunt, confirmantur."
Consilia intelligo bona, nam "facienti iniquissimum consilium super ipsum
devoluetur, et non cognoscet unde veniat illi," ut Ihesus filius Sirac dixit.
"Consilia
non festinata dixi, quia duo sunt contraria consilio, festinantia et ira."
Et alibi
eciam sapiens dixit de consiliis: "Quod diu tractaveris, id puta rectissimum."
"Velox enim consilium sequitur penitentia."
Et alibi, "Deliberare utilia, mora est
tutissima."
Et alibi, "Consilio melius vinces quam iracundia."
Seneca eciam dixit,
"Inconsulta temeritas nescit expectare consilium."
Philosophus eciam dixit, "Non
credas stultum cum re mutare consilium."
Quare Seneca, "Consilium tuum si
audierit hostis, consilii dispositionem permutes."
Nec credas omni quod audieris consilio, donec prius an sit utile probatum fuerit in
aliquo,
ut quidam philosophus dixit: consulere, et alium velle monstrare."
Nec credas
mali hominis consilio. Scriptum est enim, "Malus a se nunquam bonum consilium refert."
"Nec credas consilio illius qui secreto aliud consulit et palam aliud se velle ostendit."
Ait enim Cassiodorus, "Lesionis genus est occulte.
Et nota consilium non esse
capiendum quod mutari non possit. Nam ut ait quidam sapiens, "Malum est consilium,
quod mutari non potest."
Et nota quod "semper consilium tunc deest, quando maxime opus est," ut quidam philosophus dixit.
Quare in consiliis non est cum festinantia neque cum ira procedendum.
Et licet
dixerim duo esse contraria consilio, videlicet, festinantiam et iram, Tullius autem
De Senectute addit eciam tertium, scilicet, voluptatem, dicens: "Impedit enim
consilium voluptas, rationi inimica, ac menti ut ita dicam prestringit occulos, nec
habet ullum cum virtute commertium."
Et in consiliis vitare debes assentatores
maxime in secundissimis rebus. Unde Tullius dixit eciam:
In secundissimis rebus maxime utendum est consiliis amicorum, que maior eciam
quam ante tribuenda est auctoritas. Hiisdem temporibus cavendum est, ne
absentatoribus patefaciamus aures,
ne adulari nos sinamus: in quo falli facile est.
Tales enim nos esse putamus, ut iure laudemur:
ex quo nascuntur innumerabilia
peccata, cum homines inflati oppinionibus turpiter irridentur et in maximis
versantur erroribus.
Unde sciendum est, "Nullam inimicitiam pestem maiorem esse quam adulantium
blanditiam, assentationem."
Sed "licet pernitiosa sit assentatio, tamen nocere
nemini potest, nisi ei, qui eam recipit atque ea delectatur. Ita sit, ut hiis
assentatoribus patefaciat aures suas maxime qui ipse sibi assentetur et se maxime
ipse delectet."
Inde eciam Cato dixit,
Cum te aliquis laudat, iudex tuus esse memento:
Plus aliis de te, quam tu tibi, credere noli.
Et Seneca in epistolis dixit, "Multo magis ad rem pertinet, qualis tibi videaris,
quam qualis aliis."
Et alibi, "Intus te considera: non qualis sis, aliis credas."
Sapientis enim est "malle sibi placere quam populo," ut Seneca dixit.
Et in consiliis non movearis ad verba composita. Dixit Seneca in epistolis, "Ad
rem movearis, non ad verba conposita." Nam "oratio eius qui veritati operam dat
incomposita debet esse et simplex."
Dixi secundum Tullium, "In secundissimis
rebus maxime utendum est consilio." Inde eciam Seneca De Formula Honeste Vite
dixit, "Tunc consilia tibi salutaria advoca, cum tibi alludit vite prosperitas: tunc te
velud in lubrico retinebis ac sistes, nec tibi dabis impetus liberos, qua eundum sit
et quousque."
Et licet multum sapiens fueris, tue scientie non inherebis, sed cum
consilio sapientiam ab alio investigabis. Ait enim Cassiodorus, "Sapientiam
querit in altero penes quem est scientie magnitudo."
Dubitare enim et a sapientibus consilium petere non est verecundum nec inutile.
Scriptum est enim, "Dubitare de singulis non est inutile."
Et eciam in Contemptu
Mundi scripsit Innocencius papa,
Qui magis intelligit, magis dubitat; et ille videtur plus sibi sapere, qui plus desipit.
Pars ergo scientie est scire, quod nescias. Vix est enim quicquam tam vile, vix tam
facile, quod ad plenum sciatur, conprehendatur ad liquidum, nisi forsan illud
perfecte sciatur, quod nichil scitur perfecte.
Ideo autem dixi supra dixi de consiliis et factis presentibus et futuris consilium
capiendum, quia de preteritis factis atque secretis de quibus consilium capi non
potest, non debes facere mentionem.
Unde filius Sirac dixit, "Amico et inimico
noli enarrare sensum tuum, et, si est tibi delictum, noli denudare. Audiet te et
respiciet te, et quasi defendens peccatum tuum subridet te."
Nam dicit lex, "Facte
autem res nulla constituticae infacte fieri possunt." Unde si consilium inde haberi
non potest, nec utilitas trahi nemini dicere procures.
Nam ut ait Seneca, "Post
calamitatem memoria alia est calamitas." Et maxime ubi memoria calamitatis vel
preteriti facti potest suscitare malitiam.
Unde Cato dixit,
Litis preterite noli maledicta referre:
Post inimicitias iram meminisse malorum est.
Et ideo silendo penitus ea conmemorare nulli debes, et maxime mulieri vel
hebrioso. Nam ut dixit philosophus, "Garulitas mulierum id solum novit celare,
quod nescit."
Et Salomon dixit, "Nullum secretum ubi regnat ebrietas."
Sacerdoti tua archana atque secreta penitencie causa pandere et manifestare debes.
Ut sanctus Iacobus in epistola prima dixit, "Confitemni alterutrum peccata
vestra."
Deficiente autem sacerdote eciam alij confiteri debes.
[Caput XI.]
De probatione amicorum.
Licet autem in habendis amicis ut dixi magna utilitas sit, prestitam velox sis sic in
acquirendis amicis nullius est amicitie ante probationem te constringere debes.
Ut
ait Martialis Cocus cuidam amico suo qui vocabatur Crisippus:
Antequam ames, Crisippe, proba; sed amare probatum
Cura, rotulum illum pectore suscipias.
Sepe diuque suo dignum censet amore
Pertractat sapiens sic amat exibitum.
Et Ovidius dixit,
Quale sit id, quod amas, celeri circumspice mente
Et tua lesuro subtrahe colla iugo.
Et sapiens dixit, "Si possides amicum, in temptatione posside. Est enim amicus
secundum sua tempora; in tempora autem tribulationis non permanebit."
Et
propheta, volens amicus Dei fieri, et sciens amicos probatos meliores aliis fore,
dixit, "Proba me et tempta me; ure renes meos et cor meum."
Et eciam beatus
Iohannes in epistola sua dixit, "Karissimi, nolite omni credere spiritui, sed probate
spiritus si ex Deo sint."
Et eciam Apostolus in epistola sua ad Tesalonicenses
dixit, "Omnia probate: quod bonum est tenete. Ab omni specie mali abstinete
vos."
Et sapiens dixit, "Qui credit cito, levis est in corde et minorabitur;" "Facilitas
nimia partem stultitie vergit."
Et alius philosophus dixit, "Ne laudes amicum,
donec probaveris eum."
Et iterum alibi dixit propter amicos non probatos:
"Provide tibi semel de inimicis, et milies de amicus, quia forsitan quandoque
amicus fiet inimicus, et sic levius poterit perquire dampnum tuum."
Et Seneca
dixit, "Tu omnia cum amico delibera, sed de ipso prius."
Eligas ergo amicos probatos qui tibi fideles esse possint. Et eos uno affectu non
uno habeas merito,
et tales amicos elige quos non pudeat elegisse. Ait enim
Seneca, "Amare sic incipe, tamquam non liceat desinere."
[Caput XII.]
Que facere debes pro amicis et que errogare et quomodo debes cum aliis vivere et de lege amicitie.
Probato autem amico atque temptato si illum fidelem valde inveneris, ita pectore
suscipias eum ut pro eo facias quecumque pro amico commode fieri possunt,
videlicet honeste ita quod Deum non offendas, nec tuam conscientiam ledas.
Peccatum enim pro amico facere non debes. Nam dixit Tullius De Amicitia, "Nulla
est excusatio peccati, si amici causa peccaveris;"
et maxime in re turpi ubi duplex
peccatum est. Ait enim Seneca, "In turpi re peccare bis est delinquere."
Nec eciam
debes amicum defendere in peccato, ne tibi crimen pares. Ait enim Seneca,
"Nocentes qui defendit, sibi crimen parat."
Et iterum, "Socius fit culpe, qui
nocentem iuvat." Nisi forte pro illius salute hoc faceret. Ait enim idem, "Nichil
turpe dicas pro salutis remedio."
Innoxie igitur amicum defendere debes ut
proprie defensor dicaris. Nam ut ait Cassiodorus, "Ille proprie defensor est
dicendus, qui defendit innoxie."
Alioquin si cum turpitudine et mendacio cum defenderes, amicitia non duraret.
Nam ut dixit Tullius De Amicitia, "Difficile est amicitiam durare sive manere, si a
virtute defeceris." "Amici enim vitia si feras, facis tua."
Ideo autem dixi commode
quia ut lex dicit, "Ea demum fieri posse intelliguntur que commode fieri possunt."
Et eciam alibi dici consuevit, "Age sic alienum ut tuum non obliviscaris
negotium."
"Amicis enim ita prodesse debemus, ut nobis non noceamus,"
et ideo dixi
honeste. Quia ut ait Tullius, "Si omnia facienda sunt, eciam in honesta que amici
velint, non amicitie tales, sed et coniurationes putande sunt."
Unde facere debes
pro amico quod honestum sit, et denegare quod non rectum sit.
"Hec igitur lex in
amicitiam senciatur ut nec rogemus res turpes, neque faciamus rogatu," et "ab
amicis honesta petamus. Amicorum causa honesta faciamus, studium semper
adsit, cunctacio toto absit. Consilium verum dare gaudeamus libere."
"Hec est,
inquam, societas, in qua omnia sunt que putant homines expetenda: honestas,
gloria, tranquillitas, atque iocunditas; ut cum hec adsint, beata vita sit, cum sine
hiis esse non possint,
quod cum optimum maximumque sit. Si id volumus
adipisci, virtuti opera danda est, sine qua nec amicitiam, nec ullam rem
expetendam consequi possumus.
Ea vero neglecta, qui se amicos habere
arbitrantur tunc denique rasse sentiunt cum eos aliquis gravis casus experiri
contingit;"
et eciam verecundari debent amici ad invicem inhonesta vel turpia
petere. Nam, "Maximum ornamentum amicitie tollit, qui ex ea tollit
verecundiam," ut Tullius dixit.
Quare eciam ait, "Maxime autem perturbantur
officia in amicis; quibus et non tribuere, non recte possis, et tribuere, quod non sit
equum, contra officium est."
Electis autem amicis, ita eos diligas ut illi tua amicitia non careant. "Multos enim
vidi qui non amicis, sed amicitia caruerunt."
Et illos tibi coequales extimes ita
quod illis tamquam tibi ipsi credas, et te et tua illis securiter et sine suspicione
committas. Ait enim Cassiodorus, "Eorum secura substantia est, que committitur
approbatis." Ex quo enim illos approbaveris, de illis mala suspicari non debes.
Ait
enim Cato,
Suspectus caveas, ne sis miser omnibus horis,
Nam timidis et suspectis aptissima mors est.
Si enim amici invicem sibi non crederent, veri amici non essent. Nam "si aliquem
amicum extimas, cui non tantumdem credas ut tibi, valde erras et non satis nosti
vim amicitie."
Unde Tullius dixit, "Nichil in amicitia fictum, nichilque simulatum
esse debet." Nam "ficta omnia citius quam flosculi occidunt, nec quicquam
simulatum potest esse diuturnum,"
et "nichil est dulcius quam habere cum quo
audeas omnia loqui ut tecum," et "nichil est amabilius, nichilque pulcrius quam
morum similitudo bonorum."
Unde Tullius subiunxit, "Omnium societatum nulla
prestantior est, nulla firmior, quam cum viri boni moribus similes sunt
familiaritate coniuncti."
Inde Salustius eciam dixit, "Idem velle et idem nolle, ea
demum firma amicitia est."
"Sic tamen loqui cum amicis debes, tanquam Deus
audiat; sic vero vivere cum hominibus, tamquam Deus videat," ut Seneca
epistolarum dixit.
"Nichil est tam opertum, ut non reveletur: aut secretum, quod
non sciatur," ut Matheus in evangelio Domini dixit.
Unde vulgo dici consuevit,
"Sub nive quanta latent in longo tempore parent."
Et eciam Tullius dixit,
"Honesta enim bonis viris, non occulta queruntur." Nec "cuicquam audebit vir
bonus velle quod non audeat predicare" palam
et certe "curandum est maxime ut
eos cum quibus sermonem conferrimus, et vereri et diligere videamur." Ut idem
Tullius dixit,
"Et illam veram amicitiam extimes quam non spes, non timor, non utilitas sine
causa divellit, illam cum qua homines moriuntur, et pro qua moriuntur." "Nichil
enim est quod non tolerat qui perfecte diligit."
Vere tamen amicitie difficile
reperiuntur in hiis qui honoribus reque publica versantur.
"In foro enim plurimum
posse invidiosa res est et brevis."
Ut Seneca in epistolis dixit,
"Et difficile est in re prospera amicos probare, in
adversa facile." Nam ut ait Seneca,
"Amici an nomen habeas, calamitas aperit."
Quare alibi idem dixit, "Amico fortunato vocatus, et infortunato invocatus esto."
Et alius dixit, "Multi sunt dum munerantur amici, sed in necessitatibus pauci."
Nam hic est vere amicus, qui te adiuvat, cum tibi seculum deficit.
Amicum quoque
tuum taliter diligas, ut iusta causa in te sit quare ab illo diligaris. Nam "digni sunt
amicitia quibus inest causa cur diligantur," ut Tullius De Amicitia dixit.
"Si enim
non amaveris, nullus te amabit." Unde Marcialus Cocus dixit,
Miraris quod nullus amat te, Ceciliane,
Tu quoque amas nullum; dilige, carus eris.
"Tu ergo primum exibe te bonum et sic quere alterum tui similem." "Plerique
enim perverse, ne dicam impudenter, habere talem amicum volunt, quales ipsi non
possunt. Queque ipsi non tribuunt amicis, hec ab eis desiderant," ut Tullius dixit.
Et nota quod inter amicos "amicitias immortales esse oportet." Nam dixit sapiens,
"Cum amicis rationes breves, amicitias longas oportet."
Unde Tullius dixit,
"Verum esse, illud quod dicitur, 'Multos modios salis simul edendos esse, ut
amicie munus expletum sit.'"
Et nota quod qui perfecte diligit cum affectu, amico
facile irasci non potest. Unde dici consuevit, "Amancium ira redintegratio est
amoris;" "amans enim multa sibi mentitur iratus."
Et eciam quidam sapiens dixit,
"Amici ius iurandum penam non habet."
Et alius dixit, "Amans sicut fax
exigitando magis exardescit."
Et eciam Ovidius iratus cum quadam dixit,
Odero, si potero; invitus amabo:
Nec iuga taurus amat; que tamen odit, habet.
Sic ergo nec sine te nec tecum vivere possum
Et videor voti nescius esse mei.
Et nota quod a maiori perfecto sentencie "tempus non animus facit," non enim in
potestate animi deponere amorem. Quare Seneca dixit, "Amor animi arbitrio
sumitur, non imponitur."
Nec credas malum de amico tuo, nisi experimento id manifeste cognoveris.
Sed si
aliquis de amico tuo male loquitur, responde ut philosophus dixit: "Ut tute lingue,
sic ego mearum dominus sum aurium."
Alius autem maledicenti cuidam
respondet: "Tu inquid maledicere didicisti; ego scientia teste didici maledicta
contempnere."
Nec inter duos amicos tuos iudicaveris, nisi forte discussis et
aproximatis eorum voluntatibus de utrisque voluntate hoc feceris; quia ut dixit
sapiens, "Molestius est inter duos amicos iudicare."
Sic ergo ames amicum ut ei sis
amicus; quidam enim amant, non tamen amici sunt. Unde Martialis Cocus dixit,
Omnis amicus amat, sed non qui amat omnis amicus;
Si quem pete tu amas, esto amicus ei.
Quare eciam Seneca in epistolis dixit, "Si vis amari, ama." "Non enim potest
quisquam beate vivere qui se tantum intuetur, qui omnia ad utilitates suas
convertit. Alteri enim ut vivas enim oportes si vis tibi vivere.
Nam consortium
omnium rerum inter nos facit amicitia."
Quare in proverbio dictum est, "Qui
totum vult, totum perdit."
Errant ergo qui putant se habere amicos quibus ipsi
non sunt, secundum Senecam qui ait, "Nullum habet maius malum occupatus
homo et bonis obsessus, quam quod amicos sibi putat, quibus ipse non est."
Non
ergo te tantum inspicias, sed et aliorum desideria quandoque compleas. Ait enim
Cassiodorus, "Siquidem aliena desideria fideliter gerere, hoc est bona propria
perfecisse."
Et Seneca De Beneficiis dixit, "Qui sibi tantum bene optat, male
precatur."
Et alius dixit, "Malus est dicendus, qui tantem causa sui est bonus."
Secundum tamen quantitatem fidei amici est amicus diligendus, ut qui te plus
diligit a te magis diligatur. Si vero te parum diligit, in eius amorem et amicitiam
non accendaris.
Male enim compertita est inter amicos amicitia, quorum unus pro
amico animam et corpus et substanciam poneret, alius autem de altero parum aut
nichil curaret. Maiorem autem amorem minori preferre debes.
[Caput XIII.]
De amore senum et honore parentum et quomodo in senectute debeas te regere. Rubrica.
Herum quia paternus amor omnes alios excellit, ut mihi retribuas me patrem tuum
pre ceteris hominibus debes diligere et revereri. Ut enim ait lex, "Bona et honesta
persona patris filio semper debet videri."
Et sapiens Ecclesiasticus dixit, "Qui honorat
patrem iocundabitur in filiis, et in die orationis sue exaudietur."
Alibi idem dixit,
Qui honorat patrem vita vivet longiori, et qui obedit patri refrigerabit matrem.
Qui
timet Dominum honorabit parentes, et quasi dominis serviet hiis qui se
generaverunt.
Et in opere, et sermones, et in omni patientia honora patrem tuum,
ut superveniat tibi benedictio a illius in eternum maneat.
Benedictio patris firmat
domum filiorum; maledictio autem eradicat fundamentum.
Ne glorieris in
contumelio patris tui; non enim est tibi gloria sed confusio.
Gloria enim hominis
ex honore patris sui, et dedecus filii pater sine honore.
Filii, suscipe senectutem
patris tui, et ne contristes eum in vita sua.
Et si defecerit consensu, veniam da ei,
et ne spernas eum in tua virtute.
Et alibi eciam dicitur, "Honora patrem tuum, et genitus matris tue ne obliviscaris:
memento quoniam nisi per illos non fuisses; et retribue illis, quomodo et illi tibi."
Et eciam Apostolus in epistola ad Ephesios dixit, "Filii, obedite parentibus vestris
in Domino: hoc enim iustum est.
Honora patrem tuum, et matrem tuam, quod est
mandatum primum in promissione: ut bene sit tibi, et longevus sis super terram."
Et Cato dixit,
Dilige non egra caros pietate parentes
Nec matrem offendas, dum vis honus esse parenti.
Et Ihesus filius Sirac dixit, "Quam male fame est qui relinquid patrem, et est
maledictus a Deo qui exasperat matrem."
Et Martialis Coquus dixit,
Dilige si bonus est iuxta pietate parentem,
Si malus est, tollera, filius esto bonus.
Iuxta illud, "Bonus non est qui malos tollerare non potest."
Et iterum Cato dixit,
Verbera cum tuleris discens aliquando magistri,
Fer patris imperium, cum verbis exit in iram.
[Caput XIV.]
De senectute.
Et in iuventute tua vitam tuam taliter exerceas, ut tua senectus merito collaudetur,
et a tuis filiis et ab aliis veneretur et suscipiatur, secundum Catonem qui dixit,
Multorum senes cum facta et dicta recenses,
Fac tibi succurent, iuvenis que feceris ipse.
Et si ad senetutem perveneris, animum tuum plus solito exerceas, langorem et
desidiam et luxuriam et omnia puerilia fugiendo, adiuvando eciam patriam et
amicos et iuventutem prudentia tua atque consilio.
Nam ut ait Seneca in epistolis,
"Turpe est habere auctoritatem senum et vitia puerorum, nec puerorum tantum
sed infantium."
Non enim exercent senex puerilia etate, sed vitio, unde Martialis
Coccus ait:
Post annos centum puer Alphesibeus et adhuc;
Eciam non etate puta sed vitio puer.
Et alibi,
De puero prodire senem me precipis, at tu
De vetulo esse puer, tu Maximiniane, cupis.
Esse semel puerum nature non vetat ordo,
Si superaddideris hoc venit ex vitio.
Magis enim peccant senes ludendo et puerilia exercendo, quam si in iuventute
peccarent, Seneca testante qui ait, "Quanto serius peccatur, tanto turpius
incipitur."
Et iterum, "Anus cum ludit, morti delicias facit."
Et ita secundum illum
indigne transacta adolescentia odiosam efficit senectutem, et "honeste acta
superior etas fructus capud auctoritatis extremos."
Mores predictos ergo in
senectute tua servare debes, secundum Tullium qui ait, "Luxuria in omni etate
turpis est, in senectute vero fedissima. Sin eciam libidinum intemperantia
accesserit duplex malum est, quod et ipsa senectus dedecus concipit, et
adolescentium facit impudentiorem intemperantia."
Unum igitur exemplum luxurie vel avaritie multum mali facit. Ut Seneca dixit, "Et
ubi peccat etas maior, male discit minor."
Et eciam Tullius dixit,
Senibus autem labores corporis minuendi sunt, exercitationes vero animi eciam
augende videntur. Danda vero ab eis est opera, ut et amicos et iuventutem et
maxime publicam rem consilio et prudentia quam plurimum adiuvent.
Nichil
magis cavendum est senectuti quam ne langori se desidieque dedat.
Et si istos mores bene servaris, tua senectus et a filiis et ab aliis bene suscipietur et
valde honorabitur et honesta erit. Nam ut ait Tullius De Senectute, "Senectus
honesta est, si se ipsa defendat, si ius suum retinet, si nemini mancipata est, si
usque ad extremum spiritum dominatur in suos."
Defendere enim se debet
senectus a langore et desidia, nec debet alteri parvo sensui se tradere, nec debet
dare super se dominatum alicui in vita sua et cuilibet debet consulere prudentia et
consilio suo. Et ita erit senectus honesta et eciam iocunda.
Ut idem ait, "Si habent
aliquid tamquam pabulum studij atque doctrine, nichil est ociosa senectute
iocundius."
Sed licet ita ut supradictum est amare debeas parentes et filios, amorem tamen Dei
preferre debes amori paterno et filiorum.
Unde Matheus in evangelio dixit, "Qui
amat patrem aut matrem plus quam me, non est me dignus: et qui amat filium aut
filiam super me, dignus non est me."
Et alibi idem in evangelio dixit, "Inimici
hominis, domestici eius."
Et nota quod nullos vidi filios qui male parentes
tractassent, de quibus in hoc seculo Deus non faceret vindictam visibilem,
et hoc
merito accidit. Nam ut ait Cassiodorus, "Quibus fuit exossa societas parentum,
civium non merentur habere consortium, ne puri cordis iocunda serenitas
nebulosis maculis polluatur."
[Caput XV.]
De amore et dilectione filiorum.
De amore vero filiorum tuorum si Deus tibi dederit te non ammoneo. Natura
enim in tantum te impellet quod eos vehementer diliges. Magis enim timeo ne illos
plus te diligas quam illorum amorem negligas.
Unum tamen dico tibi, ut non
tantam pietatem in eos exerceas parcendo et virge et baculo, quod pietas tua in
odium cadat. Ut Salomon ait, "Qui parcit virge, odit filium suum; qui autem diligit
illum, instanter erudit."
Et alibi, "Virga et correctio retribuent sapientiam; puer
autem qui dimittitur voluntati sue confundet matrem suam."
Et alibi, "Stultitia
colligata est in corde pueri, virga et baculus fugabunt eam."
Fugata ergo stultitia per correctionem, efficientur filii sapientes et letificabunt te.
Nam ut ait idem, "Filius sapiens letificat patrem, filius vero stultus mestitia est
matris sue."
Et alibi, "Erudi filium tuum, et refrigerabit te, et dabit delitias anime
tue."
Et alibi Ihesus Sirac dixit, "Filii sunt tibi? erudi illos a pueritia illorum.
Filie
sunt tibi? conserva corpus illarum, et non ostendas faciem tuam illarem ad illas.
Trade filiam tuam, et grande opus feceris; et homini sensato da illam."
Et alibi,
Audite populi, omnes gentes, et rectores ecclesie: filio et mulieri, fratri et amico,
ne deris potestatem in vita tua. Melius est enim ut filii tui in te respiciant, quam te
respicere in manus filiorum tuorum.
Et si forte filii vel alii amici tui correctiones et ammonitiones tuas recipere nolunt,
non tamen desistas. Unde Cato dixit,
Cum moneas aliquem nec se velit ipse moneri,
Si tibi sit carus, noli desistere ceptis.
Et Cassiodorus dixit, "Non facile efficitur vitiosus, cui monitor insistit assiduus."
"Nec facile erroris vitio sordescit, quem assidua doctrina purgaverit."
Nec
provoces filios tuos ad iracundiam. Unde Apostolus in epistola ad Ephesios dixit,
"Et vos patres nolite ad iracundiam provocare filios vestros: sed educate illos in
disciplina et correctione Domini."
Ad exemplum ergo divinum filios castigare
debes. "Quem enim Dominus diligit, castigat: et flagellat autem omnem filium,
quem recipit," ut sanctus Paulus ait.
Et Ihesus filius Sirac dixit,
Qui diligit filium suum assiduat illi flagella, ut letetur in novissimo, et non palpet
proximorum hostia.
Lacta filium tuum et paventem te facit; lude cum eo, et
contristabit te.
Ne credas sic illi, ne doleas, et in novissimo obstupescant dentes
tui.
Curva cervicem eius in iuventute, et tunde latera eius dum infans est, ne forte
induret et non credat tibi, et erit tibi dolor anime.
Nam et Salomon in Proverbiis dixit, "Adolescens iuxta viam suam, et cum
senuerit, non recedet ab ea."
Unde quidam sapiens dixit,
Qui non assuescit virtutibus, dum iuvenescit,
A vitiis nescit desuescere, quando senescit.
Sed licet filii taliter sint castigandi, tamen "permittendum est aliquando iuvenibus
sequi impetum animi," ut Seneca in epistolis dixit.
Et non in filiis iocunderis
impiis; si multiplicentur, non oblectaveris super ipsos; si non est timor Dei cum
illis, ne credas vite illorum et ne respexeris in labore eorum. "Melius est unus
timens Deum quam mille filii impii; et utile est mori sine filiis, quam relinquere
filios impios.
Ab uno sensato habitabitur patria et a tribus impiis deseritur," ut
sapiens dixit.
Et eciam ut hereditatem bonam relinqueris filiis, gloria virtutum eos
instruere debes. Unde Tullius dixit, "Optima heriditas autem a patribus traditur
filiis, omnique patrimonio prestantior gloria virtutis eorumque gestarum."
Et caveas ne amor filiorum in tantam dementiam te obstringat ut tui ipsius
obliviscaris, tibi ipsi necessaria et utilia denegando. Nam ut ait Seneca in epistolis,
"Magna dementia est heredis sui res procurare et sibi omnia denegare, ut tibi ex
amico inimicum magna faciat hereditas: quanto enim plus acceperit, tanto plus de
tua morte gaudebit."
Inde eciam Salomon in Ecclesiaste dixit,
Detestatus sum omnem industriam meam, quam sub sole studiosissime laboravi,
habiturus heredem post me, quem ignoro utrum sapiens an stultus futurus sit, et
dominabitur in laboribus meis, quibus desubdavi et sollicitus fui; et est quicquam
tam vanum?
Unde cessavit, renuntiavitque cor meum ultra laborare sub sole. Nam
cum alius laboret in sapientia, doctrina, et sollicitudine, homini otioso quesita
dimittit; et hoc ergo vanitas et magnum malum.
Et alibi dixit, "Qui accervat ex animo suo iniuste, alii congregat, et in bonis suis
luxuriabitur."
Et quem habebat hostem plurumque dimittit heredem.
Sic ergo
servias filiis et amicis in vita tua ut mortem tuam non expectent, alioquin eciam
extranei tuam vitam odio haberent, Seneca testante qui ait, "Cuius mortem amici
expectant, eius vitam omnes oderunt."
[Caput XVI.]
De uxore diligenda.
Uxorem vero tuam perfecte diligere debes, quia pars tui corporis est, et unum
corpus tecum est, ut ait Dominus qui eam adiutorium hominis vocavit.
Nam cum
fecisset hominem dixit, "Faciamus ei adiutorium," et extracta costa de corpore
Ade fecit Evam, et dixit, "Propter hoc relinquid homo patrem et matrem, et
adherebit uxori sue: et erunt duo in carne una."
Et alibi dixit Apostolus in epistola
ad Ephesios, "Diligite uxores vestras sicut Christus dilexit Ecclesiam."
Et
subiunxit idem Apostolus, "Ita viri debent diligere uxores suas ut corpora sua.
Quia qui suam uxorem diligit, seipsum diligit. Nemo unquam carnem suam odio
habuit: sed nutrit et fovet eam."
Et postea eciam subiunxit, "Unusquisque suam
uxorem sicut se ipsum diligat: uxor autem timeat virum suum."
Et merito uxor est
diligenda quia donum est Dei. Dixit enim Ihesus filius Syrac, "Domus et divitie
dantur a parentibus, a Domino autem proprie uxor bona vel prudens."
Est enim ut dixit adiutorium hominis et maxime egeni, unde idem dixit, "Ubi non
est sepis, dirunpitur possessio; et ubi non est mulier, ingemiscit egens."
Et adeo teneris uxorem diligere, ut dicatur eam tui corporis potestatem habere.
Unde ait Apostolus in epistola prima ad Corrinthios,
Vir non habet potestatem sui corporis, sed mulier. Uxor autem non habet
potestatem sui corporis, sed vir.
Nolite fraudare invicem, nisi forte ex consensu ad
tempus, ut vacetis orationi: et iterum revertimini in idem, non temptet vos
Sathanas propter incontinentiam vestram.
Et alibi, "Uxori debitum reddat: similiter autem et uxor viro."
In tantum eciam
teneris uxorem diligere ut nunquam ab illa valeas separari nisi ob causam
fornicationis. Unde dictum est, "Quos Deus coniunxit, homo non separaret."
Nec
credas peccatum esse coniuges commisceri secum carnaliter, cum per Apostolum
dicatur: "Unusquisque habeat suam fornicationem."
Et alibi per eundem dictum
sit, "Melius est nubere quam uri."
Et alibi eciam per eundem dictum sit, "Qui vero
iungit virginem suam, bene facit: et qui non iungit, melius facit."
Et alibi, "Illigatus
es uxori? Noli querere. Si autem acceperis uxorem, non peccasti. Et si nupserit
virgo, non peccavit."
Et eciam de viduis dixit, "Mulier alligata est legi quanto
tempore vir vivit, quod si dormierit vir eius, liberata est a lege:
cui vult nubat,
tantum in Domino. Beatior autem erit si sic secundum meum."
Sic ergo Apostolus dicit illum benefacere. Stultus est hereticus qui contra dictum
Apostoli prohibet nubere et iubet abstinere a cibis quos Deus creavit.
Ut
Apostolus in epistola ad Timotheum dixit,
Spiritus autem manifeste dicit, quia in novissimis temporibus discedent quidam a
fide, attendentes spiritibus erroris, et doctrinis demoniorum, in ypocrisi loquentes
mendatium, et cauteriatam habentes conscientiam, prohibentes nubere, et
abstinere a cibis, quos Deus creavit ad percipiendum cum gratiarum actione.
Nec potest hereticus dicere dictum Apostoli esse intelligendum de nuptu divino.
Nam si de divino intelligeretur secundum illam auctoritatem, melius esset
abstinere ab nuptu divino quam nubere in Christo, quod aperte falsum est.
Nec
inhereas hereticis, nec illis credas qui dicunt uxorem esse dimittendam, nec cum ea
esse carnaliter utendum, prave intelligendo evangelium, ubi dicitur, "Qui dimiserit
patrem, aut matrem, aut filios, aut agros, aut uxorem, centuplum accipiet, insuper
et vitam eternam."
Illud enim intelligitur quando de voluntate utriusque coniugum hoc fiet, cum
vovent castitatem, vel transeunt ad religionem de voluntate alterius ambo, vel
eciam unus transit ad religionem de voluntate alterius coniugum, altero senescente
et in seculum manente et castitatem voviente; vel eciam contra voluntatem eius, si
matrimonium non est consumatum per carnalem copulam, quia vocatus est de
nuptiis, ut decreta et decretales et iura proclamant.
Quare dico quod non debes
cessare eciam a nuptu carnali, si tibi placet habere uxorem.
Et uxorem accipias
pocius ornatam bonis moribus et in bona societate nutritam, quam divitiis
habundantem et aliter malam, et pocius puellam quam viduam. Dixit enim quidam
philosophus, "Accipe puellam in uxorem, quamvis sit vetula."
Et Cato dixit,
Uxorem fuge ne ducas sub nomine dotis,
Nec retinere velis, si ceperit esse molesta.
Nec facias magximos sumptus in nuptiis uxoris. Nam dixit Seneca, "Nuptias
sumptuosas facere vita."
Et si forte in uxore aliquid inveneris quod tibi displiceat,
equo animo id tollerare debes si commode id fieri potest. Nam dixit quidam
philosophus, "Nulla tam bona uxor, in qua non invenias quod queraris,"
et "nulla
tam bona fortuna est, de qua nichil possit queri."
Et Tullius De Amicitia dixit,
"Non est quicquam difficilius quam invenire quod sit ex omni parte in sua genere
perfectum."
Unde Salomon in Ecclesiaste dixit, "Virum de mille reperi unum,
mulierem ex omnibus non inveni."
Si licet Salomon nullam invenerit, Seneca
tamen benignius uxores super omnia commendavit, dicens:
Sicut nichil est superius benigna coniuge, ita nichil est crudelius infesta muliere.
Quanto enim sapiens vitam suam pro viri salute opponit, tanto maligna ad mariti
mortem eciam vitam suam reputat.
Et ideo bona uxor est diligenda. Nam dixit quidam philosophus, "Scias in bona
muliere bonam societatem esse; bona mulier fidelis custos est et bona domus."
Et
alibi dixit, "Casta matrona parendo viro imperat."
Si ergo uxor mala est, eam feras prout commode potes. Ait enim quidam sapiens,
"Feras, non culpes, quod mutari non potest."
Sed licet diligere debes uxorem, non
tamen dare debes illi potestatem super te in vita tua, nec dare debes illi primatum,
ne forte tibi sit contraria. Ut Ihesus filius Sirac dixit, "Mulier, si primatum habeat,
contraria est viro suo."
Uxorem autem diligas ut illi fidem servando alii ea vivente
non adhereas, sed pudititiam serves. Nam ut ait lex, "Periniquum videtur esse ut
pudicitiam vir ab uxore exigat, quam ipse non exibeat."
Et Seneca epistolarum
dixit, "Improbum mechum esse dicimus, qui ab uxore per pudicitiam exigit, cum
ipse sit corruptor alienarum uxorum."
Et Salomon dixit, "Qui autem est adulter,
propter cordis inopiam perdet animam suam; turpitudinem et ingnominiam
congregat sibi, et obprobrium illius non delebitur."
Nec aduleris uxorem tuam, nec eam nimium laudes, vel eam vituperes, nec
mordacitate turpium verborum eam corrigas. Dixit enim Seneca De Formula
Honeste Vite, "Nullius amicitiam per adulationem acquiras. Laude parce, vitupera
parcius." Sicut enim reprehenda est nimia laudatio, sic inmoderata vituperatio; hec
enim adulatione, illa vero malignitate suspecta est.
Ne provoces uxorem ad
iracundiam, si hoc vitare potes, quia ut ait Salomon, "Non est capud nequius
super capud columbri, nec est ira super iram mulieris."
Sed si forte sine tua culpa
in iram proruperit, eius verba minime timebis. Ait enim Cato,
Coniugis irate noli tu verba timere,
Nam lacrimis struit insidias, dum femina plorat.
Inde eciam Seneca dixit, "Duo genera habent in oculis feminarum lacrime; certi
doloris unum, insidiarum aliud." Nam "mulieris lacrime condimentum sunt
malitie," et "parate lacrime insidias non fletum indicant."
Quare Cato dixit,
Nil temere uxori de servis crede querenti:
Sepe enim mulier, quem coniunx diligit, odit.
Nec uxoris consilio nimis inhereas. Ait enim sapiens quidam, "Malo in consilio
femine vincunt viros."
Et in proverbio dicitur, "Consilium femine aut nimis carum
aut nimis vile."
[Caput XVII.]
De servientibus et mercenariis et servis corrigendis et diligendis.
Servientes autem et mercenarios et servos qui fideliter et docte serviunt tibi,
specialiter multum diligere debes, eosque bene regere ac gubernare, et leniter cum
illis agere.
Nam dixit Ihesus filius Syrac, "Noli esse sicut leo in domo tua, evertens
domesticos tuos, et opprimens subiectos tibi."
Et alius dixit, "Subiectorum statum
et condiccionem non dominio, sed iudicio regas, ut propriam domum non
possidere, sed pocius ministrare puteris."
Et quidam philosophus dixit, "Colant te
pocius servi tui quam timeant."
Quos enim regere debes, leonina ferocitate minime tractes; alioquin a te subiecte
subiecti merito precavererent. Ait enim quidam philosophus, "Custodi te a rege
illo qui ferrus est ut leo, et cui est levis animus ut puero."
Esto ergo bonus et bene
et bona impera, ut subiecti equo animo tibi pareant, ubi boni imperant.
Et qui in
servos iracundus est et crudelis, satis ostendit potestatem adversus alios sibi
defuisse.
Quare Salomon dixit, "Rectorem te posuerunt? Noli extolli; esto in illis
quasi unus ex ipsis."
Et si docte et fidelliter tibi subiecti servierint, talem illis te exibeas, ut quasi propter
te rerum tuarum domini videantur. Nam dixit philosophus, "Qui docte servit,
partem dominatus tenet."
Unde Ihesus filius Syrac dixit, "Servo sensato liberi
servient; et vir prudens et disciplinatus non murmurabit correctus, et inscius non
honorabitur."
Et Salomon dixit, "Servus sapiens dominabitur filiis stultis, et inter
fratres hereditatem dividet."
Et alius dixit, "Qui invite servit, servus est; si volens,
minister."
Et Seneca dixit, "Probus libertus sine natura est filius."
Et nota quod si predictis benivolus fueris, benivolum animum erga te et res tuas
facient, et obsequia tua circa te finem non habebunt. Nam dixit quidam
philosophus, "Obsequium benivoli animi finem non habetur."
Et Seneca dixit,
"Benivoli animi coniunctio, et magna cognatio est."
Nec regas eos vel foveas in
vitiis; quia ut dixit quidam sapiens, "Non corrigit, sed ledit, qui invitum regit."
Nec
nutrias eos a pueritia delicate. Nam ut ait Salomon, "Qui delicate a pueritia nutrit
servum suum, postea illum sentiet contumacem." Et non solum contumacem
sentiet illum, sed eciam vilem, ita quod nullum poterit tollerare laborem.
Si autem
a puericia in labore nutritus est, nullum laborem postea recusabit. Unde Seneca in
epistolis dixit, "Nullum laborem recusant manus, que ad arma ab aratro
transferuntur: in primo defecit pulvere ille unctus et nitidus."
Et Martialis Cocus
dixit,
Mollibus assuetus loricam ferre recusat,
Cervici tenere ferrea capsis obest.
Sepius uncta manus capulum non accipit ensis,
Lota et fota cutis frigore et ymbre dolet.
Assiduus Veneris vexillifer, Emiliane,
Virtutis nunquam signifer esse potest.
Virtutis enim gloria non facili sine labore acquiritur. Unde Cassiodorus dixit,
"Laborem quippe non refugit qui virtutis gloriam concupiscit."
Sed huiusmodi
delicati labores substinere non possunt. Quare idem ait, "Almena omnia delicata
sunt ad labores et facile honus afflictionis sentiunt, qui uti suavibus delitiis
consueverunt."
Nec timeas servos tuos nisi cum dilectione. Nam dixit quidam philosophus,
"Minus esse quam servum, qui servum timet."
Servos tamen alienos bene timere
debes. Unde sapiens dixit, "Non accuses servum ad dominum suum, ne forte
irascatur tibi, et corruas."
"Nec ledas servum tuum operantem in veritate, nec
mercenarium dantem animam suam."
Dixit eciam sapiens, "Servus sensatus sit tibi
dilectus sicut anima tua; non fraudes illum libertate, nec inopem derelinquas
illum."
Et Seneca in epistolis dixit, "Cena parata reliquie circumstantibus
dividuntur; sic paracta vita aliquid porrigas hiis, qui totius vite ministri fuerunt."
Et
si servi tui divites fuerint, eorum divitiis utaris moderate, nec illos spoliari; alioquin
condiccionem tuam faceres deteriorem.
Nam dixit Martialis Cocus,
Dum spolias servos, dum diripis omnia eorum,
Conpede servitij, Lentule, solvis eum.
Paupertas servum tibi libertate coequat,
Adsunt divitie, tu dominaris ei.
Si autem servi tui indisciplinati fuerint, adhibe doctrinam et correctionem, ad
modum sapientis qui dixit:
Cibaria, et virga, et honus asino; panis, et disciplina, et opus servo.
Operantur in
disciplina, et petit requiescere; laxa manus illi, et petit libertatem.
Iugum et lorum
curvant collum durum, et servum inclinant operationes assidue.
Servo malivolo
torturam et conpedes, mitte eum in operationem, ne vacet; multam enim malitiam
docuit occiositas.
Et certe necessaria bene debes servis et servientibus subministrare, ne sub quadam
necessitate compellantur peccare. Ait enim Cassiodorus, "Sub quadam necessitate
peccare creditur cui necessaria non prebentur."
Et nota quod ferre omnis servi
malivoli sunt atque inimici dominis suis. Unde Seneca in epistolis dixit, "Totidem
habemus inimicos quot servos."
Ne tamen propter hoc in eos sevire debes, sed moderate castigare. Dixit enim
Cato,
Servorum culpa cum te dolor urget in iram,
Ipse moderare, tuis ut parcere possis.
Et alibi,
Cum servos fueris proprios mercatus in usus,
Et famulos dicas, homines tamen esse memento.
"Mercenarij at ue merces non remaneat apud te usque mane. Dignus est enim
mercenarius mercede sua," ut Dominus dixit.
Secundum ergo qualitatem personarum corrigendi et castigandi sunt servientes,
mercenarij, et servi. Nam ut ait Cassiodorus, "Feroces districtione premendi sunt,
mansueti civiliter amonendi: dolosi caute, simplices sub lenitate tractandi sunt."
Ait enim Seneca, "Malos metus cohercet, non clementia."
Verum tamen ut ait
Salomon in Ecclesiaste, "Perversi dificile corriguntur, stultorum infinitus est
numerus."
[Caput XVIII.]
De cautela in retinentis amicis.
In retinendis autem amicis diligens cautela est adhibenda. "Amicus enim facile
acquiritur, difficile retinetur."
In primis sic habeas amicum ut non timeas ipsum
fieri inimicum;
amicorum autem negotia taliter tractes, ut eos in aliquo non ledas.
"Bonus enim amicus lesus gravius irascitur" duplicatur, cum ab eo a quo non
meruerit venit.
Inde eciam Seneca dixit, "Tanto magis iniuria est, affeccior quanto
proximus est, qui facit."
Et Cassiodorus dixit, "Malorum omnium probatur
extremum inde detrimenta suscipere, unde credebantur auxilia provenire."
Et
eciam alius dixit, "Quanto in proximo plus quisque confundit, tanto fraudato spes
confidentis animum magis acerbat."
Nec ab amico invite dante aliquid sumas.
Nam dicit Regula Amoris, "Non est sapidum, quod amans ab invito sumat amante."
Et Seneca epistolarum dixit, "Nichil honestum est, quod ab invito, quod a coacto
fit. Honestum voluntarium est."
Et bene potes perpendere quod invite dat amicus si tacet ammonitus. Nam ut ait
Seneca, "sapiens quod petitur ubi tacet habere negat;"
"Omnis enim benignitas
properat: et proprium est libenter facientis cito facere." Tarde velle nolentis est.
Quare non est ei precibus insistendum, nec est dignus rogari. Et si hoc faceres,
ingenuitatem tuam lederes.
Ait enim Seneca, "Ingenuitatem suam ledit, quum
indignum rogat."
Et licet dixerim quod periculum est cuilibet amico secreta
pandere archana, tantum tibi commissa ab amicis secreta habeas, et eis in omnibus
esto fidelis, nec secreta propallare, ait, debes.
Nam ut ait Salomon, "Qui ambulat
fraudulenter, revelat archana; qui autem fidelis est, celat animi commissum."
Et
iterum, "Qui celat delictum querit amicitias; qui autem repetit sermonem separat
federatos."
Et Ihesus filius Syrac dixit, "Qui denudat archana amici perdet fidem,
et non inveniet amicum ad animum suum.
Denudare autem amici ministeria,
desperatio est anime infelicis."
Et eciam quidam philosophus dixit, "Sepultus apud
te sit sermo quem tu audieris."
Nec despicias amicum tuum, vel alium vel aliquem
alium. Nam ut Salomon ait, "Qui despicit amicum suum indigens est corde; vir
autem prudens tacebit."
Et alius dixit, "Qui omnes dispicit omnibus displicet."
Nec dicas amico tuo, "Vade et reverterere, quia cras dabo tibi;" statim possis dare.
Nam ut quidam philosophus dixit, "Terminum termino addere roganti hoc
tempore est caliditas negandi."
Et alibi dixit, "Honestius est rem negare quam
longos terminos dare."
Cave tamen si tibi forte non placet amico petita promittere, ne propter
verecundiam incidas in mandatum.
Dixit enim quidam philosophus, "Verecundia
negandi cave ne tibi inferat necessitatem menciendi."
Et nota quod "minus decipitur cui celeriter negatur." Ut quidam sapiens dixit,
Cum consideratione promitte, plenius autem quam promittas tribue
et
promissionem attende, si promissio non sit turpis, vel ex turpi causa, ut leges
clamant, vel si promissi commode servari potest.
Quidam enim promissiones fiunt
que minime sunt servande.
Nam Tullius dixit, "Nec promissa sunt servanda, que sunt hiis, quibus promisseris,
inutilia: nec si plus tibi noceant, quam illi prosint, cui quid promiseris."
Inde
quidam sapiens dixit, "Sapiens non mentitur, cum suum propositum in melius
mutat."
Nec mutabis amico tuo grande, vel grave hes, ne forte propter hoc tuus efficiatur
inimicus. Nam ut Seneca epistolarum dixit, "Leve hes alienum facit debitorem,
grave in inimicum."
Non ergo de gravi here alieno pro amico fideiubeas, ne forte
eius inimicus efficiaris, sed si forte fideiussisti. Serva consilium Salomonis in
Proverbiis dicentis,
Filii, spoponderis pro amico tuo, defixisti apud extraneum animam tuam;
illaqueactus propriis sermonibus tuis.
Fac ergo quod tibi dico, fili mi, temetipsum
libera. Quia incidisti in manum proximi tui. Discurre, festina, festina suscita
amicum tuum.
Ne dederis sompnum occulis tuis, nec dormitent palpebre tue.
Eruere damula de manu, et quasi avis de insidiis aucupis.
Minus dicto quam facias et diu deliberato cito facito.
Celeritas enim beneficium
gratum facit. Nam proprium est libenter facientis cito facere; "ingratum autem
beneficium est quod diu inter manus dantis hesit."
Nam et Seneca De Beneficiis
dixit, "Gratissima sunt beneficia parata, facilia, occurentia, ubi nulla intervenit
mora, nisi in accipientis verecundia."
Inde eciam Seneca epistolarum dixit,
"Beneficium diu petitum vilescit acceptum."
Inde eciam Cassiodorus dixit, "Apud
conscientiam nostram lesionis genus est profutura tardare non possumus
exstimare iocundum, quod ingrata fuerit dilatione suspensum."
"Fac sumptum
propere cum res desiderat ipsa. Est dandum aliquid cum tempus postulat res aut
res."
Et alius dixit, "Res ad multam instantiam exibita, cara videtur emptione
quesita."
Et ideo Seneca dixit,
Optimum est desideria cuiusque antecedere; illud melius, occupare antequam
rogemur, cum homini probo ad rogandum suffundatur rubor; et qui hoc
tormentum remittit, multiplicat munus suum.
Nam ut idem dixit, "Molestum verbum est et honerosum dum demisso vultu dicit
quis: rogo."
Et iterum, "Nulla res carius constat, quam que precibus empta est."
Et non solum in dando beneficio post deliberationem velox esse debes, sed eciam
in omni opere tuo. Nam dixit Salomon, "Vidisti virum velocem in omni opere
suo? Coram regibus stabit, nec erit inter ignobiles."
Et Ihesus filius Syrac dixit, "In
omnibus operibus tuis velox esto, et omnis infirmitas non occuret tibi."
Non
tamen tantam velocitatem exerceas, que operis perfectionem inpediat, sed de
opere bene consumato taliter valeas laudari, ut inde potiora merito debeas
prosequi.
Ait enim Cassiodorus, "Iusta potiora prosequitur, qui de commissa sibi
perfectione negotij laudatur."
Nec dicas amico aliquid quod aures eius merito offendat. Nam sicut "mittens
lapidem in volatilia deiciet illa, sic et qui convitiatur amico suo dissolvit
amicitiam,"
ut Ihesus filius Sirac dixit. Ed licet non sit convitiandum amico vel
eciam alii, "equo tamen animo audienda sunt inperitorum et amicorum convitia,"
ut Seneca in epistolis dixit.
Et non solum a convitio amici cessare debes, sed eciam
celare crimen convitiari possit.
Unde Cato dixit,
Quod pudeat socios prudens celare memento,
Ne plures culpent, quod tibi displicit uni.
Et alibi,
Quantumcumque potes, celato crimen amici.
Et maxime quando crimen non est manifestum, sed adhuc latens vel occultum.
Nam ut ait Cassiodorus, "Multo sanctius est tenebris occultare vitiosa, quam
culpanda presumpta importunitate vulgare."
Ideo autem dixi merito quia corripere
bene potes. Nam ut ait Tullius De Amicitia, "Et moneri proprium est vere amicitie,
et alterum libere facere non asperare, alterum pacienter accipere, non
repugnanter."
Et Salomon ait, "Qui corripit hominem magis gratiam apud eum
inveniet, quam qui per lingue blandimenta decipit."
Illud autem secreto et benigne et non mordaciter facere debes.
Unde Cato ait,
Litem infert cave cum quo tibi gratia iuncta est,
Ira odium generat, concordia nutrit amorem.
Et alibi,
Adversus notum noli contendere verbis:
Lis minimis verbis interdum masima crescit.
Et eciam Seneca De Formula Honeste Vite dixit, "Amonebis libenter, reprehenderis
patienter. Si merito obiurgabit te aliquis, scito quia profuit; si in merito, prodesse
voluit. Non acerba, sed blanda verba timebis."
Moneri vellere ac posse sera virtus
est; nolle autem moneri stultitia est.
Unde Ovidius De Remedio Amoris dixit,
Inpatiens animus nec adhuc tractabilis arte
Respuit atque odio verba monentis habet.
Dixi "non acerba verba timebis, sed blanda," quia ut dixit sapiens, "Malus homo
qui blande loquitur innocentium laqueus est."
Et Cato dixit,
Sermones blandosque vitare memento.
Et alius dixit, "Semper dulce fugias, quod amarum fieri potest."
Et Salomon dixit,
"Homo qui blandis fictisque sermonibus loquitur amico suo, rete expandit
pedibus eius."
Et alius dixit, "Semper suum habet venenum blanda oratio."
Et
alius dixit, "Nulle sunt occultiores insidie, quam hee, que latent in simulatione
officii aut in aliquo necessitudinis nomine. Nam eum qui palam est adversarius
facile quis cavendo vitare potest."
Eciam Seneca dixit, "Peiora multa cogitat
muttus dolor."
Et alius dixit, "Peiora sunt tecta odia quam aperta pretenta."
Taciturnus magis offendet te quam loquax.
Et alius dixit, "Qui bene disimulat,
citius inimico nocet."
Et alius dixit, "Verum est canem timidum vehementius
latere quam mordere. Et altissima queque flumina minimo sono labi."
Secundum
ergo Tullium De Amicitia, "Multo melius de quibus acerbos inimicos mereri, quam
eos amicos, qui dulces videantur; et illos sepe verum dicere, hos nunquam."
Ammonitiones vero et reprehensiones ab amico benigne et libenter recipias. Nam
ut ait Salomon, "Meliora sunt vulnera diligentis, quam fraudulenta odiens oscula."
Et alibi, "Melior est manifesta corretio quam amor absconditus."
Et bene dixi
"secreto hominem admonendum" quia Dominus ait, "Si pecaverit in te frater tuus,
corripe eum inter te et ipsum solum," et cetera.
Et quidam philosophus dixit,
"Secreto amicos admone, palam lauda!" Muta enim caritas spem representant non
amantis.
Si enim temere et mordaciter amoneres vel reprehenderes, accideret tibi
quod Salamon dixit, "Qui aliena temere manifestat vitia, sua vite pestive audiet
crimina."
Et corripere debes sine vituperatione et interrogatione precedente. Ut
idem dixit, "Ante interrogationem, neminem vituperes; et post interrogationem,
iuste corripere."
Et in correctione sive obiurgatione alterius semper aliquid
blandum commiscere debes, secundum Seneca qui ait, "Obiurgationi semper
aliquid blandum commisce. Facilius enim penetrant verba que mollia vadunt,
quam que aspera."
Et certe quando vides homines in calamitate, cessare tunc
debes ab obiurgatione.
Ait enim quidam philosophus, "Obiurgari in calamitate
gravius est quam ipsa calamitas."
Unde Seneca dixit, "In calamitoso risus eciam
iniuria est."
Non tamen corripias irrisorem nec impium. Nam ut idem ait, "Qui
corripit irrisorem, ipse sibi iniuriam facit; qui arguit impium, ipse sibi maculam
querit."
[Caput XIX.]
De benefitiis et muneribus.
Et nota quod licet per sapientes dicatur, "Quod memoria benefitiorum labilis est,
iniuriarum vero tenax." Unde Salomon, interrogatus quid inter homines facilius
senesceret, respondet, "Benefitium
tua tamen humanitas atque benignitas in
contrarium laborando de acceptis benefitiis cotidie recordetur, de iniuriis vero
obliviscatur." Ut ait Cato, "Esto memor accepti benefitij."
Et alibi,
Exiguum munus cum tibi dat pauper amicus,
Accipito pleneque laudare memento.
Et acceptum enim benefitium eterne memorie commendandum est, plene laudare
debes et palam, non secrete nec ad aures. Nam ut Seneca dixit, "Ingratus est, qui,
remotis arbitris, in angulo ad aures ait gratias."
Et alibi in epistolis dixit, "Nemo
cognoscit preter sapientem referre gratias? Solus sapiens scit amare; solus sapiens
amicus est, et nisi in sapiente fidem non esse."
Et nota quod in benefitiis dandis
bonum est adicere verba bona, et predicatione humana benigna queque
comendare que prestes,
ut ille videlicet se castiget qui tardior in rogando fuit.
Adicias enim secundum familiarem loquelam, sive querelam: "Irascor tibi quod
cum aliquid meum desiderasses, non id scire me fecisti, et quod tam diligenter me
rogasti de meo quicquid desiderasti audacter petas."
Plurique enim qui benefitia
asperitate verborum et superscilio in odium adducunt eo sermone, eaque superbia
usi, ut impetrasse peniteas,
dementia enim est corripere cui das, et inserere
contumeliam donis. Si quid erit de quo velis ipsum ammonere, aliud tempus
eligito; non enim sunt exasperanda benefitia, nec quicquam triste illis
inmiscendum,
nec sunt angustanda benefitia, immo per specie futuri verbis
amplianda. Nam ut ait Cassiodorus, "Angusta sunt que non eciam de futuris
aliquid pollicentur."
Nec eciam sunt dilatanda benefitia nec pro parvis magna accipienda. Ait enim
Seneca De Benefitiis, "Nec exiguum dilatabo, nec magna pro parvis accipere patiar."
Et nota quod ut Salomon in Proverbiis dixit, munus absconditum quibus utilius
est quam palam datum. Unde ait, "Munus absconditum extinguit terras, et donum
eciam sinu indignationum maximam."
Et nota quod munus non semper
accipiendum est, nec semper reiciendum.
Nam quod honeste accipi non potest,
nullatenus recipiendum est. Unde quidam philosophus dixit, "Perdidisse mallem
quam turpiter accepisse."
Et Seneca dixit, "Benefitium accipere libertatem est
vendere."
Non ergo libertatem tuam vendas ab inhonesto vel indigno benefitium accipiendo.
Oportet enim te illi retribuere et illius debitorem esse, quod gravissimum esset.
Ait
enim Seneca, "Grave tormentum est debere, cui nolis," et cetera. Iocundissimum
est ab eo accepisse benefitium quem amare eciam post iniuriam possis.
Reiciendum autem munus non est quod honeste et ab honesto accipitur, et
accepto munere non est protinus invicem aliud mittendum. Nam ut ait Seneca De
Beneficiis, "Reieccio muneris signum est protinus aliud invicem mittere et munere
munus expungere."
Et nota quod licet laudare debeas amicum de accepto
benefitio, tamen benefitium a te alij collatum commemorare non debes. Nam
Tullius De Amicitia dixit, "Que meminisse debet is in quem collata sunt, non debet
commemorare qui contulit."
Statim enim cum dicis te benefitium dedisse videris
repetere. Nam ut ait Seneca, "Benefitium qui dedisse dicit, petit."
Et alius dixit,
"Qui dedit benefitium, taceat. Narret autem qui accipit."
Nichil enim eque in dando benefitio vitandum est, quam inanis iactatio. Res enim
loquetur nobis tacentibus.
Et Cato dixit,
Officium alterius multis narrare memento,
Atque aliis cum tu benefeceris ipse sileto.
Et sive benefitium alii dederis sive ab alio acceperis, semper ylarem te ostendas.
Dixit enim Ihesus filius Sirac, "In omni dato ylarem fac vultum tuum, et in
exultatione sanctifica decimas tuas."
Et Martialis Cocus dixit,
Attollunt ylares villissima munera vultus,
Vultus sublustres maxima deiciunt.
[Caput XX.]
De iniuria oblivioni tradenda.
De iniuria oblivioni tradenda dicit Dominus, "Michi vindictam, et ego retribuam."
Et Seneca epistolarum ait, "Iniurie oblivisci debemus, benefitii vero meminisse.
Nam iniuriarum remedium est oblivio."
Et Ihesus filius Syrac dixit, "Onmis iniurie
proximi ne memineris, et nichil agas in operibus iniurie."
Omnino autem ab iniuria
amici taliter obtemperes, ut eius amor nullatenus minuatur, et non solum ab
iniurie [!] amici obtemperare debes, sed eciam ab iniuria cuiuslibet alterius. "Multis
enim minatur qui uni facit iniuriam."
Et Cassiodorus dixit, "Iniuria unius compago
tota conteritur."
Et eciam Apostolus in epistola ad Collocenses ait, "Qui enim
iniuriam facit, accipiet quod inique gessit."
Et Seneca epistolarum dixit, "Ab aliis
expecta, quod alii feceris."
Cavere certe debes ne amor minuatur. Amor enim numquam in eodem statu
permanet: aut enim crescit aut decrescit. Eo enim ipse quod durat inveteratur et
crescit.
Nam dicit Regula Amoris, "Si amor minuatur, cito decidit et raro
convalescit."
Et Martialis Cocus dixit,
Prudenti, Probe, consilio est servandus,
Que sero acquiris, sed cito perdis eum.
[Caput XXI.]
De laude facienda vel non.
Ne amicum nec aliquem alium in eius presentia collaudes, quia dixit philosophus,
"Laudare presentem nec ledere decet."
Presentem dico alium, sed nec te ipsum
laudare debes, ne derisorem invenias. Ait Seneca, "Qui se ipsum laudat, cito
derisorem invenit."
Et Cato dixit,
Nec te collaudes nec te culpaveris ipse.
Hoc faciunt stulti quos gloria vexat inanis.
Et iuxta illud, "Os alienum te commendet et non proprium, quia omnis laus in
proprio ore sordescit."
Nec vituperes amicum, nec de eo ludas. Ut dixit philosophus, "Amicum nec ioco
ledere quidem decet."
Nam et Martialis Cocus dixit,
Vituperat subito subito qui laudat, Aledi,
Hoc utrumque tuum significat vitium.
Non est amicus subito vel immoderate laudandus. Unde Cato dixit,
Nam quem tu sepe probaris,
Una dies, equalis fuerit, ostendet, amicus.
Nec occasiones queras amico. Nam ut sapiens dixit, "Occasiones querit qui vult
recedere ab amico, et omni tempore erit exprobabilis."
[Caput XXII.]
De amicis fictitiis et dubitatis.
Hec que dicta sunt intelligas de veris et probatis amicis. Si autem de amico dubitas
et utrum bonus aut malus sit ignoras, illum in ulteriorem amicitiam non assumas.
Nam dixit quidam philosophus, "Si quid dubitas, ne feceris." "Animi enim iuditio
quod negatum fuerit, fugito."
Et Tullius De Officiis dixit, "Bene precipiunt, qui
vetant quicquam agere, quod dubites equum sit an iniquum. Equitas enim per se
lucet; dubitatio autem significationem continet iniurie."
Et ideo forte Seneca dixit,
"Solet esse in dubio pro consilio temeritas."
Amicitiam vero dubitati amici ante probationem et venitatis cognitionem in
suspenso teneas. Nam ut ait Seneca De Formula Honeste Vite, "De dubiis ne
diffinias: tenes suspensam sententiam."
Et non statim sine rationabili causa et
bene cognita ab eo divertas. Nam secundum Regulam Amoris, "Nemo sine excessu
suo debet amore privari."
Non ergo debes privare tuo amore aliquem propter
deformitatem corporis, vel exiguitatem, vel imbecillitatem dum tamen alias bonus
sit. Nam ut ait Seneca in epistolis, "Scire debemus non deformitate corporis fedari
animum, sed pulcritudine animi corpus adhonorari." Nec "bonum nec malum
vagina facit gladium." Idem de corpore dicendum est.
Et Cato dixit,
Corporis exigui vires contempnere noli:
Consilio pollet, cum vim natura negavit.
Et si forte tibi alludat amicus tuus nec est corde fidelis, fac ut dixit Cato,
Qui simulat verbis nec corde est fidus amicus,
Tu quoque fac simile: sic ars deluditur arte.
Nam et si "blanda et ficta loquetur," tamen si prudens fueris cor eius facile tibi
patebit. Ait enim Salomon, "Quomodo in aquis resplendent vultus
prospicientium, sic corda hominum manifesta sunt prudentibus."
Et alius dixit,
"Speculum est mentis facies," et taciti occuli mentis archana fatentur.
Et fac ut
dixit Oratius,
Numquam te fallant animi sub vulpe latentes.
Nam ut ait Ovidius,
Impia sub dulci melle venena latent.
Quare faciendum est secundum dictum Ysopi qui dixit,
Pollicitis oris quamquam videantur amoris,
Ne confidatis, ne forte per hec pereatis.
Verba quidem mellis sunt plena et intima fellis,
In quibus est nusquam fidei spes certa quibusquam.
Et alibi idem Ysoppus dixit,
Nam simulatores variant pro tempore mores.
Menti sincere nequeunt eo usque nocere,
Quando ad momentum sit ei opus id ademptum.
Et qua crassantur que fraudis et arte minantur,
Hac oportet non mire contingat iure perire.
Et si hec feceris, fallatia simulatoris.
Ei nocebit, et non tibi, ut sanctus Prosper ait,
Fallaces semper curis torquentur amaris,
Et mala mens nunquam gaudia paucis habet.
Si autem amicum omnino malum inveneris, quia errando propter illecebras eius
illum malum putando bonum amare cepisti, amicitiam eius non retineas. Non
enim in tali errore est diutius perseverandum.
Inimici enim gravissimi sunt qui per
simulationem amicitie alios nefarie produnt.
Tales igitur vitandi sunt. Unde
quidam sapiens ait, "Perfidos amicos devita nichil eis credendo et cavendo
omnia."
Amicitiam tamen eorum non subito nec prave divellas, sed paulatim per
dissuetudinem eam derelinquas atque aboleas, non dicendo causas quare ab eo
divertere, velut in Ovidio De Remedio Amoris legi, qui dixit,
Nec causas aperi quare divortia malis
Nec quid doleas, clam tamen usque dole.
Et eciam beatus Paulus dixit in epistola ad Thesalonienses, "Denuntiamus vobis,
fratres, in nomine Domini nostri Ihesu Christi, ut subtrahatis vos ab omni fratre
ambulante inordinate."
Tales igitur amicitie sunt remissione usus elevande, ut
dicitur Catonem dixisse,
et dissuende magis quam dissidende. Nisi "quedam
admodum intollerabilis iniuria exardescerit, ut quod neque rectum neque
honestum sit fieri nec possit, ut non statim alienatio disiunctioque facienda sit."
"Nichil enim est turpius quam cum eo bellum gerere cum quo familiariter vixeris,"
ut Tullius De Amicitia dixit.
Per dissuetudinem enim aboletur amicitia; per continuam autem et assiduam
conversationem et consuetudinem semper augetur et crescit. Quare amicum tuum
iuxta te prout commode fieri potest et non procul semper debes habere.
Unde
Salomon dixit, "Melior est vicinus iuxta, quam frater procul."
Et eciam vulgo dici
consuerunt, "Qui procul est occulis, procul est a lumine cordis."
De amore et dilectione proximi et acquirendis et retinendis et conservandis amicis
ad plenum tibi scribere non valerem, sed ex tuo ingenio semper amicos fideles
acquiras, eosque taliter studeas conservare, ut dulcedine et amicorum suffragio
merito valeas vegetari atque gaudere.
[LIBER III.]
DE AMORE ET DILECTIONE
ALIARUM RERUM CORPORALIUM
LIBER III.
Tractatu habito de amore et dilectione proximi, nunc videndum est de amore et
dilectione aliarum rerum.
Sciendum est quod res alie dicuntur corporales, alie
incorporales.
"Corporales sunt que tangi et videri possunt, ut terra et aurum et
argentum et vestes et pecunia et alie innumerabiles;
incorporales vero que tangi et
videri non possunt, ut iusticia, ius et ratio, et servitia et iura et virtutes,
de amore
quarum tractari oportet." Sed in primis de amore et dilectione rerum corparalium
tractaturi, et temporalium tractabimus, postea de amore et dilectione rerum
corporalium tractaturi.
Tua igitur discretio cognoscat corporales res esse
diligendas. Nam sicut corpus sine anima vivere non potest, ita sine temporali
substantia diutius non potest durare. Victus et vestitus corpori ita sunt necessaria,
quod sine temporalibus rebus vita in hominis corpore nullatenus potest durare.
Per temporales enim res homo parentelas magnas facit adeo, ut in Pamphilio dicatur,
Dum modo sit dives cuiusdam nata bibulci,
Eligit mille quemlibet illa virum.
Alibi eciam dicitur,
Glorificant gaze privatos nobilitate,
Paupertas domum premit alta nobilitate.
Et Oratius dixit,
Et genus et formam regina pecunia donat.
Per temporales enim res acquirit homo magnam potentiam, ita quod reges et
principes et fere quilibet homines eam sequantur et timeant.
Temporales insuper
res in tantum omnibus prosunt ut eis deficientibus efficiatur homo pauper,
mendicus, fur, latro, et fere omnia vitia acquirat.
Et ut generaliter omnia
conprehendantur quidam philosophus dixit, "Pecunia est regimen omnium
rerum."
Ut ergo homines tot et tantis bonis consolentur, nec tantis bonis opprimantur,
malis opes temporales merito diligere possunt.
Amor namque habendi valde
bonus est, dum tamen modum non excedat. Unde quidam sapiens ait,
Est modus in rebus, sunt certi denique fines
Quos ultra citraque nequid consistere rectum.
Amorem habendi circa opes temporales et bona terre stringere oportet, ne fiat
immoderatus. Nam immoderatus amor habendi omnia mala vitia ad se trahit.
Imoderatus enim amor habendi opes merito avaritia potest nuncupari; imoderatus
insuper amor habendi qui non extat in retinendo cupiditas potest dici,
immoderatus enim deinque amor habendi potestatem super homines potest dici
superbia.
Per immoderatum namque amorem habendi efficitur homo fur, latro,
gulosus, luxuriosus, cupidus, avarus, superbus, lusor, et omnibus malis vitiis
inherens.
Ut ergo huiusmodi mala vitia fugias, immoderatus amor habendi penitus
est fugandus, et igne ac ferro succidendus, totoque artifitio a corde tuo est penitus
separandus.
Moderate itaque et sine festinatione et quasi per alluvionem opes
temporales sunt acquirende. Nam ut ait Salomon, "Qui festinat dictari non erit
innocens."
Et alibi, "Festinate divitie destruentur."
Et alibi eciam dicitur,
"Substantia festinantia cito dilabitur, nec non et minuitur; que autem paulatim
colligitur, multiplicabitur."
Porro "substantie iniustorum sicut fluvii siccabuntur," quia qui male congregat,
cito dispergit. Iustum iuditium est, ut que de malo proveniunt ad malum
proveniant, nec accedit ad bonum quod non procedit ex bono.
[CAPUT I.]
De acquirendis et conservandis opibus.
In acquirendis et conservandis opibus et retinendis vehementer studeas, tres
comites pre oculis semper habendo, videlicet, Deum et conscientiam et bonam
famam, vel ad minus duos, scilicet, Deum et conscientiam.
Nam cum a Deo bona
cuncta procedant, merito Deus omnibus opibus est preferendus.
Unde sapiens ait,
"Melius est parum cum timore Domini, quam thesauri insatiabiles."
Opes enim
secundum Domini et sanctorum eius mandata recte potes habere ac possidere, ut
ait Apostolus, "Estote quasi tristes, semper autem gaudentes: omnia
possidentes, tamquam nichil habentes."
Multos enim sanctos legimus divitias
magnas et multas habuisse, ut fuit beatus Iob; et eciam in evangelio legitur de
Ioseph ab Arimathia, qui nobilis erat decurio, vir dives et iustus, et discipulus
Domini, ocultus tamen propter metum Iudeorum.
Opes itaque acquiras et
possideas, non tamen eis cor apponas. Unde propheta dixit, "Noli sperare in
iniquitate, et rapinas nolite concupiscere. Divitie si affluant, nolite cor apponere."
Non ergo debes cor vel animum apponere divitiis vel voluptatibus, que ex
occasione divitiarum oriuntur, quarum ocasione peccata sumunt initium. Nam ut
Seneca in epistolis dixit, "Animum voluptati indulgere initium est omnium
malorum."
Turpe est enim beatam vitam in auro vel argento reponere, quia ut ait
Innocentius, "Opes non faciunt hominem divitem, sed egenum."
Divitias ergo sub
pedibus debes habere et non super capud, ut propheta dixit, "Omnia subiectisti
sub pedibus eius, oves et boves universa, insuper et pecora campi."
"Non divitias
super capud," id est, non patiaris te a vitiis superari. Avari enim divitias super
capud et non sub pedibus habere dicuntur, quia se a divitiis permittunt superari.
Et ut verius dicam, avarus improprie dicitur habere divitias; non enim habet
avarus divitias,
sed divitie habent eum, et ita illum detinent alligatum, ut divitiis
non possit gaudere, nec fructus ex eis habere. Ut Salomon ait, "Qui congregat
divitias, fructus non capit ex eis."
Et Cato dixit,
Eger dives habet nummos, sed non habet se ipsum.
Ita certe habet avarus divitias sicut homo dicitur habere febres. Non enim proprie
habet febres homo, immo febres habent hominem eumque detinent alligatum.
Divitias autem acquiras et sub pedibus habeas, iustas tamen et bonas. Quia ut ait
propheta, "Melius est modicum iusto, super divitias peccatorum multas."
Opes itaque temporales acquirere debeas cum tuo et alieno commodo, et non cum
incommodo alterius vel iactura. Nam ut lex dicit, "Naturale equum est neminem
cum alterius iactura fieri locuplectiorem."
Et Tullius De Offitiis dixit, "Neque dolor,
neque timor, nec mors, nec aliud quod extrinsecus homini accidere possit, tam est
contra naturam, quam ex alieno incommodo suum augere commodum."
Maxime
de exiguitate mendici. Nam ut ait Cassiodorus, "Ultra omnes crudelitates est
divitem velle fieri de exiguitate mendici."
Et ita debet esse commodum naturale, et non contra naturam. Debet eciam esse
cum modo; conponitur enim "commodum" ex "com" et "modo". Nam ut idem
Cassiodorus ait, "Si commodum mensuram equalitatis excesserit, vim sui nominis
non habebit."
"Omnia enim decet sub certa ratione moderati; nec possunt dici
iusta que nimia sunt."
Debet eciam commodum esse pulcrum. Unde Seneca dixit,
"Turpe lucrum, ut dispendium, fugato;"
pecunias enim illas volumus quibus libra
iustitie suffragatur. Ut Cassiodorus dixit,
qui eciam ait, "Aurum siquidem per bella
querere nefas est, per maria periculum, per falsitates obprobrium.
In sua natura
honesta sunt lucra, per que nemo leditur, et bene acquiritur, quod a nullis adhuc
dominis abrogatur."
Illa enim vera lucra iudicamus, que integritate suffragante
percipimus.
Acquiras ergo lucra cum honestate et socij utilitate. Nam ut eciam alius sapiens
dixit, "Bona est societas quam commitatur utilitas."
Vita ergo acquirere cum
rapina vel alterius iactura si vis ut tua substantia dureat stabilisque permaneat.
Nam ut ait Seneca in epistolis, "Nulli vero, eciam cui rapina feliciter cessit,
gaudium rati duravit in posterum."
Et eciam secundum leges, "Turpia lucra ab
heredibus sunt extorquenda."
Taliter itaque opes acquirere studeas, quod Deum in
aliquo nullatenus offendas.
[CAPUT II.]
De conscientia bona in opibus et inopibus rebus.
Conscientiam autem bonam in acquirendis opibus et in omnibus aliis rebus habere
debes, ita quod nichil acquiras quod tuam conscientiam ledat, vel mentem tuam in
aliquo offendat.
Nam ut ait Apostolus in epistola ad Corinthios, "Gloria nostra
hec est, testimonium conscientie nostre."
Et quidam philosophus dixit,
"Conscientiam potius quam famam intende." "Falli enim poteris fama, conscientia
numquam."
Et alius dixit, "Cicatrix conscientie pro vulnere est."
Et Seneca
epistolarum dixit,
Bona conscientia turbam advocat, mala et in solitudine anscia est et sollicita.
Si
honesta sunt que facis, omnes sciant; si turpia, quid refert neminem scire, cum tu
scias? O te miserum iudico, si omittis hunc testem!
Et alius dixit,
Qui multarum habet potenciam rerum, primum debet purgare conscientiam, ut
delicta que corigit non committat, vitet quod iudicat. Stultum enim est ut aliis velit
quis imperare cum sibi ipsi imperare non possit.
Et Seneca dixit, "Facilime bono fueris si vitaveris que vituperabis."
Et Cato dixit,
Que culpare soles, ea tu ne feceris ipse:
Turpe est doctori, cum culpa redarguit ipsum.
Et eciam sanctus Bernardus dixit,
Gazas congestas precellit mentis honestas.
Et eciam filius Sirac ait, "Bona est substantia cui non est peccatum in conscientia;
et nequissima paupertas in ore pii."
Et eciam ut supra dixi, "Melius est parum cum
timore Domini, quam thesauri insaciabiles."
Conscientia enim lesa propter male acquisita vel alia turpia et pessima facit
hominem timidum. Unde Seneca De Formula Honeste Vite dixit, "Nichil hominem
timidum facit irreprehensibilis vite conscientia."
Et quidam alius sapiens dixit,
"Qui innocentem dampnat sententia, semper est reus, cum cotidie se punit
conscientia."
Unde quidam sapiens dixit, "Tutissima res est nichil timere preter
deum."
Unde eciam apostolus dixit, "Perfecta caritas foras mittit timorem."
Et certe magnam habet lesa conscientia. Unde quidam philosophus dixit, "Gravis
est pena animi, quam pro factis penitet."
Et alius dixit, "Nulla maior nequitie pena
est quam quod suis et sibi aliquis displicet."
Et alius dixit, "Nichil est miserius,
quam ut pudet, quod feceris."
"Nocent enim scelera et si non sint deprehensa," ut
Seneca dixit.
Quare Seneca eciam ait, "Tacitum tormentum ignominie
conscientia."
Et Cassiodorus dixit, "Quid enim acquiri putatur, ubi bona
conscientia perditur?"
Et certe mala conscientia semper homines torquet. Bona vero nunquam sine spe
premij manet, eodem Cassiodoro testante qui ait, "Nolite sine premio credere que
videntur ad bonam conscientiam pertinere."
[CAPUT III.]
De bona fama.
Famam vero bonam in amandis bonis et in aliis rebus omnibus servare debes si
potes, et eam omnibus opibus preferre.
"Est autem fama illese dignitatis status
legibus ac moribus conprobatus in nullo diminuitur."
Non ergo diminui debet
fama propter lucrum vel aliam rem. Nam scriptum est, "Lucrum cum mala fama
dampnum est appellandum."
Quare Cassiodorus dixit, "Affectans fame commoda
pecunie negligit augmenta."
Et Salomon ait, "Melius est nomen bonus quam
divitie multe."
Et Seneca dixit, "Bona opinio hominum tutior est pecunia."
Et
iterum, "Bona fama in tenebris bonum splendorem facit."
Et iterum, "Cui omnes
benedicunt, possidet populi bona."
Et Cassiodorus dixit, "Est enim ingenium
animi signum fame diligere commode."
Et iterum, "Habunde cognoscitur quisquis
fama teste laudatur."
Et Salomon rursus dixit, "Melius est nomen bonum quam
unguenta pretiosa."
Et Apostolus ad Philippenses dixit, "Modestia vestra nota sit
omnibus hominibus."
Et postea subiunxit, "Quecumque bone fame sunt, hec
cogitate."
Et eciam in epistola ad Thimotheum dixit de episcopo, "Oportet autem
illum et testimonium habere bonum et ab hiis qui foris sunt."
Et eciam Ihesus
filius Sirac dixit, "Lux occulorum letificant animam; et fama bona inpinguat ossa."
Et alibi, "Curam habe de bono nomine; hoc enim magis permanebit quam mille
thesauri magni et preciosi."
Et Salomon ait, "Super argentum et aurum, gratia
bona."
Et si vis servare bonam famam, fuge voluptates et libidines. Unde Cato dixit,
Si famam servare cupis, dum vivis, honestam,
Fac fugias animo, que sunt mala gaudia vite.
Nam et alius philosophus dixit, "Effugere cupiditatem, regnum est vincere."
Et in
tantum laudabilis est bona fama, ut a quodam philosopho dicatur, "Iacet omnis
virtus, nisi fama late pateat."
Et eciam alius dixit, "Pro bona fama maxima
hereditas est."
Et nota quod semper debet nova laus et fama oriri, ad hoc ut vetus
duret. Unde quidam sapiens dixit, "Laus est ubi nova oritur, vetus amiratur."
Et si vis habere laudem famamque bonam, fugito lasciviam. Nam dixit quidam
philosophus, "Lasciviam et laudem nulla concordia iungit."
Famam intelligas
bonam et frequentem que inducit gloriam. Gloria enim est frequens fama de
aliquo cum laude, de qua dici consuevit, "Vita sine gloria mortis est socia."
Quam
gloriam adipiscuntur qui talia conantur facere,
ut quales velint videri, tales sint.
Quod si qui simulatione et inani ostentatione et
ficto non modo sermone, sed eciam vultu stabilem se gloriam posse
consequerentur, vehementer errant. Vera enim gloria radices agit atque
propagatur,
ut ait Tulius.
Sic et modo falsa fama et falsus rumor cito dilabitur. Unde quidam
sapiens dixit, "Falsus rumor cito opprimitur, et vita posterior iudicat de priori."
Emuli certe bonis invident, et de eis talia suspicantur qualia facere consueverunt.
Quia ut ait Cassiodorus, "Mens humana facile suspicatur de quolibet illaque
pertulit."
Et ideo propter invidiam super bonos falsam famam quandoque inducunt.
Unde
quidam sapiens dixit, "Fieri non potest ut absque morsu emulorum vite huius
curricula quis pertranseat."
Malorum enim solatium est bonos carpere, dum
peccantium multitudine putant culpam minui peccatorum.
Unde quidam cum in
interrogaretur quomodo faceret ut invidos non haberet, respondet, "Si nichil,"
inquid, "ex magnis rebus habueris, aut nichil feliciter gesseris." Nam sola miseria
caret invidia,
et intelligas gloriam vel famam veram, non vanam, que circa
vanitates modum excedit. De qua dici consuevit,
Fama volat transitque modum, quocumque feratur,
Que cito mortales deprimit atque levat.
Unde quidam philosophus dixit, "Quem fama semel oppressit, vix aut nunquam
restituit."
Et Augustinus dixit, "Qui negliget famam crudelis est."
Et Cato dixit,
Luxuriam fugito, simul et vitare memento
Crimen avaritie; nam sunt contrarie fame.
Et alius auctor dixit,
Quem semel horrendis maculis infamia nigrat,
Ad bene tergendum multa laborat aqua.
Nam si fama duravit, difficile postea aboletur vel tollitur. Ait enim quidam
philosophus, "Crimen sagitte est simile: facile enim infigitur, difficile vero
extrahitur."
Si vero famam non potest quin Deum offendas vel conscientiam tuam
ledas, illam omnino omittere debes, et Deum et conscientiam fame preferre.
Opes
igitur bonas et Deo placentes acquiras, manibus operando et otia fugiendo,
rationem in omnibus amplectendo.
[CAPUT IV.]
De operibus et labore manuum et negotiatione.
Manibus enim operari debes. Nam dixit Apostolus in epistola ad Ephesios, "Qui
furabatur, iam non furetur: magis autem laboret, operando manibus suis, quod
bonum est, ut habeat unde tribuat necessitatem pacientibus."
Et eciam in epistola
prima ad Thimotheum dixit, "Nam corporalis exercitatio, non [sic] ad modicum
utilis est."
Et in epistola secunda ad Thesalonicenses dixit,
Hoc denuntiamus vobis: quoniam si quis non vult operari, nec manducet.
Audivimus enim inter vos quosdam ambulare inquiete, et nihil operantes, sed
curiose agentes.
Hiis autem, qui huiusmodi sunt, denuntiamus, et obsecramus in
Domino Ihesu Christo, ut cum silentio operantes, panem suum manducent.
Et certe et in omni opere bono servanda est regula que dicit, quod bene potes
facere noli differe. Provisio enim Dei adiuvat homines sine dilatione et pigritia
laborantes.
Quare in proverbio dictum est,
Dat Deus omne bonum, sed non per cornua taurum.
Unde eciam Panphilus,
Providet et tribuit Deus et labor omnia nobis,
Proficit absque Deo nullus in orbe labor.
Et propheta dixit, "Labores manuum tuarum quia manducabis, beatus es, et bene
tibi erit."
Laborare itaque debes cum magna cura et diligenti opera pigritiam
fugiendo, sompnollenciam fugando, et otia repellendo, ut labores et actus tui ad
effectum perducantur. Nam ut Seneca in epistolis ait, "Nichil est quod non
expugnet pertinax opera et intanta ac diligens cura."
Bonas enim opes per
agriculturam potes acquirere. Nam ut ait Tullius, "Omnium rerum, ex quibus
aliquid acquiritur, nichil est melius agricultura."
Potes eciam acquirere bonas opes et licitas negotiationes transferendo res de locis
in quibus habundant ad loca in quibus deficiunt, maxime ad magnas civitates.
Quamvis [sic] nam dixit quidam philosophus, "Fer messes tuas ad magnas
civitates quamvis vilius ibi vendere putes."
In magnis enim locis et divitibus melius
est negotiari et uti atque morari quam in locis parvis atque pauperibus. Unde
quidam philosophus dixit, "Ne moreris in civitate regis, dispensa cuius maior
fuerit et redditus."
Potes eciam acquirere bonas opes per acquisitiones et
possessiones omnes pecudum et bestiarum maxime iuvenum et crescentium, et
maxime in locis in pace constitutis.
In rebus enim decrescentibus non est tam
magnum lucrum. Inde quidam philosophus dixit, "Noli associari rei deficienti, et
ne postponas te associari re crescenti."
[CAPUT V.]
De vitandis otio et sompno pigritia.
Otium omnino fugere debes. "Multam enim malitiam docuit occiositas," ut dixit
sapiens.
Quare eciam ait, "Qui operatur terram suam saturabitur panibus; qui
autem sectabitur otium replebitur egestate."
Per otia namque replentur homines
egestate, ut dictum est, et efficiuntur desides et pigri et luxuriosi et torpent
homines, et ad omnia fere mala vitia dissoluuntur.
Nam desides facti per otia non
inveniunt tempus congruum ad laborandum. Frigore enim torpent, calore ad otia
dissoluuntur.
Quare dici consuevit,
Frigore torpemus, nos estus ad otia soluit,
Et sic desidibus tempus utrumque nocet.
Otia enim ita pigros faciunt homines, ut fere omnia sua negligant et inculta
relinquant.
Unde filius Sirac dixit,
Per agrum pigri hominis transivi, per vineam stulti, eciam ecce totum operuerant
urtice, et superficiem cohoperuerant spine, et materia lapidum destructa erat.
Quod cum vidissem, apposui in animo meo, et exemplo didici disciplinam.
Parum,
inquid, dormitabis, pauxilum manus conferes ut quiescas: et veniet quasi precursor
egestas tua, et mendicitas quasi vir armatus.
Et alibi eciam dixit, "Usquequo, piger, dormis? Quando consurges a sompno
tuo?"
Inde est quod tanto consilium tribuit, dicens:
Plus vigila semper ne sompno deditus esto!
Nam diuturna quies vitiis alimenta ministrat.
Et Seneca dixit, "Stultum est sompno delectari et mortem querere; cum sompnus
sit assidua mortis imitatio."
Et iterum idem dixit, "Nulliusmodi mihi dies per
otium transit; partio noctem noctis studiis; vacuo sompno, sed subcubo et oculos
vigilia fatigatos cadentesque in opere et castigatos detineo."
Et Salomon dixit,
"Noli diligere sompnum, ne te egestas opprimat; aperi oculos tuos, et saturare
panibus."
Et sompno fugato corpus excedendum est, et ita afficiendum, ut obedire consilio
rationeque possit in exercendis negotiis et in labore tollerando. Ut Tullius dixit,
"Durius enim tractandum est corpus, ne animo male pareat."
Ut Seneca dixit,
"Contemptus enim corporis sui certa libertas est." Et: "Magna pars libertatis est
venter bene commoratus." "Nemo enim liber est qui corpori servit."
Ut idem
dixit, "Honestum vile est cui corpus nimis carum est." "Corpus hoc animi pondus
est ac pena."
[CAPUT VI.]
De luxuria et luxurioso.
De luxurioso facto per otia, per Ovidium dictum est,
Otia si tollas, periere Cupidinis archus
Concepteque iacent et sine luce faces.
Et non solum fugiendo otia potes fugere luxuriam, sed eciam fugiendo ipsum
actum luxurie. Unde dici consuevit,
Quali more Martis cedis victoria parthis,
Cede Venus cedit, insta magna improba ledit.
Est autem luxuria libidinose voluptatis appetitus, de qua eciam Cato dixit,
Cum te detineat Veneris dampnosa voluptas,
Indulgere gule noli, que ventris amica est.
Et aliter eciam diffinitur, "Luxuria est res appetibilis quam fugiendo fugamus, et
sequendo persequemur vincimurque ab ea."
Et nota quod "Luxuria non tantum
peccat, sed eciam publicat," ut Seneca in epistolis dixit.
Quare eciam ait, "Nichil
luxuria tua tibi in futuros annos intactum reservavit."
Et eciam Ovidius dixit,
Intrat amor mentes usu, dediscitur usu.
Et de luxuria dicit quod notavi supra in titulo De Amicitia Malorum Hominum
Vitanda.
Per otia insuper vitium inhertie consumit corpus. Unde Cato dixit,
Segnitiem fugito, que vite ignavia fertur;
Nam cum animus languet, consumit inhertia corpus.
Et eciam quidam philosophus dixit cuidam imperatori, "Indignareris, inquit,
optaret si aliquis, ut inutiles manus ac pedes haberet: nunc autem cum omnia sint
integra, quare eis uti non vis?"
Quare otium semper fugiendum est, nisi forte otium appelles quando legis, aliter
enim morti otium conparatur.
Ut Seneca in epistolis dixit, "Otium sine litteris
mors est et hominis vivi sepultura."
[CAPUT VII.]
De pigritia.
Ita otia ergo fugias, ne piger efficiaris. Dixit Salomon, "Cogitationes robusti
semper in habundantia, omnis autem piger semper est in egestate."
Et alibi,
"Propter frigus piger arare noluit, mendicabit igitur egestate, et non dabitur ei."
Et
alibi, "Vult et non vult piger; anima autem operantium impinguabitur."
Et alibi,
Dicit piger: Leena in via, in itineribus.
Sint hostium voluitur in cardine suo, ita
piger in lecto suo.
Abscondit manus suas sub ascellis suis, et laborat si ad os suum
converterit.
Sapientior sibi piger videtur septem viris loquentibus sententias.
Et alibi, "Pigredo immittit saporem et anima dissoluta esuriet."
Et licet piger per inherciam longam vitam duxerit, non tamen dicitur vixisse. Unde
Seneca in epistolis dixit, "Quid illum octuaginta anni iuvant per inhertiam exacti?
Non vixit iste, sed in vita moratus est, nec sero mortuus est, sed diu. Nisi forte sic
vixisse eum dixeris, quomodo dicuntur arbores vivere."
Et alibi idem dixit,
"Audaces fortuna iuvat, piger sibi ipsi obstat."
Et licet dixerim otia penitus esse fugienda et tollenda, non tamen semper debes
esse in actu. Nam dixit Seneca De Formula Honeste Vite,
Non semper in actu sis: sed interdum animo tuo requiem dato: requies autem ipsa
sit plena sapientie, studiis: et cogitationibus bonis.
Nam prudens nunquam otio
marcet: aliquando animum remissum habet: nunquam autem solutum
accelerat
tarda: perplexa expedit: dura mollit, ardua exequerit, scit enim quid qua via gredi
debeat: et cito singula, ac distincte videt.
Et in Ovidio epistolarum dicitur,
Quod caret alterna requie, durabile non est;
Hec reparat vires fessaque membra novat.
Et in Catone dicitur,
Interpone tuis interdum gaudia curis,
Ut possis animo quemvis sufferre laborem.
Et Seneca dixit in epistolis, "In remedium cedunt honesta solatia, et quicquid
animum erexerit, et corpori prodere."
Quare idem dixit, "Utrique reprehendendi
sunt, et qui semper inquieti sunt, et qui semper quiescunt."
Opes bonas et divitias iustas si potes tantas honeste acquiras, ut ex his liberaliter
vivendo dives reputeris. Nam ut ait Tullius, "Is dives est cui tanta est pars ut ad
liberaliter vivendum ei sufficiat."
Et ideo dixi "honeste," quia non esset utile
inhonestas divitias acquirere. Nam ut ait Tullius, "Quicquid honestum esset id
utile esse, nec utile esse quicquam quod non sit honestum, et nequid quod crudele
sit id utile est."
[CAPUT VIII.]
De opibus utendis et eciam contempnendis.
Divitiis autem acquisitis sapienter eis utaris, fugiendo avaritiam, et tibi aliisque
bene faciendo.
Unde Cato dixit,
Utere quesitis opibus, fuge nomen avari,
Quid tibi divitie prosunt si pauper habundas.
Et iterum,
Utere quesitis, sed ne videaris abuti:
Qui sua consumunt, cum deest, aliena sequuntur.
Et iterum,
Utere queritis modice: cum sumptus habundat,
Labitur exiguo, quod partum est tempore longo.
Et Seneca De Formula Honeste Vite dixit, "Que habes, non apud te tamquam aliena,
sed pro te tanquam tua et dispenses et utaris.
Et si in hiis bene prudens fueris
ubique idem eris,
et ut rerum ac temporum varietas exigit, ita te accommodes
tempori, nec te in aliquibus mutes, sed potius aptes, sicut manus que eadem est et
cum in palmam extenditur et cum in pugnum restringitur."
Et certe sicut nomen
avari fugiendum est, ita et nomen prodigi.
Unde Tullius dixit,
Impertiendum est, sed diligenter et moderate; multi enim patrimonia effudere
inconsulte largiendo.
Quid autem stultius est quam, quod libenter facias, curare, id
ut diutius facere non possis?
Atque sequuntur largitionem rapine; cum enim
dando egere coeperint, alienis bonis manus inferre coguntur.
Ita, quod cum
benivolentie conparande causa benefici esse volunt, non tanta assequuntur studia
eorum, quibus dederunt, quanta odia eorum, quibus ademerunt.
Quam obrem nec
ita claudenda est res familiaris, ut eam benignitas aperire non possit, nec ita
reseranda, ut omnibus pateat. Modus adhibetur isque ad facultatem referatur. In
proverbiis namque consuetudine venit, "largitionem fundum non habere."
"Causa largitionis est, si autem necesse est, aut utile. In hiis autem ipsis
mediocritatis regula optima est."
"Avari tamen ignorant modum utendi pecunia,"
ut Seneca epistolarum dixit.
Modus autem divitiarum duplex est: "Primus est
habere quod necesse est; secundus proximus quod satis est," ut idem dixit.
Et
certe avari ita claudunt suas pecunias sibi et aliis eas denegando, ut pocius dicantur
sepulte quam ab illis habite vel possesse.
Quare quidam sapiens reprehendit eos,
dicens,
Cur, homo, qui cinis es, per avaritiam sepelis es?
Heri cur heres, eris tu non eris heres?
Non ergo debes illis [sic] claudere vel sepelire, sed debes illis uti, non ad
superfluitatem, vel ad delitias, sed ad utilitatem ne forte inducant debilitatem
corpori. Nam ut idem Seneca dixit, "Debilitatem nobis induxere delitie."
Velle
ergo debes quod satis est, et ita habebis quod velles. Nam ut idem ait, "quid vult
habet, qui velle quod satis est potest," "Quicquid enim usum hominum excedit,
pondus est supervacuum et grave ferenti."
Si autem "tantas possessiones acquirere non potueris, ut ad liberaliter vivendum
tibi sufficiant," secundum naturam vixeris, nunquam pauper eris. Si ad opinionem
nunquam dives erit, dives erit.
Dixit enim quidam philosophus,
Si vis in hoc mundo tantum habere quantum sufficeret nature, non multa docebit
te congregare; et si satisfacere cupido volueris animo, licet congregatis quecumque
in toto mundi ambitu continentur divitiis, sitis tamen semper ardebit habendi.
Non enim in rebus vitium est, sed in animo. Animus enim solet vocari dives, non
archa. Quamvis enim plena sit, dum te inanem videbo, divitem non reputabo.
"Si enim te divitem facere vis, non pecunie est addendum, sed cupiditati
detrahendum." Unde Martialis Cocus dixit cuidam suo amico qui vocabatur
Rupilius,
Audio te, Rupupili, de paupertate querentem,
Non quia nulla habeas, sed quia pauca tibi.
Sed dicit sapiens, quod nemo est pauper eo quod
Possideat pauca, sed quia plura velit.
Si paupertati assensum prebere studebis,
Si pro natura vivere, dives eris.
Aspicio, nudum quod te natura creavit,
Infans in mundum tu nichil intuleris.
Et Cato dixit,
Comoda nature nullo tibi tempore deerunt,
Si contemptus eo fueris, quod postulat usus.
Et alibi idem dixit,
Rebus et in censu si non est quod fuit ante,
Fac vivas contemptus eo, quod tempora prebent.
Leto animo paupertatem feras. Nam ut ait Seneca in epistolis, "Honesta quod res
est leta paupertas.
Illa non est paupertas, si leta est: non qui parum, habet sed qui
plus cupit, pauper est."
Circa paupertatem itaque sic est disponenda res familiaris,
ne paupertas tibi honerosa sit, aut tu alicui.
"Pauci tamen sunt qui consilio se
suaque recte disponant," ut idem dixit.
Nisi ergo tam divitie quam amor divitiarum
in culpa est.
Animum itaque et cor tuum circa divitiarum amorem taliter
conpescas ac domes, "ut te ipso contentus sis. Nam qui sibi ipsi satis est, cum
divitiis natus est."
Unde Seneca dixit, "Qui cum paupertate convenit, dives est." Et
alibi, "Eum esse locupletem, qui paupertati sue aptus est et parvo se divitem facit."
Et alibi, "Scire uti paupertate maxima felicitas est."
Sic ergo animum tuum conprimas ac refrenes, ut tuo statu bonisque a Deo tibi
prestitis contemptus permaneas. Alioquin si status tuus tibi displicuerit, semper
maiora affectando semper in malo statu eris. Status enim hominis secundum
animum iudicatur.
Unde Seneca in epistolis, "Quid enim refert, qualis status tuus
sit, si tibi videtur malus?"
Miser namque est qui se miserum putat, nec est beatus
qui se non putat.
Ut Socrates ait, "Si ergo res tua tibi non sufficit, tu parcendo fac,
ut rei tue sufficias parcitas." Enim "necessitatum est remedium et medicina
dampnorum."
Nam qui parte sua dispendit, diu durant ei possessa.
Ut quidam
philosophus dixit, "Et patientia animi ocultas habet divitias." Nam magne sunt
divitie non capere divitias,
unde eciam Cato,
Ne tibi quid desit, queritis utere parce,
Utque quod est serves, semper deesse putato.
Et alibi,
Quod nimium est fugito, parvo gaudere memento:
Tuta puppis magis est, modico que flumine fertur.
Et alibi,
Despice divitias si vis animo esse beatus,
Quas qui suscipiunt, mendicant semper avari.
Et alibi,
Paupertatis honus pacienter ferre memento.
Et alibi,
Dilige denarium, sed parce dilige formam
Quam nemo sanctus nec honestus cupit habere.
Nam ut ait Seneca in epistolis, "Maiore tormento pecunia possidetur quam
queritur."
Quare non debes capere divitias, sed eas contempnere, ita ut tibi
causam malorum non prebeant. Nam idem Seneca dixit, "Divitie sunt causa
malorum, non quia faciant aliquid, sed quia facientes irritant."
Si vis ergo habere
divitias, contempne illas. Nam ut idem Seneca dixit, "Brevissima ad divitias per
contemptum divitiarum via est. Nam contempnere aliquis omnia potest, omnia
habere nemo potest."
Cupiditas ergo divitiarum penitus repellitur. Quare Tullius eciam dixit, "Non est
autem consentaneum qui metu non frangitur, eum frangi a cupiditate, nec qui
invictum se a labore prestiterit vinci a voluntate.
Quamobrem et hec videnda et
pecunie fugienda est cupiditas. Nichil enim tam angusti animi tamque parvi est
quam amare divitias; nichil honestius magnificentiusque quam pecuniam
contempnere." Si habes ad benefitientiam libertatemque ferre,
magnus est ille
iudicandus qui cor suum taliter cohercet, ut in divitiis non ex audatia pauper sit.
Et
eciam secundum Senecam in epistolis,
Magni animi est magna contempnere ac mediocria malle quam nimia. Eo quod
superflua nocent. Sicut segetem nimia sternit ubertas, sic rami honere franguntur,
sic ad maturitatem non pervenit nimia fecunditas.
Quare mediocritas magis circa divitias et paupertas optanda est quam nimietas vel
magnitudo. Unde Salomon ait in Proverbiis, "Mendicitatem et divitias ne dederis
mihi, Domine."
Si ergo habes paupertatem, pacienter tollera; si divitias, illas tibi subice. Unde
quidam sapiens dixit, "Et mihi res, et non me rebus subicere conor."
Sic ergo
animum tuum et cor tuum et mentem tuam vincas, ut licet pecunia quandoque
careas, non tamen pecunia et divitie resurant. Dixit enim Tullius De Officiis, "Malo
virum qui pecunia egeat, quam pecuniam que viro."
Nam ut dixit quidam
philosophus, "Pecunia si uti scias, ancilla est; si nescis, domina."
Unde Oratius
dixit,
Imperat aut servit collecta pecunia cuique.
Pecunie ergo imperare oportet non servire.
Pecunia certe et omnis res quantum in
se est bone sunt, quia hominum causa facte sunt et create sunt. Unde ait
Apostolus in epistola ad Timotheum, "Omnis creatura Dei bona," respectu tamen
possidentium eas quandoque mala et male dicuntur, nam si a bono homine
possideantur, bone sunt; si autem a malo et malitioso et misero homine
possideantur, male dicuntur,
nam et vinum modice sumptum bonum est, ebrioso
autem et superflue biberi malum est. Unde Cato dixit,
Que potu peccas, ignoscere tu tibi noli,
Nam crimen nullum vini est, sed culpa bibentis.
Et ideo servare debes Cassiodori dictum qui ait, "Facilius est ut accuset te sitis
quam recuset ebrietas."
Ebrius enim extra briam est, id est: extra mensuram et pro
absente reputatur. Et ideo Seneca dixit, "Absentem ledit qui cum ebrio litigat."
Quare vinum non est malum, sed ebrietas; et pecunia non est mala, sed nimius
amor et cupido pecunie.
Et certe sicut idem sol in eodem instanti in diversis
diversa operatur, quia ceram liquefacit, terram autem obdurat et siccat, et humores
solvit, ita pecunia ab avaro possessa illum cruciat, largum vero decorat,
proditorem ad paricidium et proditionem et ad omnia fere mala incitat.
Unde
quidam philosophus dixit, "Pecunia avaro supplitium est, profuso decus,
paricidium proditori."
Sic et Apostolus ad Timotheum dixit, "Verbum crucis
pereuntibus quidem stultitia est: hiis autem qui salvi fiunt, id est nobis, virtus est
Dei."
Sic eciam eloquentia in sapiente homine valde bona est, in insipiente vero pessima.
Unde sapiens dixit, "Eloquentia sine sapientia gladius est in mane furiosi."
Et
virtus in sapiente bona est, in insipiente vero pessima. Unde sapiens dixit, "Virtus
sine sapientia temeritas imputanda."
Quare Martialis dixit,
Virtutis studio nimium, Crisippe, laboras,
Virtus absque modo nomen habet vitii.
Sic eciam omnes dies boni sunt, ut in Genesi legi quando divisit Deus lucem a
tenebris et diem a nocte. Sed mali dicuntur dies propter malitiam et miseriam
hominum ut expositores dicunt.
Quare Dominus in evangelio dicit, "Sufficit diei
malitia sua."
Et Apostolus dixit, "Redimamus tempus, quoniam dies mali sunt."
Exibe ergo te bonum et omnia apud te bona dicentur. Nam ut dixit quidam
sapiens, "Nichil est homini bonum sine se bono."
Si ergo bonus fueris, omnibus
creaturis licite uti poteris, sed non abuti. Abusus enim vel superfluus et nimius
usus est reprobatus; et non solum in malis sed eciam in bonis rebus,
Seneca
testante qui ait, "Bonarum rerum nimia consuetudo pessima est."
Et hoc ideo quia abusus vel superfluus usus ex libidine procedit vel libidinem
inducit, que omnino interdicitur. Nam libido est inproba voluntas utendi creatura
propter se.
Usus certe omnium rerum hominibus est a Deo concessus. Sed abusus
vel usus superfluus penitus est interdictus, ut optime notavit beatus Augustinus in
sermone suo qui legitur in sexta feria post Pentecostem, qui sic incipit, "Non
solum in novo," etc.
Pecunia ergo uti poteris, sed si illam habes, ne vilis sis; habeas
eam vilem. Nam dixit quidam philosophus, "Si pecuniam habueris, necesse est ut
te ipsum vel pecuniam vilem habeas."
Et impera tibi. Nam scriptum est,
"Imperare sibi maximum est imperium."
Et cor tuum et animam tuam menteque tua taliter possideas, ut licet difficilimum
opus sit se vincere, tibi tamen imperando te taliter vincas, ut te ipso contentus sis,
et secundum naturam vivas
divitemque te facias paupertati assensum praestando
et naturaliter vivendo, pecuniam eciam contempnendo, turpiaque lucra
vilipendendo, que non solum sunt contempnenda, sed eciam secundum leges "ab
heredibus sunt extorquenda;"
inique eciam acquisita restituendo, cum distinctione
tamen, non quedam inique sunt acquisita et non inique retenta, ut lucra meretricis;
quedam vero inique retenta sunt et non inique acquisita, ut superhabundantia
prebende; quedam autem inique sunt acquisita et inique retenta, ut usura et rapina,
et ideo non sunt tenenda, sed restituenda, ut iura proclamant.
[CAPUT IX.]
De guerra vitanda.
Quilibet certe servando predicta se divitem facere poterit,
nisi forte in guerra sit
constitutus. Quantumcumque sit dives, oportet illum, si in guerra diu
perseveraverit, aut divitias aut guerram perdere aut forte utrumque.
Quare quidam
philosophus dixit, "Nemo in guera constitutus satis dives esse potest."
Si enim
pauper est, guerram nullo modo sustinere potest; si autem in divitiis multum
habundat, in sumptibus multo magis habundabit. Nulle enim sunt opes, ut mihi
videtur, que sumptibus guerre sint suffitientes.
Nam sicut omnes, qui peccant,
quanto maiores sunt, famosius crimen habent, secundum Martialem qui ait:
Omnis homo crimen tanto famosius in se,
Quanto qui peccat maior habetur, habet;
ita homo in guerra constitutus, quanto maiorem, tanto maiores sumptus illum
facere oportet;
et si guerram forte amiserit, maiori casui subiacebit. Unde dictum
est, "Excelsis facilius nocet casus."
Et in Lucano dicitur,
Invida factorem series summisque negatum
Stare diu nimioque graves sub pondere lapsus.
Et Martialis dixit,
Altior ascensus, gravior plerumque ruina est.
Et non solum divitie perduntur per guerram, sed eciam paradisus et amor Dei et
vita presens et amici et noti per adversam guerre fortunam taliter ammittuntur
quod loco predictorum omnia mala succedunt, et ad inferna hominis anima recta
via pergere molitur.
Amore itaque Dei et timore tantorum malorum guerram,
quantumcumque potes, vitare debes, tua tibi servando et aliis relinquendo sua.
Nam ut ait Seneca, "Principium discordie est quod est commune suum facere."
Et
iterum, "Quietissimam vitam agerent homines in terris, si duo hec verba ante res
omnes colerent, scilicet meum et tuum."
Quod facere potes si eciam mandata Dei
taliter servaveris quod nemini facias que tibi fieri non vis, et omnia facias aliis que
ab aliis tibi vis fieri.
Quare dixit Dominus in evangelio, "Omnia quecumque vultis
ut faciant vobis homines, et vos facite illis similiter."
Et hoc est lex naturalis quam
qui non servat contra omnes facere proponit, Cassiodoro testante qui ait, "Qui
sine lege vult agere, cunctorum disposuit regna quassare."
Et si forte aliqua ex causa alicui invitus offenderis qui ait, "Utendum est eciam
vitaris," qui ait,
Utendum est eciam excusatione adversus eos quos invitus offenderis, quacumque
possis, quare id quod feceris necesse fuerit, nec aliter facere potueris, ceterisque
operibus et officiis erit id quod violatum est compensandum.
Et si vis guerram fugere, nitaris omnibus placere, quod facere poteris, "si gesseris
optima et locutus fueris pauca."
Non tamen tantam voluntatem omnibus placendi
habeas, ut favorem populi per malas artes acquiras. Ait enim Seneca, "Popularis
favor malis artibus queritur."
Unde quidam sapiens dixit, "Nunquam volui placere
vulgo: quid enim vulgus novit, ego nescio; que enim scio, vulgus ignorat."
Et nota
quod "Si multis placuerit vita tua, tibi ipsi placere non poteris," ut dixit quidam
philosophus.
Et si vis vitare guerram non ames periculum. Nam ut Salomon ait,
"Qui amat periculum, in eo peribit."
Et si guerram vitare desideras, vita et fuge lites et contentiones prout commode
potes. Nam contendere cum potentiori periculosum est, cum pari dubium, cum
minori verecundum.
Et statuas eciam vitare belligeros et omnes alios quos tibi dixi
vitandos supra, in titulo De Amicitia Malorum Hominum Vitanda, ut ibi nota per
epistolam Apostoli secundam ad Thimotheum capitulo. Hoc autem et in
superioribus capitulis.
Et si ad alios malos vitare debes, te ipsum coherces primum
et cor tuum conprime et linguam tuam taliter conpesce, ut tuas turpes cogitationes
turpiaque dicta et facta in te prius corrigas et fugias,
secundum Martialem qui dixit
cuidam suo amico qui vocatur Probeus,
Non bene viventem te, Probe, fuisse refertur,
Sed sine peccato querere terram hominem.
Sed sine peccato reperire nullam valebis.
Si non absque homine tu reperire velis.
Ibis ad occultos calles, loca devia mundi;
Peccatum tecum est, conscia culpa comes.
Ut fugias alios, tu te fuge primus ipsum,
Alterius censor, et esto tuus.
Hens inter homines, omnes fuge, turpia eorum,
Tu tecum habitas, refuge, facta tua.
"Et ad correctionem tui habeas aut valde amicum aut valde inimicum," ut quidam
sapiens dixit.
"Et oculos et aures vulgi malos testes esse puta," ut alius dixit.
Et
nunquam initium discordie a te incipiat. Nam ut dixit quidam philosophus,
"Semper ab aliis discendio incipiat, a te autem reconciliatio."
Nam ibi semper est victoria ubi est concordia.
Et Salomon in Proverbiis dixit,
"Qui ineunt pacis consilia, sequitur eos gaudium."
Et Seneca dixit in epistolis,
"Concordia prave res crescunt, discordia maxime dilabuntur."
Et eciam principio
debes obstare et cuilibet malo, ut legi in Ovidio De Remedio Amoris qui ait,
Principiis obsta: sero medicina paratur,
Cum mala per longas convaluere moras.
Et alibi idem dixit,
Dum furor est in cursu, curenti cede furori!
Difficiles aditus impeditus omnes habet.
Stultus ab obliquo qui cum descendere possit,
Pugnat in adversas ire natator aquas.
Et alibi,
Dum licet et modici tangunt precordia motus,
Si piget, in primo limite siste pedem.
Et non solum guerram vitare et fugere debes, sed eciam bellum, quod ocasione
guerre fieri consueverit et multo fortius est vitandum.
De quo propheta ait,
"Dissipa gentes, que bella volunt."
Bella enim populos cum dampno et malo suo
domare consueverunt. Quare Salomon dixit, "Quinque sunt, que populum
domant: licentia, luctus, et fames, bellum, ad ultimum." "Vulgi imperitiam
ad res
cunctae sola constringit necessitas."
[CAPUT X.]
De necessitate et indigentia.
Bellum enim et guerra perducunt homines ad necessitatem, et sic ad mendatia et
ad omnia mala,
quare iura et proverbium clamant: "Necesitas non habet legem."
Et Seneca dixit, "Necesitas egentem mendacem facit."
Et iterum, "Necesitas ab
homine, que vult, impetrat."
Et iterum, "Omnia experiri necessitas subigit."
Et
Cassiodorus dixit, "Necessitas moderata non diligit."
Et alius dixit, "Magna
necessitas cogitur eciam honestus homo latrinam adire."
Quare ait, "Est una de
adversitatibus huius seculi gravioribus libero homini, necessitate cogitur, ut si
subveniat, requirere inimicum."
Et hoc ideo quia ut ait Cassiodorus, "Graviores
insidias antiqui adversarii tunc subimus quando eius bona suscipimus."
Fugias
ergo guerram et omnia que indigentiam et necessitatem inducunt. Ait enim
Cassiodorus, "Indigentiam iuste fugimus que suadet excessus."
Et iterum, "Dum
mater criminum necessitas tollitur, peccandi ambitus aufertur."
Nam per necessitatem pervenitur ad mendicitatem:
O miserabilis mendicantis conditio! Nam, si petit, pudore confunduntur, et si non
petit, egestate consumitur;
sed ut mendicet, necessitate compellitur: indignatur,
murmurat, imprecatur.
Quare Salomon dixit, "Melius est mori, quam indigere."
Et quia non tam plurium
numerus efficit pugnam quam virtus paucorum. Ut quidam sapiens dixit,
"Prospicere oportet in pace, quod bellum iuvet ultra vitet."
Nam et alius dixit,
"Beata civitas, que bellum in pace timet."
Alius vero dixit, "Si pacem diligis, belli
non feceris mentionem."
Varius enim eventus est belli. Quare Iudas Machabeus
dixit, "Non in multitudine exercitus victoria fit belli, sed de cello est virtus. Facile
enim est Deo a multis paucos liberare, et super multos paucis victoriam dare."
Et
David dixit ad Philisteum, quem cum lapide interfecit: "Et noverit universa
ecclesia hoc, quia non in gladio nec in asta salvat Dominus: ipsius est enim
bellum."
Et ideo "in bello maximum est periculum." Et ut dixit sapiens,
"Nunquam periculum sine periculo vincitur."
Quare belli periculum et omnia
pericula vitanda sunt. Nam Tullius dixit,
Sed et fugiendum est eciam illud et curandum, ne offeramus nos periculis sine
causa, quo nichil potest esse stultius;
quampropter in adeundis periculis
consuetudo imitanda est medicorum, qui leviter egrotantes leviter curant,
gravioribus autem morbis periculosas et ancipites adhibere coguntur.
Quare in
tranquillo tempestatem adversam optare, dementis est, subvenire autem
tempestati, id est necessitati, quovis modo, quavis ratione, sapientis est.
In bello certe ab omnibus mors expectare potest. Nam, "Incertum est, quo mors
te expectet: tu eam omni loco expecta, et maxime in bello," ut sapiens dixit.
Quare
dixit Tullius, "Bellum ita vitandum est ut nulla causa suscipiatur nisi causa
necessitatis, vel pacis habende vel ex infra scriptis casibus."
Dixit enim Tullius,
"Suscipienda quidem sunt bella ob eam causam, ut sine iniuria in pace vivatur."
Et
alibi idem dixit, "Bellum autem ita suscipiatur, ut nichil aliud nisi pax quesita
videatur."
Pax enim semper est affectanda que nullas insidias habeat. Unde idem Tullius
dixit, "Mea quidem sententia paci, que nichil sit habitura insidiarum, semper est
consulendum."
Et alibi, "Intelligi potest, nullum bellum esse iustum, nisi quod aut
rebus petitis geratur, aut denuntiatum sit ante et indictum."
Et alibi idem dixit,
"Cum tempus necessitasque postulat, decertandum manu est, et mors servituti
turpitudinique anteponenda est."
Inde eciam Seneca dixit, "Occidi pulcrum est, si
igminiose servis."
[CAPUT XI.]
De preparatione et munitione facienda.
Et nota quod "longa preparatio belli celerem victoriam facit," ut idem Tullius
dixit.
Et eciam Cassiodorus ait,
Munitio quippe tunc efficitur prevalida, si diuturna fuerit cogitatione roborata.
Omnia subito probantur incauta, et male constructio loci tunc queritur, quando
pericula formidantur. Res ergo preliorum bene disponitur, quoties in pace
tractatur.
Nam ut idem ait, "Munitio semper tractanda est in otio; quia tunc male queritur,
cum necessaria iudicatur."
"Omnia vero deliberata sunt robusta."
Et non solum in bello, sed eciam in omibus aliis rebus diligens preparatio
adhibenda est.
Unde idem Tullius dixit,
Ad rem gerendam qui accedit, caveat ne id modo consideret, quam illa res honesta
sit, sed eciam ut habeat efficiendi facultatem. In quo ipso considerandum est, ne
aut temere desperet propter ignaviam, aut nimis consideret propter cupiditatem.
In omnibus autem negotiis, prius quam aggrediare, adhibenda preparatio est
diligens.
Ideo autem dixi supra guerram quantumcumque potest vitare debes, quia propter
malitiam et rapinam et violentiam iniuriaque multorum, quandoque nullo vitari
potest.
"Duobus autem modis secundum Tullium fit iniuria: id est, aut fraude.
Fraus quasi vulpecule ius leonis esse videtur, utrumque ab homine alienis simul,
sed fraus est odio digna maiore.
Totius autem iniurie nulla capitalior quam eorum
qui tunc cum maxime fallunt, id agunt ut boni viri esse videantur."
Unde si
guerram propter predicta vitare non poteris, viriliter age sciendo quod secundum
iura et rationes te defendere poteris.
[CAPUT XII.]
De guerra et defensione facienda.
Nam dicit lex, "Adversus periculum natura vel ratio permittit se defendere."
In
tantum enim defensio permittitur, ut eciam ante tempus violento occure
permittatur.
Unde alibi lex dicit, "Melius est in tempore occurrere quam post
exitum vendicare."
Et alibi eciam lex et decretales dicunt, "Vim vi repellere omnes
leges, omnia iura permittunt."
Et in tantum tibi "vim vi repellere licet" quod si
aliter periculum vitare non poteris, hominem occidisti, per leges et iura nullo
modo puniaris.
Nam "si et arietes vel boves inter se commisissent et aggressor
mortuus fuerit, altero se defendente, sine compositione iacere debet."
Inde eciam
alibi lex dicit, "Quod quis ob tutelam sui corporis facit, id recte fecisse videtur."
In defensione ergo facienda caute te custodias. "Non enim bene pugnat qui
voluntate superandi alium se denudat." Scriptum est enim, "Ita alium vulneres ne
tu pateas ad plagam."
Et "si extendas brachium, videas ne tibi latus denudetur."
Nam omnes simul pereunt quasi perite et graviter pugnati.
Et nota quod "qui
adverso nititur loco duplex sumit certamen, et cum hoste et cum loco,"
ut quidam
sapiens dixit, "Resistere ergo violentie et iniurie taliter tibi permittitur, ut a
quibusdam dicatur vitium et culpa non resistere iniurie, si fieri potest."
Unde
Tullius dixit, "Tam est in culpa qui non resistit iniurie, si potest, quam si parentes
aut amicos aut patriam relinquat."
Tutelam tamen tui corporis facere debes incontinenti et "cum moderamine
inculpate tutele;" ut si telo quis te percutere vult, tu ante percussionem illum telo
percuttere poteris ad tutelam tantum, et non ad vindictam.
Similiter bella suscipienda sunt, et manu decertandum est pro fide catholica.
Nam
sicut fides nostrum scutum esse debet, sub quo clauduntur omnes virtutes, et
cuius scuti amminiculo pugnare debemus.
De qua eciam dixit Dominus in epistola
ad Ephesios, circa finem: "Sumentes scutum fidei, in quo possitis omnia tela
nequissimi extinguere."
Et de qua eciam dictum est,
Prima canpum dubia sub sorte duelli
Pugnatura fides agresti turbida vultu.
Ita pro fide bella suscipienda sunt, et manu eciam decertandum est.
Et potius est
mors tolleranda quam fides derelinquenda, sicut Karulus et pugnatores et infiniti
sancti pro fide mortem sustinendo pugnaverunt.
Sic eciam pro iustitia usque ad mortem decertandum est, Ihesu Sirac testante qui
ait, "Pro iustitia agonizare pro anima tua, et usque ad mortem certa pro iustitia, et
Deus expugnabit pro te inimicos tuos."
[CAPUT XIII.]
De morte non metuenda sed contempnenda.
Nec est in talibus mors metuenda. Nam ut idem ait, "Melior est mors quam amara
vita, et requies eterna quam langor perseverans." "Non enim vivere bonum est,
sed bene vivere."
Unde "totius vite remedium est mortem contempnere. Nichil
triste est cum huius metum effugimus."
Unde Cato dixit,
Ne timeas illam que vite est ultima finis.
Qui metuit mortem qui vivit perdit id ipsum.
Et alibi,
Linque metum leti: nam stultum est, tempore in omni
Dum metuas mortem, amittere gaudia vite.
Et iterum,
Multum venturi ne cures tempora facti:
Non metuit mortem qui scit contempnere vitam.
Et quidam sapiens dixit, "Mortem ubi contempnis, omnem metum vincis."
Et
alius dixit, "Estingit mortem, qui eam contempnit." Timidissimum quamque
consequitur.
Et Martialis dixit,
Mortis, Paule, timor tibi vite commoda tollit;
Nam morieris vivens dum metuendo peris.
Inter nature si ponas munera mortem,
Te de morte metus sollicitare nequid.
Et alius dixit, "Quod vitare nequis, confestim sustinere mente!" Sic que dura fuit
mors tibi mitis erit.
Non ergo minus debes timere mortem, nec eciam investigare
tempus mortis. Nam ut ait Seneca, "Pereundi scire tempus assidue est mori,"
et,
"Ubi omnis vite metus, est optima."
Inde eciam Cassiodorus dixit, "Non est
parvum tormentum adversus aliquod formidare venturum, dum semper extimatur
emergere quod timetur."
Quare Seneca dixit, "Crudelius est semper timere
mortem quam mori."
Sic ergo cum vivas mortem contempnas, ut cum Apostolo
dicere valeas: "Mihi vivere Christus est et mori lucrum."
[CAPUT XIV.]
In quot et in quibus casibus bella suscipienda sunt
et manu decertandum est.
Ex predictis itaque colliguntur octo casus pro quibus bella suscipienda sunt et
manu decertandum est, videlicet, pro fide servanda, pro iustitia manumittenda,
pro necessitatis causa, pro pace habenda, pro libertate conservanda, pro
turpitudine vitanda, pro repellenda violentia, et pro tutela sui corporis facienda.
Aliter autem non est decertandum manu maximo a litterato viro. Nam ut Seneca
in epistolis dixit, "Stulta est et minime conveniens litterato viro occupatio
exercendi lacertos et dilatandi virtutem."
Litteratura enim quelibet meliorare
debet, quia ut ait Cassiodorus, "Non aliqua in mundo potest esse fortuna, quam
litterarum non augeat gloriosa notitia."
Vita tamen litterati viri pocius constare debet in cogitatione utili quam in
occupatione vires corporis exercendi, Seneca testante qui ait, "Docto homini
derudito vivere est cogitare."
Et nota "litteras insipienti animo tamquam baculum
infirmo corpori repertas esse," ut quidam sapiens dixit.
Et hec omnia predicta sunt
facienda cum modo. Ait enim Cassiodorus, "Modus ubique laudandus est."
Et
non sunt facienda cum excessu. "Quid enim discrepat a peccante qui se per
excessum nititur vindicare?" ut idem Cassiodorus ait.
Nec eciam sunt facienda
cum scelere. Ait enim Seneca, "Nunquam scelus scelere vindicandum est."
Nec
eciam sunt facienda ad vindictam.
[CAPUT XV.]
De vindicta facienda vel obmittenda vel temperanda,
et de officio iudicis vel cuiuslibet circa vindictam.
Vindicta enim ad solum Deum pertinet, vel ad iudicem habentem iurisdictionem.
Unde Dominus in evangelio dixit, "Mihi vindictam et ego retribuam."
De iudice
vero habente iurisdictionem, per Apostolum dicitur, "Iudex non sine causa
gladium portat. Iudex debet esse malefitiorum in ira."
Et eciam dicitur "estote
subditi omni humane creature propter Deum, sive regi tamquam excelenti, sive
ducibus tamquam ab eo missis ad vindictam malefactorum, ad laudem vero
bonorum."
Nec debet iudex habens iurisdictionem dubitare facere vindictam, quia
non faciendo vindictam eamque omittendo vehementer peccat. Nam ut quidam
philosophus dixit, iudex, "qui dubitat ulcisci, multos improbos facit."
Et alibi,
iudex, "qui non corripit peccantem, peccare imperat."
Nam et alius dixit,
"Criminis indulti secura audatia crescit."
Quare iudex est a malefactoribus timendus, Apostolo testante in epistola ad
Romanos, ubi dicit, "Si male feceris, time."
A bonis autem hominibus amandus est
pocius quam timendus, unde ibidem Paulus dixit, "Principes non sunt timori boni
operis, sed mali.
Vis autem non timere potestatem? Bonum fac: et habebis laudem
ex illa: Dei enim minister est tibi in bonum."
Hoc autem intelligo sive sit bonus
iudex erat potestatem a Deo habebat sive malus. Nam et Pilatus malus iudex erat
potestatem a Deo habebat, ut eidem Dominus dixit in passione sua: "Non haberes
potestatem super me, nisi datum esset tibi desuper."
Non ergo nimium turberis si
spiritus habentis potestatem supervenit in te, nec locum tuum dimittas. Ait enim
Salomon, "Si spiritus habentis potestatem supervenerit in te, locum tuum ne
dimiseris, curatio autem cessare faciet peccata maxima."
Et nota quod
Cassiodorus dixit, "Tamdiu enim iudex esse dicitur quamdiu iustus putatur, quia
nomen quod ab equitate sumitur per superbiam non tenetur."
Et nota quod iuste et digne iudex potest et debet vindictam facere et occidere
sceleratos, ac latrones publicos et homicidas et alios similia perpetrantes, ut per
infinitas auctoritates veteris et novi testamenti probari potest.
Nam dicitur in lege
Moysi, "Urbanum et maleficum non paciaris vivere super terram."
Et alibi, "Qui
maledixit patri vel matri, morte moriatur."
Sed heretici dicunt legem Moyisti
datam a diabolo et vindictam corporalem non esse faciendam, nec iudicem
iurisdictum et imperium habentem posse de iure occidere.
Et dicunt vindictam
corporalem ad solum Deum pertinere, allegando pro se verba Deum qui dixit,
"Mihi vindictam et ego retribuam."
"Et si quis percuserit tibi maxillam, porrige ei
et aliam. Et si quis abstulerit tibi tunicam, da ei et pallium."
Et illam aliam
auctoritatem, "Nolite iudicare, et non iudicabini. Et nolite condempnare, et non
condempnabini."
Sed certe prave intelligunt predictas auctoritates. "Nam sicut in
uno corpore multa membra sunt, non tamen eundem actum habent," ut beatus
Paulus dicit. Ita inter homines distincta sunt offitia. Nam aliud dictum est
religiosis, et aliud in seculo manentibus.
Aliud autem iudicibus religiosis dictum
est, "Si quis abstulerit tibi tunicam, da ei et pallium. Si quis percusserit tibi
maxillam, porrige ei et aliam."
In seculo vero manentibus eciam bonis dictum est,
"Vim vi repellere omnes leges omniaque iura proclamant."
Et, "Quod quis ob
tutelam sui corporis facit, id recte fecisse videtur."
Et melius est in tempore occurere, quam post exitum vindicare, dum tamen ad
vindictam non faciant predicta, ut supra dictum est.
Iudicibus vero dictum est,
"Iudex non sine causa portat gladium," etc. que supra dicta sunt.
Et eciam illis
dictum est, "Nolite iudicare secundum faciem, sed iustum iudicium iudicate."
Si
enim peccatum esset iudici recte iudicare, non dixisset propheta, "Si vere utique
iustitiam loquimini, recte iudicate, filii hominum;"
nec Apostolus dixisset, "Iudex
non sine causa gladium portat. Sed debet esse iudex malefactorum in iram;"
nec
dixisset beatus Petrus, "Estote subditi omni humani creature propter Deum: sive
regi excellenti: sive ducibus tamquam ab eo missis ad vindictam malefactorum, ad
laudem vero bonorum."
Intelligo itaque predictam auctoritatem. Nolite iudicare,
scilicet sine septem amminiculis que in iudicio necessaria sunt. Iudicando enim in
eo iuditio septem principaliter sunt necessaria videlicet: scientia, jurisdictio,
ratiocinatio, deliberatio, iustitia, timor Domini, et necessitas.
Scientia in iuditio
necessaria est, Salomone testante qui ait, "Ante iuditium para iustitiam, et
antequam loquaris disce."
"Quare iudex qui imperitiam male iudicavit, tenetur,
sicut et medicus qui per imperitiam male secuit tenetur," unde leges nostre dicunt.
Jurisdictio eciam necessaria est in iudicando. Nam et ipsi Iudei dicebant Pilato:
"Nobis non licet occidere quemquam, quia non habemus iurisdictionem.
Alioquin
sententia nulla esset, utpote a non competenti iudice lata," ut leges nostre clamant.
Ratiocinatio eciam in sciencia est necessaria, id est, rationis inquisitio.
Nam recte
adhibita ratio quod optimum est, cum neglecta vero multis implicatur erroribus, ut
quidam philosophus dixit:
"Nam quod ratione caret non potest esse diuturnum;
qui enim rationem secum portat, totum mundum vincit." Unde quidam sapiens
dixit, "Si vis vincere totum mundum, subice te rationi."
Deliberatio eciam in
iuditio est necessaria; cum deliberatione enim et sine festinantia et ira
procedendum est ad iuditium. "Deliberare enim utilia mora est tutissima."
"Optimum enim iudicem existimo, qui cito intelligit et tarde iudicat." "In
iudicando enim criminosa est sceleritas."
Unde dici consuevit, "Mora omnis odio
est, sed facit sapientem."
Et alibi dictum est, "Duo sunt contraria in iuditio,
festinantia et ira."
Quare eciam Tullius dixit, "Nunquam enim iratus quod accedit
a penam mediocritatem; illam tenebit que est inter nimium et parum."
Unde eciam
lex dicit quod "iudex ponderatas debet ferre sententias et frequenter partes
interrogare aut novi aliquid addere veliter."
Et Dominus eciam cum mulier
deprehensa in adulterio ducta esset ante eum, digito scribebat in terra et post
deliberationem, elevato capite sententiavit dicens, "Quicumque vestrum est sine
peccato, primo in eam lapidem iniciat animo."
Et iterum deliberando scribebat in
terra et postea elevatis occulis dixit, "Mulier, ubi sunt qui te accusant?" Et illa dixit,
"Nemo, Domine." Et ille respondet, "Si nullus te accusat, nec ego te
condempnabo."
Iustitia vero necessaria est in iuditio, ut supra dixi, "In iuditium
para iusticiam," etc.
Timor eciam Domini necessarius est in iuditio, quia "timor
Domini est initium sapientie," ut propheta dixit.
Nam tanta est confusio legum et
decretorum ac decretalium quod ad iudicandum vix memoria hominum sufficit.
Quare lex dicit, "Omnium memoriam habere et in nullo penitus peccare pocius
est divinitatis quam humanitatis."
Si ergo potius est divinitatis quam humanitatis,
vehementer timendum est ne forte divinitas in nobis non sit.
Necessitas vero
incumbere debet in iuditio potius quam voluntas. Non enim Dominus per illa
verba "nolite iudicare" exclusit necessitatem, sed voluntatem, quasi dicat: Non
iudicetis ex voluntate, sed cum necessitas subest iudicare potestis,
ut supra dictum
est, "Nolite iudicare secundum faciem, sed iustum iuditium iudicate."
Simile nolite
est cum dicit, "Nolite iurare omnino." Non enim exclusit ibi necessitatem iurandi,
sed voluntatem, quasi dicat: "Non habeatis voluntatem iurandi," sed ex necessitate
iurare potestis.
Recte enim iuramentum prestatur si tres commites secum habeat,
scilicet, veritatem, utilitatem, et necessitatem.
Unde Apostolus in epistola ad
Ebreos dixit, "Habrae namque promittens Deus, quoniam neminem habuit, per
quem iuraret, maiorem, iuravit per semetipsum, dicens: Nisi benedicens, etc."
Et
subiunxit, "Homines per maiorem sui iurant; et omnis controversie eorum finis ad
confirmationem est iuramentum."
Et angelus Domini iuravit per venientem in
secula. Et propheta dixit, "Iuravit Dominus, et non penitebit eum."
Simile nolite
est cum dicit, "Nolite addere agrum agro, nec domum domui." Nam nec ibi
exclusit Dominus necessitatem, vel utilitatem, sed voluntatem et nimiam cordis
appositionem.
Nulli enim sunt tam religiosi qui non addant quandoque domum
domui. Nam si fratres minores vel predicatores non haberent ecclesiam
competentem, ad congregationem fidelium adderent ecclesie sue. Et si non
haberent coquinam vel refectorium, adderent predicta domibus suis.
Excludit ergo
Dominus per illud verbum "nolite" tantummodo voluntatem nimiam vel
superfluitatem.
Simile nolite est cum dicit, "Nolite cogitare de crastino." Nullus
enim est in hoc mundo qui quandoque non cogitet de crastino.
Simile nolite est
cum dicit, "Nolite diligere mundum, nec ea que in mundo sunt." Nullus certe vivit
qui non diligat que in mundo sunt.
Non ergo exclusit ibi necessitatem vel
utilitatem, sed nimiam voluntatem vel cordis appositionem.
Sic et appostolus cum
dixit, "Divitie si affluant, nolite cor apponere." Non enim excludit divitias sed
cordis appositionem in divitiis
quod potest perpendi per id quod dixit, "Omnia
possidentes, tamquam nichil habentes."
Sic itaque intelliguntur verba Domini,
"Nolite iudicare," si non habetis peritiam iudicandi atque scientiam quia non de
occultis vel dubiis.
Item nolite iudi, si non habetis iurisdictionem. Et nolite
iudicare contra rationem vel sine ratione vel omissa ratiocinatione.
Et nolite
iudicare sine deliberatione, vel cum festinantia, vel ira.
Item nolite iudicare iniuste,
vel contra iustitiam, et nolite iudicare sine timore Domini.
Et nolite iudicare, id
est, non habeatis voluntatem iudicandi, nisi tunc demum cum necessitas subsit vel
utilitas.
Et si ita feceritis, non iudicabimini vel condempnabimini propter iuditium
vestrum. Immo meritum habebitis inde et eritis beati, propheta testante qui ait,
"Beati qui custodiunt iuditium, et faciunt iustitiam omni tempore."
Nec eciam possunt dicere prefati heretici legem Moysi datam a diabolo, et
Moysem malum fuisse. Nam si Moyses malus homo fuisset, non appellaretur in
Apocalipsi servus Dei,
et si lex Moysi mala et a diabolo data, non dixisset beatus
Paulus in epistola ad Ebreos, "Et Moyses quidem fidelis erit in tota domo eius
tanquam famulus, in testimonium eorum, que dicenda erant: Christus vero
tanquam filius in domo sua: que domus sumus nos."
Nec preciperet Deus legem
Moysi debere servari, nec dicerem Moysem debere audiri, nec appellaretur in
evangelio lex Domini. Dicit enim Dominus ipsa debere servari, cum dicit, "Super
cathedram Moysi sederunt scribe et pharisei et ypocrite, omnia quecumque
dixerint vobis facite et observate."
Iubet eciam Dominus Moysem debere audiri,
cum dicit in evangelium divitis: "Habent Moyses et prophetas, audiant illos."
Et
appellatur eciam per evangelium lex Domini, cum dicit de Helyzabet et Zacharia
quod ambo erant iusti apud Deum, procedentes in omni opere et sermone
secundum legem Moysi.
Et eciam Dominus post resurrectionem cum
apropinquasset discipulis suis euntibus ad castellum quod dicitur Emaus, incipiens
a Moyse et prophetis exponebat scripturas. Si enim lex Moysi data esset a diabolo,
non incepisset Dominus expositionem scripturarum a Moyse.
Hiis itaque prenotatis circa vindictam temporalem et corporalem per vetus
testamentum et per epistolas apostolorum probemus eciam per evangelium et per
verbum Domini iudicem secularem habentem iurisdictionem atque imperium
posse facere vindictam corporalem, et supradictos malefactores et similes posse
occidere licite et iuste.
Nam dixit Lucas in evangelio, "Verumtamen inimicos illos
meos, qui noluerunt me regnare super se, adducite huc et interficite ante me."
Et
eciam per passionem Domini probatur. Nam cum Dominus in cruce penderet
duobus latronibus iuxta illum positis, uno videlicet a dextrix altero autem a
sinistris similiter in cruce pendentibus, et unus ex illis Dominum increparet dicens,
"Alios salvos facit, se ipsum salvum facere non potest. Si filius Dei est, descendat
nunc de cruce, et salvet semetipsum et nos."
Alius vero latro increpavit illum
dicens, "Nec tu Deum times, nos quidem digne factis patimur et iuste; hic autem
nil mali fecit. Memento mihi, Domini, dum veneris in regnum tuum."
Cui
Dominus respondit dicens, "Hodie mecum eris in paradiso."
Aut certe latro iste
dixit verum aut falsum. Si verum dixit, ergo verum est quod latrones et alij similes
digne et iuste pro talibus factis a iudice occidi possint, sicut latro ille digne et iuste
occidebatur.
Si autem falsum et mendatium dixit, stultus fuisset Deus si pro
mendatio et falsitate, quod est peccatum mortale, paradissum latroni promisisset.
Male ergo dicunt heretici qui dicunt nullum esse occidendum.
Si enim pro vindicta nullus occideretur, nullus bonus homo vivere valeret. Tot
essent malefactores qui vestes et cibaria illis auferent quod omnes boni penitus
destruerentur et perirent.
Iudex ergo iurisdictionem et imperium habens
animadvertere et castigare et mulctare potest et debet.
Plus eciam dico quia sicut
quilibet singulariter vindictas faciendo peccaret, iudex ita vindictam omittendo
non esset a peccato immunis.
Non ergo debet iudex malis parcere, sed eos punire.
Nam ut ait Seneca, "Bonis nocet, qui malis parcit."
Et sic cessabunt malefitia et
malefactores timebunt. Nam ut ait Cassiodorus, "Excessus tunc fiunt in
formidine, cum creduntur iudicibus displicere."
Et ita vindictam iudex exerceat, ut
in aliquo se contempni non patiatur. Nam ut idem ait, "Imperium, si in parvo
contempnitur, in omne parte violatur."
Non ergo debet esse iudex nimis familiaris,
quia ut ait lex, "Familiaritas parit contemptum."
Quare Cassiodorus dixit, "Miles
ad secreta iudicis proximatus presulis sui famam aut ornat aut maculat."
Cum
severitate itaque iudex facit facinorosos mulctare, et castigare debet, et non cum
familiaritate aut eciam contumelia. Nam ut ait Tullius, "Omnis animadversio et
castigatio contumelia vacare debet neque ad eius, qui puniet aliquem aut verbis
castigat, sed ad rei publice utilitatem referri."
Prospicere eciam debet iudex
secundum leges, ne maior sit pena quam reperiatur culpa nec primum
transgrediatur delictum. Ait enim lex, "Pena [interlinear above Peccata] suos tenent
auctores, nec ulterius progrediatur pena quam raperiatur delictum. Propinquos
notos familiares procul a calumpnia summovemus."
"Cavere insuper debet iudex
ne eisdem causis alij plectantur alii nec inde appellentur, quia qui per ticimum
consultum partem negligunt per vitiosos in rem, in civitatem perducunt
seditionem atque discordiam," ut idem Tullius dixit.
Et non solum rationem suorum civium bonus homo habere debet, sed eciam
externorum, eodem Tullio testante qui dixit, "Qui autem rationem suorum civium
dicunt habendam, externorum negant, hii dirimunt humani generis societatem,
qua sublata benefitientia, liberalitas, bonitas, iustitia funditer tolluntur."
Et nota
quod sicut iudex potest malefactores ut dictum est occidere, ita potest eos bonis
spoliare et mulctare, eodem Tulio testante qui ait, "Neque enim est contra
naturam eum spoliare, si possis, quem est honestum necare."
Tutelam autem tui
corporis facere debes ingenio atque prudentia, si fieri potest, et non superbia.